biblioteka problemów Tadeusz Łopieński Okruchy brązu Okruchy brązu Tadeusz Łopieński Córce mojej Annie poświęcam Spis treści 1. O sztuce brązowniczej słów kilKOrO......-.ue eee a ama aaa aaa aaa aaa aa aaa nawa aaa aa aaa aaa aa aa aa aaa raza aaa aa naga aaeai ae 3 |YELEJOZNA ye] EE 4 IWIECrA (AT) OCE 4 BRĄZ eee aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa zakazana aaa aaa aaa aaanaac 4 [8/71 KCI) PE 5 Cynk (ZN). eee aa aaa aa ammo a ama aaa aaa aaa aaa awm aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa aa ara aaa aea aa aegaaaeeai ae 6 |Yfe] [ZERA 6 Podstawowe prace zdobnicze w brązownictwie wykonywane w stopach miedzi oraz w miedzi |= kz] [org (=) PO 7 Repusowanie, czyli trybowanie blach .......- ee: esse eee aa aaa wawa aaa aaa oaza aaa a aaa aaa aaa naga naga aaa azaaaezaaazaz aaa 8 [GZ [OYYE TERE 8 Obróbka surowych odlewów z metali kolorowych .....-.2. ses esea ee aa aa aaa aaa aaa anna awa aaa aaaaaaeaaaaeaaaaeeai ae 9 Odlewnictwo i odlewy w sztuce dekoracyjnej ..........- esse asa aaa aaa aa aaa aaa aaa aaa aaaaaaaaa aaa azaaaezaaaazan aaa 11 Wykonywanie form, negatywowych w mułku (piasku) formierskim.........ee sss assez ass anaa anna ananaawa 13 Zarys technologii odlewnictwa rzeźb z brązu metodą traconego wosku.......-esssasea asa anaa anna annnnaaea 16 Urządzenia i narzędzia brązownicze.........eesueea aaa aaa aaa aaa aaa aaa aa aaa aa waza aaa aaa aa aaa aaa a aaa aaaanaakanaaaaneda ae 20 2. Początki odlewnictwa i brązownictwa na świecie ..........- a.s aso aaa aaa aa aaa aaa aaaa aaa aa aaa azaa zeza aazanaaca 21 Kilka uwag o technice dzbana brązowego przedrzymskiego z Brzezin ............--seasonaa aa ana nana asaaancaaae 46 3. Brązownictwo polskie........-.. esa em aaa awa aaa aaa aaa waza aaa aaa aaa aaa aaa aaa aaa a kama a aa aeaa aaa gaaaaaz aaa ezaaaaz an aac 51 4. O cechach rzemieślniczych ....... eee: eeeo ae aaa aaa a ama aan aa aaa aaa aaa zazna a aaa aaa waza aaa aaa aaa area zez aa aega znacz aace 59 yz (eGi (og ero) -] (R 62 Hrotes(-H] CJ Ko] | PON 66 5. Losy warszawskiej brązowej rzeźby monumentalnej..........--ee-ssseao oe a aaa aaa aa aaa aaeaa aaa aaaaaazaa zeza aazanaaca 98 |:y[ oj [ev- [z U: OE 135 1. O sztuce brązowniczej słów kilkoro Kiedy w styczniu 1908 roku Julian Mirowski rozpoczął wydawanie „pisma miesięcznego, fachowo- społecznego, ilustrowanego” pod nazwą „Sztuka Bronzownicza i Złotnicza”, Maria Konopnicka napisała specjalnie do pierwszego numeru wiersz, który zaczynał się następująco: „Posyłam wam uścisk dłoni, Posyłam wam bratnie słowo... Czy z Korony, czy z Pogoni, Bracia wy mii jednakowo. Bracia wy mi po niedoli, Po twórczego ducha trudzie, I po służbie dla Narodu, I po twardej życia grudzie. A ten uścisk mojej ręki Mówili do was: Razem. Śmiało. A to słowo mej piosenki Niesie ku wam duszę całą. Duszą całą jestem z temi Co ojczysty kraj bogacą, A dług życia Matce-Ziemi Płacą sercem, czynem płacą. Od warsztatów huczą młoty, Skrzypią dłuta, warczą piły... Bracia, aby z tej roboty, Drogiej ziemi rosły siły...” Julian Mirowski pisał zaś w słowie wstępnym: „W krajach zachodniej Europy przemysł wszelki, a szczególnie metalurgiczny rozwinął się nader wspaniale, do czego wielce przyczyniły się wydawane pisma fachowe służące do objaśniania spraw daną gałęź przemysłu interesujących. I nasz przemysł, jakkolwiek jeszcze młody, rozwija się jednak dość szybko i organu służącego do dalszego rozwoju potrzebuje. Dlatego też rozpoczynamy wydawać pismo, poświęcone sprawom przemysłu metalurgicznego, a szczególniej bronzownictwu i złotnictwu, mające za zadanie poruszać i objaśniać wszelkie kwestie fachów tych dotyczące, jak również zawiadamiać o postępach, jakie za granicą w fachach tych ujawniają się. Oprócz wyżej wspomnianych specjalności, w piśmie omawiane będą wszystkie działy sztuki i techniki z fachami tymi związane, jak np. rysunki i modelowanie, rzeźba, odlewnictwo, cyzelerstwo, grawerstwo, giloszerstwo, galwanizowanie (złocenie, srebrzenie, niklowanie itp.), galwanoplastyka, tokarstwo, drykowanie, szlifowanie i polerowanie, jubilerstwo i emalierstwo, narzędzia fachowe i ich przygotowywanie, maszyny pomocnicze, wynalazki itd. ...” Z tych samych zapewne względów, jakie przyświecały wydawcy cytowanego miesięcznika, a które określić można lapidarnie jako niesienie „kagańca światła”, eufemistycznie przechrzczonego dzisiaj na „kaganek”, dla tych samych zatem względów pierwsi recenzenci moich Okruchów... sugerowali napisanie jeszcze jednego, krótkiego rozdziału. Stanowić on miałby wstęp, niezbędne kompendium wiedzy o „kuchni” metalowej sztuki zdobniczej. Przedpokój prowadzący do salonu. Być może nawet takie minimum wiedzy w tym zakresie pozwoli czytelnikowi na zupełnie inne spojrzenie na miniaturowe cacka sztuki dekoracyjnej, wyrobi pojęcie o wkładzie pracy dawnych mistrzów w ich dzieła, pozwoli lepiej zrozumieć ich wysiłki i dążenia. Może z tych „analitycznych” spojrzeń narodzi się smak, umiejętność delektowania się pięknem otaczających nas przedmiotów. Takie spojrzenie stać się może tworzywem, z którego będziemy zawsze czerpać, budując świat coraz lepszy i piękniejszy. Zatem dla nieprofesjonalistów o „kuchni” brązownictwa i o sztuce zdobniczej słów kilkoro. Metale i ich stopy Miedź (Cu) Najstarszym metalem stosowanym przez naszą cywilizację jest miedź. Pierwsze znane wyroby z miedzi datuje się na czwarte tysiąclecie p.n.e., a na naszych terenach na koniec trzeciego tysiąclecia p.n.e. Czysta miedź jest bardzo plastyczna, kowalna, daje się łatwo obrabiać na zimno i można z niej wytwarzać różne skomplikowane formy przestrzenne. Przy większych przekuciach staje się bardzo krucha i łamliwa, należy wówczas stosować wyżarzanie tego metalu, w celu zlikwidowania naprężeń. Roztopiona czysta miedź ma konsystencję gęstego płynu i nie nadaje się do wykonywania odlewów o dobrym jądrze i czystej powierzchni. W stanie płynnym wiąże bowiem gazy z atmosfery i odlewy są porowate. W celu zapobieżenia porowatości zachodzi konieczność stosowania w trakcie topienia tzw. odtleniaczy. Obecnie nie wykonuje się w zasadzie odlewów z czystej miedzi, również m.in., z powodu dużego skurczu zastygającego metalu: 1,8 - 2%. Najbardziej istotną, pozytywną cechą miedzi jest jej zdolność do tworzenia z wieloma metalami znacznej ilości stopów o dobrych właściwościach mechanicznych. Brąz Brąz jest stopem miedzi z cyną. Dodatek cyny wynosi przeciętnie 5 -10%. Wpływa ona na płynność oraz trwałość stopu, stanowiąc istotny czynnik uszlachetniający. Brąz spotykamy w najodleglejszych epokach, w swoistym mezaliansie z kamiennymi i krzemiennymi narzędziami wykonanymi przez człowieka neolitu. Pierwsze piece do wytopu brązu miały kształt niewielkich wieżyc 1,5-2 m wysokości, zbudowanych z kamienia oblepionego gliną. Na dnie tak zbudowanego cylindra kładziono grubą warstwę suchych gałęzi (później węgla drzewnego), na którą sypano mieszaninę rozdrobnionej rudy miedzianej i cynowej. Stopione rudy mieszając się spływały w dół pieca, skąd dokonywano spustu wybijając otwór w glinie. „Imperium” brązu obejmowało miecze, topory, strzały, hełmy, tarcze, naczynia, ostrogi, brodate statuy egipskie i babilońskie, pierwsze monety rzymskie, owe res signatum Serwiusza Tulliusza, przepiękne rzeźby Myrona, Fidiasza, Praksytelesa, Lizypa, a także, później co prawda, gromowładne działa spiżowe, by wreszcie dzisiaj, w swoistej reinkarnacji, osiągnąć swe rubieże w motoryzacji, gdzie brąz stosowany jest do wyrobu panewek stosowanych w silnikach spalinowych. Brąz używany przez starożytnych Greków do odlewania posągów oraz przedmiotów ozdobnych składał się z 86 części miedzi i 14 części cyny. Przy wytwarzaniu przedmiotów codziennego użytku obowiązywały nieco inne proporcje: 90 części miedzi i 10 części cyny. Natomiast brązy egipskie były bardziej „zestandaryzowane”, zawierały bowiem 91 części miedzi i tylko 9 części cyny. Czasy nowożytne przyniosły postęp w „kompozycjach” metalowych; do odlewania armat używano spiżu - brązu składającego się ze 100 części miedzi i 8 do 11 części cyny, 2 - 7 cynku, 2 - 6 ołowiu, zaś siedemnastowieczne figury zawierały 91 części miedzi, 1,7 cyny, 5,55 cynku i 1,39 ołowiu. Do odlewania korpusów zegarów stołowych jeszcze w latach trzydziestych bieżącego stulecia używano stopu składającego się z 82 części miedzi, 5 cyny, 18 cynku i 1,05 ołowiu. Cyna (Sn) Cyna należy do najdawniej znanych ludzkości metali, a w postaci stopu z miedzią (brązu) stosowana jest od zarania cywilizacji. W starożytności używano do stopów znikomego procentu cyny. Czysta cyna, ewentualnie z pewną domieszką ołowiu, miała ongiś szerokie zastosowanie. Wyrabiano z niej przedmioty użytkowe (takie jak talerze, kufle, pucharki, lichtarze, konwie itp. naczynia) lub wyroby zdobnicze. Wyrobem przedmiotów z cyny zajmowali się konwisarze; począwszy od XVI wieku wyrabiali te przedmioty niejako masowo, ukształtowując je najczęściej drogą odlewu w formach metalowych (kokilach). Po odlaniu i usunięciu tzw. nadlewów, następowało wykończenie faktury wyrobu oraz przylutowanie dodatkowych części składowych (np. ucha do kufla itp.). Obecnie w Polsce konwisarstwo cynowe zaniknęło niemal zupełnie. Istnieje jednak szansa odrodzenia się tego rzemiosła ze względu na potrzeby pamiątkarskie i dekoracyjno-upominkowe, oraz stosunkowo łatwe opanowanie „tajników” tego rzemiosła i dostępność tworzywa. Konwisarze rzadko używali czystej cyny do produkowania swoich wyrobów. Do przedmiotów galanteryjnych stosowano „kompozycję” cynowo-ołowiową, zawierającą do 40 - 50% ołowiu, ozdoby budowlane zawierały do 40% ołowiu, zaś na przykład piszczałki do organów kościelnych 30% ołowiu. Naczynia sporządzane ze stopu cyny z ołowiem nie mogły zawierać więcej niż 10% ołowiu ze względu na jego toksyczność. Lepszą twardość stopu cynowego uzyskuje się przez zastąpienie ołowiu antymonem lub małą ilością...
PanToto