Bieniak J., Polska elita polityczna XII wieku (Część IV B. Dwa możnowładztwa - starzy i nowi).pdf

(2409 KB) Pobierz
POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT HISTORII
SPOŁECZEŃSTWO
POLSKI
Zbiór studiów
TomXII
ŚREDNIOWIECZNEJ
POD
REDAKCJĄ SŁAWOMIRA GÓRZYŃSKIEGO
~DAWNICTWO
':t.:..ma
WARSZAWA2012
JANUSZ BIENIAK
Warszawa
POLSKA ELITA POLITYCZNA XII WIEKU
(CZĘŚĆ
IV B. DWA
MOŻNOWŁADZTWA
- STARZY I NOWI)
I.
W ILU DZIELNICACH?
1. Omawiany w
bieżących rozdziałach
problem wymaga
odejścia
od
przyjmowanego zazwyczaj schematycznego traktowania
możnych
w ogó-
le na rzecz zapytania, o jakich konkretnie
możnych
w poszczególnych
przypadkach chodzi.
Była już
mowa o tym,
że
rodziny
źródłowo
znanych
dostojników z
końca
XI i z XII w.
występowały majątkowo
w
różnych
ówczesnych dzielnicach polskich;
każda
przy tym w kilku takich zie-
miach. W tej roli
wymieniłem dotąd
Sieciechowiców - Toporczyków,
Wojsławiców
-
Ogończyków
i
Powałów, Awdańców
- potomków wo-
jewody Skarbimira,
Włostowiców- Łabędziów,
wreszcie
późniejszych
Gryfów, Lisów i Wierzbnów jako bocznych krewnych Jaksy z Kopanika
i Miechowa
1•
Można
tu
wszakże
jeszcze
dorzucić
prawdopodobne po-
tomstwo dygnitarzy z pierwszej
połowy
XI w., które w XII stuleciu nie
piastowało
wysokich
urzędów,
a przynajmniej nie mamy na to dowodów
źródłowych. Nikłe wiadomości
o nim w tych czasach
powodują, że
po-
chodzenie owych domów próbujemy
określać
tylko na zasadzie kryte-
rium imionowego, wspartego ewentualnie geograficznym.
Należą
tu
więc
Doliwowie, u których w
każdej gałęzi występowało imię Miecław; źródła
z
początku
XIII w.
ukazują
ich w czterech ziemiach polskich: na Mazow-
szu, Kujawach, w Wielkopolsce i dzielnicy sandomierskiej2. Podobnie
J. Bi en iak,
Polska elita polityczna XI! wieku,
cz. IV A (Il),
Społ.
Pol.
średn.,
t.
Il,
2007, s. 12-13.
2
Idem,
Doliwowie w XIII wieku
(Przesłanki późniejszej świetności
rodu w Kró-
lestwie Polskim ostatnich Piastów),
[w:]
Cracovia
-
Polonia
-
Europa. Studia
z dziejów
średniowiecza
ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu
w
sześćdziesiątą piątą
1
12
Janusz Bieniak
Oksze, z ich dziedzicznym imieniem Stojgniew, których znajdujemy na
Śląsku Uuż
w XII w.), w Wielkopolsce,
Małopolsce
i ziemi
łęczyckiej
3
•
W obu dzielnicach
małopolskich
i na
południowym
Mazowszu, a przy-
najmniej w XIV w.
także
w ziemi
łęczyckiej
i na Kujawach, siedzieli
Ra-
wicze, potomkowie czeskich
możnowładczych
Vrsovców, którzy pojawi-
li
się
w Polsce na
początku
XII w. jako
uchodźcy
polityczni
4 •
Otrzymali
oni widocznie nadanie od
Bolesława
Krzywoustego,
może powiększone
przez
następców
tego monarchy. Wczesnym wielodzielnicowym domem
byli -
również
czeskiego pochodzenia -
Odrowąże, posiadający
do-
bra w Krakowskiem, Sandomierskiem, na
Śląsku,
w Wielkopolsce i na
Kujawach
5•
Wielkopolska i Mazowsze, a
(być może później) także
Kuja-
wy,
Sieradzkie i
Łęczyckie
to dzielnice, w których widzimy
Nałęczó~.
Trzy te ostatnie domy
mają
w XII w. przedstawicieli w otoczeniu
książąt,
rocznicę
urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej,
Kraków 1995, s. 229-244. Tam-
że wcześniejsza
literatura.
3
Idem,
Wielkopolska, Kujawy, ziemie
łęczycka
i sieradzka wobec problemu zjedno-
czenia
państwowego
w latach 1300-1306,
Toruń
1969, s. 142-144; M.
Cetwiński,
Rycerstwo
śląskie
do
końca
XIII w. Biogramy i rodowody,
Wrocław
1982, s. 8-9, 13,
15, 25-26, 37, 47, 48-51, 53-57 i tabl. 9; J. Kurtyka,
Topory, Starekonie i Okszyce.
W sprawie
związków międzyrodowych
w XIII i XIV wieku,
Kwart. Hist., t. 99, 1992,
s. 26--35; A. Marzec,
Urzędnicy małopolscy
w otoczeniu
Władysława Łokietka
i Kazimierza Wielkiego (1305-1370),
Kraków 2006, s. 94-95, 153, 172, 190-192,
195-196, 199.
4
J. Wroniszewski,
Ród Rawiczów. Warszowice
i
Grotowice,
Toruń
1992; idem,
Ród Rawiczów.
Współrodowcy
Warszowiców
i
Grotowiców,
Toruń
1994, passim.
5
K. Górski,
Ród
Odrowążów
w wiekach
średnich,
Rocz. Herald., t. 8, 1928, s. 1-60;
B,
Śliwiński, Krąg
krewniaczy biskupa krakowskiego Iwona
Odrowąża,
,;zeszy-
ty Naukowe
Wydziału
Humanistycznego Uniwersytetu
Gdańskiego",
nr 14, 1984,
s. 49-71; J. Bieniak,
Kościelna Wieś
ijej dziedzice w
średniowieczu,
[w:]
Kościelna
wieś
na Kujawach. Studium osadnicze,
red. L. Kaj zer,
Łódź
1994, s. 41-52 i tabl. 1.
6
J.
Piętka,
Mazowiecka elita feudalna
późnego średniowiecza,
Warszawa 1975,
s. 98-104; J. Pakulski,
Nałęcze
wielkopolscy w
średniowieczu.
Genealogia, upo-
sażenie
i rola polityczna w XII-XIVw.,
Warszawa 1982, passim; J. Bieniak,
Polska
elita,
cz. III B,
Społ.
Pol.
średn„
t. 7, 1996, s. 32-37; ibid., cz. III D,
Społ.
Pol.
średn.,
t.9,2001,s.28-33.
Polska elita, polityczna XII wieku„.
13
tych osób,
gdyż
dokumenty ich nie
podają
7
•
Bywają oczywiście wyjątki.
Jeden z nich stanowi „potentissimus satrapa
Mazovie", kasztelan wiski Bolesta, stracony w 11 70 r. za
udział
w zabój-
stwie biskupa
płockiego
Wemera
8 •
Mazowiecko-dobrzyńskich Boleści­
ców
wiązała
wspólnota herbu z
łęczycka-kujawskimi Łazękami
i
mało­
polskimi
Jastrzębcami;
mimo
różnych
nazw chodzi tu o
rozgałęziony
ród
wspólnego pochodzenia
9 ,
znów
więc
wielodzielnicowy.
Obok wymienionych przed
chwilą
domów
wystąpią bądź już
w XII,
bądź
dopiero w XIII w. w
źródłach
nowe rodziny
wielmożów, związa­
ne jeszcze z jednym tylko
kręgiem
geograficznym, mianowicie z
jakimś
fragmentem konkretnej dzielnicy. W tym fragmencie
mogły
one zresz-
tą dysponować
nawet znacznym obszarem. Jest ich wiele,
można więc
tu
operować
jedynie
przykładami.
Klasycznym takim
przykładem
jest
w Wielkopolsce dom
Pałuków,
którego
majętności koncentrowały się
w
północno-wschodnim
skrawku tej ziemi (do
dziś
zwanym
Pałukami)
10
•
O
rozległości
tych dóbr
świadczy
jednak
choćby
fundacja klasztoru cy-
stersów w
Łeknie
(zaopatrzonego w trzy wsie) przez
pochodzącego
z tego
domu rycerza Zbyluta,
zakończona
w 1153 r.
11
W dokumencie fundacyj-
nie znamy jednak
urzędów
Poszczególne przypadki
analizowałem
we
wcześniejszych częściach
pracy,
uwzględniając kolejność
w testacji.
Bezpośrednio
znamy tylko
urząd
Rawicza Go-
worka z
przełomu
XII na XIII w. -
palację sandomierską,
jako
wymienioną
w Kro-
nice mistrza Wincentego.
8
Mors et miracula beati Verneri, episcopi Plocensis auctore Iohanne, decano Plo-
censi,
wyd. W.
Kętrzyński,
MPH, t. 4, s. 750-752; S. Trawkowski,
Kaźń
kaszte-
lana Bolesty (1170
r.)
w tradycji
płockiej,
St.
Źródł„
t. 14, 1969, s. 53-{il.
9
J. Bieniak,
Heraldyka polska przed
Długoszem.
Uwagi problemowe,
[w:]
Sztu-
ka i ideologia XV wieku,
red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 169-172, 183,
195-196.
10
W.
Semkowicz,
Ród
Pałuków,
RAUwhf, t. 49, 1907, s. 151-268; J. Bieniak,
Krąg
rodzinny biskupa kujawskiego Macieja
Pałuki
(korekta do Rodu
Pałuków Wła­
dysława
Semkowicza),
Zap. Hist„ t. 50, 1985, z. 3, s. 85-117.
11
A. M. Wyrwa,
Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii
altenberskiej,
Łekno, Ląd,
Obra,
Poznań
1995, s. 53-75; co do daty T. Jurek,
Doku-
menty fundacyjne opactwa w
Lądzie,
Rocz. Hist., t. 66, 2000, s. 37-38.
7
14
Janusz Bieniak
nym Zbylut
nazwał się
tylko „obywatelem polskim" (Polonie civis) 12,
urzędniczego tytułu więc
zapewne nie
posiadał.
Z kolei szeroko
pojęte
okolice Kalisza
były
pierwotnym gniazdem innego wielkopolskiego rodu
-
Zarębów,
którzy
zaczynają pojawiać się
w
źródłach
od
końca
XII w.
(podkomorzy Mieszka III Janek)
13 •
Szybka ich kariera w
następnym
stu-
leciu przy Piastach wielkopolskich
spowodowała
jednak,
że
niebawem
mieli oni
już
dobra w
różnych częściach
tej dzielnicy 14 . Na
południe zaś
od Poznania
rozciągało się
dziedzictwo
Łodziów, występujących źródło­
wo od drugiej
połowy
XII w. i
także wznoszących się
szybko w hierarchii
wielkopolskiej elity politycznej 15 .
Podobnie
było
w innych dzielnicach. W
Małopolsce
gniazdo Leliwów
mieściło się
w okolicach
Wiślicy;
rodowcy
pojawiają się
w
źródłach
od
połowy
XIII w., w XIV
rozwijając świetną ekspansję majątkową, którą
umożliwiła błyskotliwa
kariera domu
Melsztyńskich-Tarnowskich-Jaro­
sławskich16. Również
od
połowy
XIII w. i
również
od pogranicza ziem
krakowskiej i sandomierskiej
zaczynają swą historię Półkozice
17
;
ich naj-
KDWlkp., t. 1, nr 18.
13
KDWlkp.,
t.
6, nr 1; T. Jurek,
Dokumenty,
aneks nr 3.
14
J. Pakulski,
Ród Zarembów w Wielkopolsce w XIII i
początkach
XIV wieku,
,,Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Prace Komisji Historii", t. 11, 1975, s. 103-
137; idem,
Familia
Wawrzyńca
z Królikowa herbu Zaremba do
połowy
XV
wieku,
[w:]
Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów
społeczeństwa
Polski
średnio­
wiecznej,
Toruń
1997, s. 225-245; J. Bieniak,
Krąg
rodzinny wojewody kaliskie-
go Beniamina z
Kołdrębia,
[w:]
Personae
-
Colligationes
-
Facta,
Toruń
1991,
s. 104-129; R. Grygiel,
Zarembowie z Jarocina w
świetle źródeł
archeologicznych
i historycznych,
Łódź
1992, passim.
15
O. Halecki,
Ród
Łodziów
w wiekach
średnich,
Mies. Herald„ t. 4, 1911, s. 113-
117, 150-160, t. 5, 1912, s. 144-156, 179-190,
t.
6, 1913, s. 8-11, 41-50.
16
W. Dworzaczek,
Leliwici Tarnowscy. Z dziejów
możnowładztwa małopolskiego,
wiek
XIV-XV,
Warszawa 1971,
rozdział
I passim; nieco inaczej B.
Śliwiński,
O po-
chodzeniu kasztelana krakowskiego Spycimira z Tarnowa w
świetle
najnowszych ba-
dań
nad
genealogiąjego
rodziny,
[w:]
Venerabiles, nobiles et honesti,
s. 271-280.
17
J. Kurtyka,
Krąg
rodowy i rodzinny Jana
Pakosławica
ze
Stróżysk
i Rzeszowa.
(Ze studiów nad rodem
Półkoziców
w XIII i XIV wieku),
„Przemyskie Zapiski Histo-
ryczne", t.
6-7,
1988-1989, s. 39-58, 61; A. Sochacka,
Jan z
Czyżowa,
namiestnik
12

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin