Piotr Rybka - Międzynarodowy alfabet fonetyczny w slawistyce.pdf

(2988 KB) Pobierz
KATOWICE 2015
Redaktor serii: Językoznawstwo Polonistyczne
Bożena Witosz
Recenzentka
Piotra Łobacz
Wstęp
Międzynarodowy alfabet fonetyczny (dalej: IPA) jest powszechnie znanym
systemem transkrypcji stosowanym w różnych dziedzinach badań nad mową,
lecz bardzo rzadko używanym w obrębie językoznawstwa polskiego, nie tylko
w badaniach nad językiem polskim, ale także nad innymi językami słowiań­
skimi. Co więcej, nie dysponujemy, poza jednym wyjątkiem (Żurawski, red.,
2011), polskim opracowaniem zawierającym obecnie obowiązujące symbole
alfabetu międzynarodowego. Zestawy symboli opublikowane w  pracach
Wiktora Jassema (zob. bibliografia), w Słowniku
wymowy polskiej PWN
(SWP,
1977) oraz
Encyklopedii językoznawstwa ogólnego
(EJO, 1999), a także w wielu
podręcznikach zdezaktualizowały się po 1989 roku. Zresztą nawet w  opra­
cowaniu
Język polski. Nauka o języku
(Żurawski, red., 2011) nie znajdziemy
wszystkich symboli IPA ani bardzo potrzebnych wskazówek dotyczących tego
alfabetu (sposobu stawiania symboli oraz opisu ich budowy graficznej).
Zadanie omówienia IPA jest bardzo skomplikowane, ponieważ nie wystarczy
podać wartości samych symboli (a jest ich bardzo dużo, bo ponad 250
1
), ale
trzeba także wyjaśnić sposób ich użycia (szczególnie ważne jest to w  przy­
padku diakrytów), ich budowę (to z  kolei jest istotne w  przypadku nietypo­
wych liter typu <ʒ ɟ>), znaczenie angielskich terminów fonetycznych stoso­
wanych w opisie symboli IPA (nie ma tutaj pełnej jednoznaczności względem
terminów polskich), sposoby konstruowania symboli fonetycznych w  edyto­
rach tekstu (od czcionek komputerowych, tzw. fontów, zawierających sym­
bole IPA począwszy, na sposobach pozycjonowania znaków diakrytycznych
skończywszy). Tak zaprojektowana monografia byłaby jednak niepraktyczna:
zawierałaby ogromną ilość informacji, z których przeciętny użytkownik alfa­
betu fonetycznego nie skorzystałby, a  już na pewno nie studiowałby ich po
to tylko, by wstawić do swojego tekstu kilka symboli fonetycznych. Dlatego
w  niniejszej pracy skupiono się głównie na problematyce wartości symboli
międzynarodowych. Kwestie praktyczne związane z  transkrypcją, a  także
zagadnienia związane z budową symboli IPA (uwzględnione po to, by ustrzec
1
Co najmniej tyle oficjalnych symboli literowych i diakrytycznych znajduje się w: IPA, 1999.
6
Wstęp
przed pomyłką w doborze bardzo podobnych graficznie symboli) podane są
w  przypisach i  to tylko w  niezbędnych przypadkach. Wyjątkiem jest tutaj
problematyka sposobu stawiania symboli, której poświęcono dużą część roz­
działu 2., gdzie znajduje się autorska typologia symboli IPA (informacje te
będą przydatne w kolejnych rozdziałach).
Może jednak nasuwać się pytanie, czy polskiemu Czytelnikowi będzie przy­
datny alfabet międzynarodowy, skoro od wielu już lat sprawdza się slawi­
styczny alfabet fonetyczny, który zresztą został bardzo rozbudowany, zwłaszcza
w zakresie zastosowań dialektologicznych. Można podać kilka zastosowań IPA.
Międzynarodowy alfabet fonetyczny jest kodem, który może być wykorzy­
stywany w sposób czynny lub bierny. Użycie bierne alfabetu międzynarodo­
wego będzie polegało na zapoznawaniu się z transkrypcjami sporządzonymi
przez autorów stosujących w swych pracach konwencję międzynarodową. Do
tego celu przydatne byłoby jakieś skrótowe zestawienie symboli IPA, niewielka
„ściągawka”, zwłaszcza że nie opublikowano dotychczas w polskiej literaturze
wszystkich oficjalnych symboli IPA. Temu celowi służą tabele zamieszczone
w rozdziale 2., zawierające trzy zbiory symboli IPA.
Polski Czytelnik może jednak stosować alfabet międzynarodowy również
czynnie, na przykład podczas transkrybowania ze słuchu lub w celu przedsta­
wienia sposobu wymowy w przygotowywanym przez siebie tekście. Gdy arty­
kuł lub rozdział w tomie zbiorowym jest adresowany do odbiorcy zagranicznego,
wówczas redaktor naukowy publikacji może nawet wymagać stosowania tran­
skrypcji międzynarodowej. W takim przypadku niewielkie zestawienie symboli
fonetycznych może nie wystarczyć. W swoich początkach był bowiem alfabet
międzynarodowy stosowany głównie do zapisu głosek języków zachodnioeuro­
pejskich. W miarę rozwoju badań nad innymi językami, zwłaszcza egzotycznymi,
uzupełniano IPA o symbole literowe i diakrytyczne, pozwalające oddawać róż­
nice między głoskami występującymi w wielu różnych językach. Z tego jednak
powodu użycie IPA do transkrypcji wypowiedzi w językach słowiańskich może
być nieco problematyczne, gdyż kategorie fonetyczne stosowane w opisach języ­
ków słowiańskich nie pokrywają się dokładnie z tymi, które wykorzystano w kon­
strukcji alfabetu międzynarodowego. Dobrym przykładem są spółgłoski okreś­
lane w polskiej literaturze jako „prepalatalne” i „postpalatalne”. W konwencji
międzynarodowej głoski prepalatalne są zapisywane zwykle symbolami <ɕ ʑ>,
które w zestawach symboli IPA definiuje się terminem „dziąsłowo­palatalne”.
Polskie głoski postpalatalne natomiast transkrybuje się zazwyczaj symbolami
spółgłosek palatalnych. To tylko jeden z przykładów, pokazuje on jednak, iż uży­
cie IPA wymaga przeanalizowania konstrukcji tego alfabetu, sposobu podziału
modelowego aparatu mowy na obszary artykulacyjne oraz uwzględnienia w tym
systemie transkrypcji sposobów artykulacji głosek. Warto także zapoznać się
z rozwiązaniami graficznymi wykorzystanymi w tym alfabecie (diakryt dopisany
do litery, diakryt nadpisany nad literą, diakryt dopisany do innego diakrytu itd.).
Międzynarodowy alfabet fonetyczny zawiera symbole pozwalające opisać
głoski wielu, czasem bardzo egzotycznych języków. Przygotowanie niniejszej
pracy dla polskiego Czytelnika wymagało dokonania wyboru tych symboli,
które w  czynnym zastosowaniu IPA mogły okazać się dla niego najbardziej
przydatne. Były to przede wszystkim odpowiedniki symboli slawistycznego
alfabetu fonetycznego w różnych jego odmianach. Szczególnie wiele miejsca
poświęcono sposobom transkrypcji głosek i  cech fonetycznych bardzo spe­
cyficznych dla języków słowiańskich, jak tzw. [r] trące (frykatywne), unoso­
wienie oraz palatalizacja.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin