Bieniak J., Polska elita polityczna XII wieku (Część IV B. Dwa możnowładztwa - starzy i nowi).pdf
(
2409 KB
)
Pobierz
POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII
SPOŁECZEŃSTWO
POLSKI
Zbiór studiów
TomXII
ŚREDNIOWIECZNEJ
POD
REDAKCJĄ SŁAWOMIRA GÓRZYŃSKIEGO
~DAWNICTWO
':t.:..ma
WARSZAWA2012
JANUSZ BIENIAK
Warszawa
POLSKA ELITA POLITYCZNA XII WIEKU
(CZĘŚĆ
IV B. DWA
MOŻNOWŁADZTWA
- STARZY I NOWI)
I.
W ILU DZIELNICACH?
1. Omawiany w
bieżących rozdziałach
problem wymaga
odejścia
od
przyjmowanego zazwyczaj schematycznego traktowania
możnych
w ogó-
le na rzecz zapytania, o jakich konkretnie
możnych
w poszczególnych
przypadkach chodzi.
Była już
mowa o tym,
że
rodziny
źródłowo
znanych
dostojników z
końca
XI i z XII w.
występowały majątkowo
w
różnych
ówczesnych dzielnicach polskich;
każda
przy tym w kilku takich zie-
miach. W tej roli
wymieniłem dotąd
Sieciechowiców - Toporczyków,
Wojsławiców
-
Ogończyków
i
Powałów, Awdańców
- potomków wo-
jewody Skarbimira,
Włostowiców- Łabędziów,
wreszcie
późniejszych
Gryfów, Lisów i Wierzbnów jako bocznych krewnych Jaksy z Kopanika
i Miechowa
1•
Można
tu
wszakże
jeszcze
dorzucić
prawdopodobne po-
tomstwo dygnitarzy z pierwszej
połowy
XI w., które w XII stuleciu nie
piastowało
wysokich
urzędów,
a przynajmniej nie mamy na to dowodów
źródłowych. Nikłe wiadomości
o nim w tych czasach
powodują, że
po-
chodzenie owych domów próbujemy
określać
tylko na zasadzie kryte-
rium imionowego, wspartego ewentualnie geograficznym.
Należą
tu
więc
Doliwowie, u których w
każdej gałęzi występowało imię Miecław; źródła
z
początku
XIII w.
ukazują
ich w czterech ziemiach polskich: na Mazow-
szu, Kujawach, w Wielkopolsce i dzielnicy sandomierskiej2. Podobnie
J. Bi en iak,
Polska elita polityczna XI! wieku,
cz. IV A (Il),
Społ.
Pol.
średn.,
t.
Il,
2007, s. 12-13.
2
Idem,
Doliwowie w XIII wieku
(Przesłanki późniejszej świetności
rodu w Kró-
lestwie Polskim ostatnich Piastów),
[w:]
Cracovia
-
Polonia
-
Europa. Studia
z dziejów
średniowiecza
ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu
w
sześćdziesiątą piątą
1
12
Janusz Bieniak
Oksze, z ich dziedzicznym imieniem Stojgniew, których znajdujemy na
Śląsku Uuż
w XII w.), w Wielkopolsce,
Małopolsce
i ziemi
łęczyckiej
3
•
W obu dzielnicach
małopolskich
i na
południowym
Mazowszu, a przy-
najmniej w XIV w.
także
w ziemi
łęczyckiej
i na Kujawach, siedzieli
Ra-
wicze, potomkowie czeskich
możnowładczych
Vrsovców, którzy pojawi-
li
się
w Polsce na
początku
XII w. jako
uchodźcy
polityczni
4 •
Otrzymali
oni widocznie nadanie od
Bolesława
Krzywoustego,
może powiększone
przez
następców
tego monarchy. Wczesnym wielodzielnicowym domem
byli -
również
czeskiego pochodzenia -
Odrowąże, posiadający
do-
bra w Krakowskiem, Sandomierskiem, na
Śląsku,
w Wielkopolsce i na
Kujawach
5•
Wielkopolska i Mazowsze, a
(być może później) także
Kuja-
wy,
Sieradzkie i
Łęczyckie
to dzielnice, w których widzimy
Nałęczó~.
Trzy te ostatnie domy
mają
w XII w. przedstawicieli w otoczeniu
książąt,
rocznicę
urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej,
Kraków 1995, s. 229-244. Tam-
że wcześniejsza
literatura.
3
Idem,
Wielkopolska, Kujawy, ziemie
łęczycka
i sieradzka wobec problemu zjedno-
czenia
państwowego
w latach 1300-1306,
Toruń
1969, s. 142-144; M.
Cetwiński,
Rycerstwo
śląskie
do
końca
XIII w. Biogramy i rodowody,
Wrocław
1982, s. 8-9, 13,
15, 25-26, 37, 47, 48-51, 53-57 i tabl. 9; J. Kurtyka,
Topory, Starekonie i Okszyce.
W sprawie
związków międzyrodowych
w XIII i XIV wieku,
Kwart. Hist., t. 99, 1992,
s. 26--35; A. Marzec,
Urzędnicy małopolscy
w otoczeniu
Władysława Łokietka
i Kazimierza Wielkiego (1305-1370),
Kraków 2006, s. 94-95, 153, 172, 190-192,
195-196, 199.
4
J. Wroniszewski,
Ród Rawiczów. Warszowice
i
Grotowice,
Toruń
1992; idem,
Ród Rawiczów.
Współrodowcy
Warszowiców
i
Grotowiców,
Toruń
1994, passim.
5
K. Górski,
Ród
Odrowążów
w wiekach
średnich,
Rocz. Herald., t. 8, 1928, s. 1-60;
B,
Śliwiński, Krąg
krewniaczy biskupa krakowskiego Iwona
Odrowąża,
,;zeszy-
ty Naukowe
Wydziału
Humanistycznego Uniwersytetu
Gdańskiego",
nr 14, 1984,
s. 49-71; J. Bieniak,
Kościelna Wieś
ijej dziedzice w
średniowieczu,
[w:]
Kościelna
wieś
na Kujawach. Studium osadnicze,
red. L. Kaj zer,
Łódź
1994, s. 41-52 i tabl. 1.
6
J.
Piętka,
Mazowiecka elita feudalna
późnego średniowiecza,
Warszawa 1975,
s. 98-104; J. Pakulski,
Nałęcze
wielkopolscy w
średniowieczu.
Genealogia, upo-
sażenie
i rola polityczna w XII-XIVw.,
Warszawa 1982, passim; J. Bieniak,
Polska
elita,
cz. III B,
Społ.
Pol.
średn„
t. 7, 1996, s. 32-37; ibid., cz. III D,
Społ.
Pol.
średn.,
t.9,2001,s.28-33.
Polska elita, polityczna XII wieku„.
13
tych osób,
gdyż
dokumenty ich nie
podają
7
•
Bywają oczywiście wyjątki.
Jeden z nich stanowi „potentissimus satrapa
Mazovie", kasztelan wiski Bolesta, stracony w 11 70 r. za
udział
w zabój-
stwie biskupa
płockiego
Wemera
8 •
Mazowiecko-dobrzyńskich Boleści
ców
wiązała
wspólnota herbu z
łęczycka-kujawskimi Łazękami
i
mało
polskimi
Jastrzębcami;
mimo
różnych
nazw chodzi tu o
rozgałęziony
ród
wspólnego pochodzenia
9 ,
znów
więc
wielodzielnicowy.
Obok wymienionych przed
chwilą
domów
wystąpią bądź już
w XII,
bądź
dopiero w XIII w. w
źródłach
nowe rodziny
wielmożów, związa
ne jeszcze z jednym tylko
kręgiem
geograficznym, mianowicie z
jakimś
fragmentem konkretnej dzielnicy. W tym fragmencie
mogły
one zresz-
tą dysponować
nawet znacznym obszarem. Jest ich wiele,
można więc
tu
operować
jedynie
przykładami.
Klasycznym takim
przykładem
jest
w Wielkopolsce dom
Pałuków,
którego
majętności koncentrowały się
w
północno-wschodnim
skrawku tej ziemi (do
dziś
zwanym
Pałukami)
10
•
O
rozległości
tych dóbr
świadczy
jednak
choćby
fundacja klasztoru cy-
stersów w
Łeknie
(zaopatrzonego w trzy wsie) przez
pochodzącego
z tego
domu rycerza Zbyluta,
zakończona
w 1153 r.
11
W dokumencie fundacyj-
nie znamy jednak
urzędów
Poszczególne przypadki
analizowałem
we
wcześniejszych częściach
pracy,
uwzględniając kolejność
w testacji.
Bezpośrednio
znamy tylko
urząd
Rawicza Go-
worka z
przełomu
XII na XIII w. -
palację sandomierską,
jako
wymienioną
w Kro-
nice mistrza Wincentego.
8
Mors et miracula beati Verneri, episcopi Plocensis auctore Iohanne, decano Plo-
censi,
wyd. W.
Kętrzyński,
MPH, t. 4, s. 750-752; S. Trawkowski,
Kaźń
kaszte-
lana Bolesty (1170
r.)
w tradycji
płockiej,
St.
Źródł„
t. 14, 1969, s. 53-{il.
9
J. Bieniak,
Heraldyka polska przed
Długoszem.
Uwagi problemowe,
[w:]
Sztu-
ka i ideologia XV wieku,
red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 169-172, 183,
195-196.
10
W.
Semkowicz,
Ród
Pałuków,
RAUwhf, t. 49, 1907, s. 151-268; J. Bieniak,
Krąg
rodzinny biskupa kujawskiego Macieja
Pałuki
(korekta do Rodu
Pałuków Wła
dysława
Semkowicza),
Zap. Hist„ t. 50, 1985, z. 3, s. 85-117.
11
A. M. Wyrwa,
Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii
altenberskiej,
Łekno, Ląd,
Obra,
Poznań
1995, s. 53-75; co do daty T. Jurek,
Doku-
menty fundacyjne opactwa w
Lądzie,
Rocz. Hist., t. 66, 2000, s. 37-38.
7
14
Janusz Bieniak
nym Zbylut
nazwał się
tylko „obywatelem polskim" (Polonie civis) 12,
urzędniczego tytułu więc
zapewne nie
posiadał.
Z kolei szeroko
pojęte
okolice Kalisza
były
pierwotnym gniazdem innego wielkopolskiego rodu
-
Zarębów,
którzy
zaczynają pojawiać się
w
źródłach
od
końca
XII w.
(podkomorzy Mieszka III Janek)
13 •
Szybka ich kariera w
następnym
stu-
leciu przy Piastach wielkopolskich
spowodowała
jednak,
że
niebawem
mieli oni
już
dobra w
różnych częściach
tej dzielnicy 14 . Na
południe zaś
od Poznania
rozciągało się
dziedzictwo
Łodziów, występujących źródło
wo od drugiej
połowy
XII w. i
także wznoszących się
szybko w hierarchii
wielkopolskiej elity politycznej 15 .
Podobnie
było
w innych dzielnicach. W
Małopolsce
gniazdo Leliwów
mieściło się
w okolicach
Wiślicy;
rodowcy
pojawiają się
w
źródłach
od
połowy
XIII w., w XIV
rozwijając świetną ekspansję majątkową, którą
umożliwiła błyskotliwa
kariera domu
Melsztyńskich-Tarnowskich-Jaro
sławskich16. Również
od
połowy
XIII w. i
również
od pogranicza ziem
krakowskiej i sandomierskiej
zaczynają swą historię Półkozice
17
;
ich naj-
KDWlkp., t. 1, nr 18.
13
KDWlkp.,
t.
6, nr 1; T. Jurek,
Dokumenty,
aneks nr 3.
14
J. Pakulski,
Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII i
początkach
XIV wieku,
,,Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Prace Komisji Historii", t. 11, 1975, s. 103-
137; idem,
Familia
Wawrzyńca
z Królikowa herbu Zaremba do
połowy
XV
wieku,
[w:]
Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów
społeczeństwa
Polski
średnio
wiecznej,
Toruń
1997, s. 225-245; J. Bieniak,
Krąg
rodzinny wojewody kaliskie-
go Beniamina z
Kołdrębia,
[w:]
Personae
-
Colligationes
-
Facta,
Toruń
1991,
s. 104-129; R. Grygiel,
Zarembowie z Jarocina w
świetle źródeł
archeologicznych
i historycznych,
Łódź
1992, passim.
15
O. Halecki,
Ród
Łodziów
w wiekach
średnich,
Mies. Herald„ t. 4, 1911, s. 113-
117, 150-160, t. 5, 1912, s. 144-156, 179-190,
t.
6, 1913, s. 8-11, 41-50.
16
W. Dworzaczek,
Leliwici Tarnowscy. Z dziejów
możnowładztwa małopolskiego,
wiek
XIV-XV,
Warszawa 1971,
rozdział
I passim; nieco inaczej B.
Śliwiński,
O po-
chodzeniu kasztelana krakowskiego Spycimira z Tarnowa w
świetle
najnowszych ba-
dań
nad
genealogiąjego
rodziny,
[w:]
Venerabiles, nobiles et honesti,
s. 271-280.
17
J. Kurtyka,
Krąg
rodowy i rodzinny Jana
Pakosławica
ze
Stróżysk
i Rzeszowa.
(Ze studiów nad rodem
Półkoziców
w XIII i XIV wieku),
„Przemyskie Zapiski Histo-
ryczne", t.
6-7,
1988-1989, s. 39-58, 61; A. Sochacka,
Jan z
Czyżowa,
namiestnik
12
Plik z chomika:
Polemon
Inne pliki z tego folderu:
Szybkowski S., Studia z genealogii i prozopografii polskiej szlachty późnośredniowiecznej.pdf
(2737 KB)
Nowak T., Pietras T., Łęczyccy współrodowcy Oporowskich herbu Sulima do początku XVI wieku.pdf
(5543 KB)
Anusik Z., Kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzy (ok.1563–1637) sprawy rodzinnei majątkowe.pdf
(626 KB)
Anusik Z., Kasztelanowa lubelska Krystyna z Uhruska Sienieńska i jej testament z 2 czerwca 1639 r. Nieznana karta z dziejów i genealogii rodziny Uhrowieckich herbu Suchekomnaty w XVI i XVII wieku.pdf
(526 KB)
Anusik Z., Podział dawnego latyfundium kasztelana krakowskiego Spytka Wawrzyńca Jordana (1518-1568) w 1597 roku.pdf
(605 KB)
Inne foldery tego chomika:
Afryka
Azja Zachodnia
Bizancjum
Daleki Wschód
Dyplomatyka
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin