Austriackie katastry gruntowe.pdf

(225 KB) Pobierz

ROCZNIK 11 (2019), s. 37-53

https://doi.org/10.12797/KPK.11.2019.11.03

Daniel Nowak

https://orcid.org/0000-0001-9694-7896

Uniwersytet Rzeszowski

Austriackie katastry gruntowe w zasobach Centralnego Historycznego

Archiwum Państwowego Ukrainy we Lwowie

W Centralnym Historycznym Archiwum Państwowym Ukrainy we Lwowie

(Це�½траль�½ий держав�½ий історич�½ий архів Украї�½и, м. Львів) zlokalizowane

zostały liczne dokumenty z lat 1772-1918 dotyczące historii gospodarczej Galicji. Nie

sposób wymienić wszystkich, dlatego też w artykule skupiono się na katastrach grun-

towych, stanowiących punkt wyjścia do badań nad historią gospodarczą wsi, miaste-

czek i miast regionów ówczesnej Galicji, zwłaszcza w okresie przedautonomicznym.

Literaturę dotyczącą katastrów austriackich podzielić można na dwie grupy.

Pierwsza to opracowania przedstawiające samą dokumentację albo stanowiące opis

zasobów archiwów, w których te katastry się znajdują

. Druga grupa to literatura,

w której zaprezentowano wykorzystanie katastrów do badań naukowych. Wstępnym

dość obszernym opracowaniem ukazującym charakter dwóch pierwszych katastrów

Galicji, tj. metryki józefińskiej i franciszkańskiej, była praca Wincentego Stasia

Me-

tryki gruntowe józefińskie i franciszkańskie jako źródła do historii gospodarczej Gali-

cji

, w której autor szczegółowo opisał dokumentację obu katastrów i zaprezentował

О. Г�½є в и ше в а et al.,

Це�½траль�½ий держав�½ий історич�½ий архів Украї�½и, м. Львів. Пу-

тів�½ик,

Львів 2001;

Gospodarka Galicji 1772-1867. Inwentarz materiałów historycznych z archiwów

i bibliotek Polski, Austrii i Ukrainy,

t. 2-3, red. K. Ślus arek, Kraków 2015;

Йосифі�½ська (1785-1788)

і Фра�½циска�½ська (1819-1820) метрики. Першіпо земель�½і кадастри Галичи�½и,

ред. Я. Зах арчи-

ши �½, уклад. Я. Пи р оже�½ ко, В. С ів ер ська, Київ 1965.

W. St yś,

Metryki gruntowe józefińskie i franciszkańskie jako źródła do historii gospodarczej Galicji,

„Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” T. 2, 1932-1933, s. 57-92.

Daniel Nowak

możliwości jej wykorzystania do celów naukowych. Po II wojnie światowej takim

dziełem były

Stosunki poddańcze w dawnej Galicji

Romana Rozdolskiego

, w szcze-

gólności drugi tom opisujący dokumenty metryki józefińskiej i zawierający liczne

uwagi, które odnosiły się do wcześniejszego opracowania Stysia, a zwłaszcza błędne-

go zakwalifikowania części dokumentacji znajdującej się w metryce józefińskiej do

dokumentacji o charakterze katastralnym

. Z kolei kataster galicyjski był dużo lepiej

opisany w literaturze polskiej, jak i austriackiej. W szczególności należy tutaj wymie-

nić pracę Jacka Wolskiego pt.

Austriacki kataster podatku gruntowego na ziemiach

polskich oraz jego wykorzystanie w pracach urzędowych i badaniach naukowych

czy

opracowanie Jana Wydro pt.

Kataster gruntowy austriacki i jego znaczenie dla Galicji

Natomiast jeśli mowa o pracach, które bazowały na analizie katastrów, to warto

zwrócić tutaj uwagę na artykuł Jana Fiericha

Kultury rolnicze, zmianowania i zbiory

w katastrze józefińskim 1785/7

, w którym autor wykorzystał do określenia regionów

gospodarczych Galicji dokumenty metryki józefińskiej, jakimi były prawidła fasjono-

wania, czyli opisy metod gospodarowania i sposobu szacowania zbiorów w miejsco-

wościach Galicji. Podobny charakter miała praca Heleny Madurowicz i Andrzeja Po-

drazy pt.

Regiony gospodarcze Małopolski Zachodniej w drugiej połowie XVIII wieku

Z nowszych opracowań wskazać trzeba głównie prace Łukasza Jewuły

, Krzysztofa

Ślusarka, Tomasza Kargola, Grzegorza Zamoyskiego, Iwany Stadnik czy Rostysława

Melnyka. Szczegółowy wykaz opracowań tych ostatnich autorów znaleźć można na

stronie ich wspólnego projektu badawczego pt. „Na styku kultur i narodów. Galicyj-

skie miasta i miasteczka w józefińskim katastrze gruntowym”

. Katastry austriackie

z terenu Galicji wykorzystywane były również w opracowaniach dotyczących historii

regionalnej

R. R ozdolsk i,

Stosunki poddańcze w dawnej Galicji,

t. 1-2, Warszawa 1962.

Autor zwrócił tutaj głównie uwagę na to, że w zasobie metryki józefińskiej znajdują się m.in. do-

kumenty dotyczące opodatkowania domów czy inwentarze urbarialne z 1789 r., które znalazły się w niej

omyłkowo i nie można ich zakwalifikować do dokumentacji o charakterze katastralnym.

J. Wol s k i,

Austriacki kataster podatku gruntowego na ziemiach polskich oraz jego wykorzysta-

nie w pracach urzędowych i badaniach naukowych,

„Polski Przegląd Kartograficzny” T. 32, 2000, nr 3,

s. 199-212.

J. Wyd ro,

Kataster gruntowy austriacki i jego znaczenie dla Galicji,

„Studia Historyczne” 1967,

s. 145-157.

J. F ier ich,

Kultury rolnicze, zmianowania i zbiory w katastrze józefińskim 1785/7,

„Rocznik Dzie-

jów Społecznych i Gospodarczych” T. 12, 1950, s. 25-66.

H. Ma du row i c z, A. Po d r a z a,

Regiony gospodarcze Małopolski Zachodniej w drugiej połowie

XVIII wieku,

Wrocław 1958.

Ł. Je w u ła,

Galicyjskie miasta i miasteczka oraz ich mieszkańcy w latach 1772-1848,

Kraków 2013.

Na styku kultur i narodów. Galicyjskie miasta i miasteczka w józefińskim katastrze gruntowym,

[on-line:] http://www.miasta-galicji.pl/publikacje – 21 IX 2019.

M.in. F. Kir y k,

Brzesko w świetle Metryki Józefińskiej,

[w:]

Podróże po historii. Studia z dziejów

kultury i polityki europejskiej ofiarowane profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu,

red. F. L eśni a k, Kra-

ków 2000, s. 311-322; i d em,

Granice osiadłości mieszczańskich i właściciele gruntów oraz domów w Sta-

rym Sączu w świetle Metryki Józefińskiej i Franciszkańskiej,

„Rocznik Sądecki” T. 21, 1993, s. 102-108;

B. St anas z ek,

Terytorium, zabudowa i ludność Brzostku w pierwszym półwieczu rządów austriackich

w Galicji,

[w:]

Z dziejów Brzostku. Studia i materiały,

t. 2, red. B. St anaszek, Brzostek 2009, s. 133-167;

K. Ślus arek,

Drobna szlachta w Galicji 1772-1848,

Kraków 1994.

Austriackie katastry gruntowe w zasobach Centralnego Historycznego Archiwum…

Warto jednak najpierw zwrócić uwagę na kilka reform administracyjnych, jakie

przeprowadzane były na przestrzeni lat przez władze austriackie, ponieważ miały one

duży wpływ na to, jak obecnie zlokalizowane są różne dokumenty, nie tylko w Cen-

tralnym Historycznym Archiwum Państwowym Ukrainy we Lwowie, ale też innych

archiwach ukraińskich i polskich. W ukraińskim systemie archiwalnym polskiemu

zespołowi odpowiada

fond,

który dzieli się na

opysy,

a potem na

sprawy.

I to wła-

śnie te

opysy

wynikają zazwyczaj z podziałów administracyjnych. Stanowi to znaczne

ułatwienie, gdy mamy do czynienia z miejscowościami, które mają te same nazwy

w wielu rejonach Galicji, jak wszelkiego rodzaju Wole, Gliniki, Siedliska itp. Zna-

jomość podziału administracyjnego znacznie usprawnia wyszukiwanie poszczegól-

nych dokumentów.

W 1772 r. południowo-wschodnie ziemie Rzeczypospolitej znalazły się w grani-

cach monarchii habsburskiej. Austria w następstwie I rozbioru Polski zagarnęła część

województw krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego, prawie całe województwo

bełskie i małe skrawki województw wołyńskiego, podolskiego i lubelskiego

Niedługo po zajęciu ziem polskich, tj. z końcem 1773 r., władza austriacka wpro-

wadziła nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na 6 cyrkułów (niem.

Kreis)

podzielonych na dystrykty (okręgi), których było początkowo 59

: wielicki (9 dys-

tryktów), pilzneński z siedzibą w Rzeszowie (10 dystryktów), bełski z siedzibą w Za-

mościu (8 dystryktów), lwowski (10 dystryktów), samborski (9 dystryktów), halicki

(13 dystryktów)

Taki podział administracyjny utrzymał się dość krótko, gdyż już 14 marca 1775 r.

dokonano zmniejszenia liczby okręgów z 59 do 19. Podział administracyjny w latach

1775-1782 to 6 cyrkułów podzielonych na 19 dystryktów: cyrkuł lwowski (3 dystryk-

ty), halicki z siedzibą w Stanisławowie (4 dystrykty), bełski z siedzibą w Zamościu

(3 dystrykty), samborski (3 dystrykty), wielicki (3 dystrykty), pilzneński (3 dys-

trykty)

Ten nowy podział administracyjny był nieco trwalszy i przetrwał do 1782 r. Wte-

dy zlikwidowano okręgi, a ich siedziby stały się siedzibami cyrkułów. Dopiero jednak

w 1784 r. dokonano nowego rozgraniczenia cyrkułów, zmieniając przy okazji siedziby

niektórych z nich. W takim kształcie z niewielkimi zmianami mapa administracyjna

Galicji przetrwała do roku 1850, kiedy cyrkuły podzielono na powiaty. A potem je

zlikwidowano, zastępując powiatami.

Podział administracyjny w latach 1784-1850 wyglądał następująco: cyrkuł my-

ślenicki (od 1819 r. wadowicki), bocheński, nowosądecki, tarnowski, rzeszowski,

dukielski (od 1791 r. jasielski), przemyski, sanocki, samborski, zamojski (w 1809 r.

włączony do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. w granicach Królestwa Polskie-

E. B ar w i ńsk i,

Pierwsze podziały administracyjne Galicji,

„Ziemia Czerwieńska” 1935, z. 1, s. 62.

S. S ch nu r

Pe p ł ow sk i,

Z przeszłości Galicji (1772-1862),

Lwów 1895, s. 10; K. Haj du k,

Ad-

ministracja państwowa i samorząd w Powiecie Brzozowskim w latach 1867-1914,

„Rocznik Przemyski”

T. 45, 2009, s. 87-88.

E. B ar w i ńsk i,

op. cit.,

s. 62-64.

Ibidem.

Daniel Nowak

go), żółkiewski, lwowski, brzeżański, tarnopolski, stryjski, stanisławowski (w 1811 r.

podzielony na stanisławowski i kołomyjski), zaleszczycki (od 1816 r. czortkowski),

brodzki (od 1789 r. złoczowski)

Reforma administracyjna z 1850 r. dokonała podziału ówczesnych 19 cyrku-

łów na 178 powiatów. Były to cyrkuły: krakowski, wadowicki, nowosądecki, jasiel-

ski, bocheński, tarnowski, rzeszowski, żółkiewski, lwowski, złoczowski, brzeżański,

tarnopolski, czortkowski, stanisławowski, kołomyjski, stryjski, samborski, sanocki,

przemyski. Kolejna reforma z 1867 r. zlikwidowała cyrkuły i utworzyła 74 powiaty

Niższą jednostką administracyjną od okręgów i cyrkułów były dominia, czyli zie-

mie skupione w ręku jednego właściciela. Były to jednostki odpowiedzialne m.in. za

pobór podatków, nadzór nad ludnością żydowską, rozstrzyganie w pierwszej instan-

cji w sprawach cywilnych oraz śledztwo w sprawach karnych. W roku 1785 na terenie

całej Galicji było 2558 dominiów

Oprócz nowych podziałów administracyjnych Austriacy dokonali wielu innych

reform. Jedną z nich było wprowadzenie katastru na terenie całej monarchii, w tym

na obszarze Galicji. W okresie staropolskim, oprócz służących do poboru podatków

rejestrów podatkowych, które jednak miały charakter bardzo ogólny, nie funkcjono-

wały szczegółowe rejestry dotyczące wielkości użytkowanej przez poddanych ziemi.

Austriacy od I rozbioru do poł. XIX w. opracowali na terenie Galicji liczne dokumen-

ty mające na celu pobór podatków gruntowych. Do najważniejszych z nich zaliczyć

można:

a. Fasje podatkowe z 22 grudnia 1772 r.,

b. Metrykę józefińską z 12 kwietnia 1785 r.,

c. Stały kataster (kataster galicyjski) z 23 grudnia 1817 r. (zrealizowany w poł.

XIX w.),

d. Metrykę franciszkańską (prowizoryczny kataster franciszkański) z 1 maja

1819 r.

Dnia 22 grudnia 1772 r. nakazano dominiom opracowanie fasji podatkowych,

czyli oświadczeń właścicieli ziemskich, w których zawarte miały być informacje

o wielkości posiadanego przez nich samych oraz ich poddanych areału ziemi, wy-

sokości zbiorów, rodzaju powinności wynikających ze stosunku poddańczego oraz

S. G ro d z i s k i,

Historia ustroju społeczno-politycznego Galicji 1772-1848,

Wrocław 1971,

s. 161-165.

Biała, Bóbrka, Bochnia, Bohorodczany, Borszczów, Brody, Brzesko, Brzeżany, Brzozów, Buczacz,

Chrzanów, Cieszanów, Czortków, Dąbrowa, Dobromil, Dolina, Drohobycz, Gorlice, Gródek, Grybów,

Horodenka, Husiatyn, Jarosław, Jasło, Jaworów, Kałusz, Kamionka Strumiłowa, Kolbuszowa, Kołomyja,

Kosów, Kraków, Krosno, Łańcut, Limanowa, Lesko, Lwów, Mielec, Mościska, Myślenice, Nadwórna,

Nisko, Nowy Sącz, Nowy Targ, Pilzno, Podhajce, Przemyśl, Przemyślany, Rawa, Rohatyn, Ropczyce,

Rudki, Rzeszów, Sambor, Sanok, Skała, Śniatyn, Sokal, Stanisławów, Stare Miasto, Stryj, Tarnobrzeg,

Tarnopol, Tarnów, Tłumacz, Trembowla, Turka, Wadowice, Wieliczka, Zaleszczyki, Zbaraż, Złoczów,

Żółkiew, Żydaczów, Żywiec.

A. G óra k, K. L at aw i e c,

Kancelaria organów władzy w Galicji. Wybór źródeł,

Lublin 2013, s. 10.

Austriackie katastry gruntowe w zasobach Centralnego Historycznego Archiwum…

inwentarza gospodarskiego

. Załącznikiem do patentu był wzór formularza, który

miał za zadanie ułatwić wykonanie opisów w tak krótkim czasie. Należało w nim

uwzględnić rodzaj zasiewów ozimych i jarych, obszar gruntów pozostawionych od-

łogiem oraz powierzchnię i przychód w wozach z użytków zielonych, czyli pastwisk.

Oprócz tego spis ten obejmował imiona i nazwiska poddanych ze wskazaniem ich ka-

tegorii społecznej, liczby posiadanych przez nich wołów, koni, krów, cieląt oraz trzo-

dy chlewnej. Kolejne rubryki uwzględniały ewentualne dochody ze stawów (dochód

trzyletni), młynów (dochód roczny), warzenia piwa i palenia gorzałki (liczba kotłów

na piwo i gorzałkę oraz roczny dochód z karczmy). Ważnym elementem opisów było

wyszczególnienie powinności pańszczyźnianych oraz wszelkich danin i opłat pie-

niężnych z nią związanych

Fasje znalazły się w urzędach w pierwszych miesiącach 1773 r. Na ich podstawie

22 lutego 1774 r. wprowadzona została kontrybucja wojskowa dominialna

, czyli po-

datek w wysokości 12% zadeklarowanego w fasjach dochodu z wszystkich użytków

dominialnych. Podobne przepisy dotyczące poddanych, czyli kontrybucja wojskowa

rustykalna, wprowadzone zostały patentem z 18 kwietnia 1775 r.

Po wprowadzeniu nowego katastru zwanego metryką józefińską fasje nie były

jednak użytkowane z uwagi na późniejsze cofnięcie reform wprowadzonych przez

Józefa II, mimo to system podatkowy oparty na nich utrzymał się nawet do lat 20.

XIX w.

Miejscem przechowywania dokumentacji fasji podatkowych z 1773 r. jest Cen-

tralne Historyczne Archiwum Państwowe Ukrainy we Lwowie –

fond

146,

opys

16.

Zostały one pogrupowane według staropolskiego podziału administracyjnego na

województwa w następujący sposób:

a. bełskie – sprawy: 1-88,

b. krakowskie – sprawy: 89-678, 1685-1686,

c. lubelskie – sprawy: 679-688,

d. ruskie – sprawy: 689-1466, 1687-1693,

e. sandomierskie – sprawy: 1467-1684, 1694-1713.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że poszczególne sprawy dotyczą albo kon-

kretnych miejscowości, albo całych dominiów, dlatego też podczas kwerendy, gdy

dana miejscowość nie widnieje w inwentarzach archiwalnych, trzeba zorientować

się, do jakiego dominium należała, i tam szukać tej miejscowości. Przykładem takim

mogą być wsie wchodzące w skład dominium Myscowa w województwie krakow-

skim i powiecie bieckim, gdzie w inwentarzu geograficznym znajduje się tylko wieś

Myscowa, a takie wsie jak Kąty, Żydowskie czy Grab w ogóle nie są wyszczególnione.

Edicta et Mandata Universalia Regnis Galiciae et Lodomeriae

(dalej:

Edicta et Mandata…) a Die

11. Septembr[is] 1772 Initae Possessionis Promulgata. Rozkazy y Ustawy Powszechne Krolestwom Galicyi

y Lodomeryi od Dnia 11. Wrzesnia 1772 Obięcia Possessyi Ogłoszone,

Lwów 1773, s. 22-26.

Ibidem,

s. 22-26.

Edicta et Mandata…,

1774, s. 52-59.

Edicta et Mandata…,

1775, s. 30-36.

Plik z chomika:

brabant

Austriackie katastry gruntowe.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: