Niemiecka propaganda turystyczna wobec ziem polskich wcielonych do III Rzeszy (1939–1945) _Wójcik,J.pdf

(271 KB) Pobierz

DOI:

10.34616/SKHS.2020.2.35.54

Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka

Rocznik LXXV (2020), 2

PL ISSN 0037–7511

JACEK WÓJCIK

Uniwersytet Wrocławski

ORCID:

0000-0001-7285-6965

NIEMIECKA PROPAGANDA TURYSTYCZNA WOBEC

ZIEM POLSKICH WCIELONYCH DO III RZESZY

(1939–1945)

GERMAN TOURIST PROPAGANDA REGARDING POLISH TERRITORIES

INCORPORATED INTO THE THIRD REICH (1939–1945)

Abstract:

The article presents the tourist dimension of the propaganda of the authorities

of the Third Reich, including tourist association (Reichsfremdenverkehrsverband), regard-

ing Polish territories incorporated in 1939 directly into Germany. Based on collected ma-

terials, the activities of German organizations whose mission was tourism promotion, as

well as the way in which they presented the occupied Polish lands, were characterized.

Keywords:

tourism, Third Reich, military Nazism, propaganda, politics

Napaść na Polskę we wrześniu 1939 r. zapewniła III Rzeszy znaczne nabytki

terytorialne. Część okupowanych ziem przeznaczono do pełnej integracji i włączo-

no bezpośrednio do Niemiec, z części utworzono podporządkowane Berlinowi

Generalne Gubernatorstwo. Do tej pierwszej grupy zaliczono przede wszystkim

tereny powiązane z Niemcami historycznie i kulturowo, a także silnie uprzemysło-

wione. Chodziło zasadniczo o obszary znajdujące się przed 1918 r. w granicach

Cesarstwa Niemieckiego oraz przyległe ziemie, cechujące się wysokim poziomem

rozwoju gospodarczego. Idąc od północy, powołano okręg Rzeszy Gdańsk – Prusy

Zachodnie (Reichsgau Danzig–Westpreußen), w którego skład weszło terytorium

Wolnego Miasta Gdańska, większa część polskiego województwa pomorskiego

oraz tereny dawnej pruskiej rejencji kwidzyńskiej, zwane w międzywojniu popu-

larnie rejencją zachodniopruską. Do prowincji wschodniopruskiej przyłączono

Jacek Wójcik

szereg powiatów polskiego województwa warszawskiego (ostrołęcki, makowski,

przasnyski, płocki, ciechanowski, mławski, płoński, pułtuski), do tego powiat su-

walski, a po agresji na Związek Radziecki w 1941 r. dołączono włókienniczy okręg

białostocki. W nowo powstałym Kraju Warty (Reichsgau Wartheland) znalazły się

ziemie wielkopolskie z polskiego województwa poznańskiego i częściowo pomor-

skiego oraz część silnie zurbanizowanego województwa łódzkiego (Łódź wraz

z powiatami: łódzkim, łaskim, wieluńskim, sieradzkim, łęczyckim i kutnowskim).

Do III Rzeszy włączono również polskie województwo śląskie wraz z przyległo-

ściami (miasta: Chorzów, Katowice, powiaty: blachowieński, lubliniecki, tarnogór-

ski, zawierciański, będziński, pszczyński, rybnicki, chrzanowski, bielski, cieszyń-

ski oraz żywiecki), które znalazły się w prowincji śląskiej (później górnośląskiej)

Na ziemiach wcielonych do Niemiec czyniono starania, aby je jak najpełniej

zunifikować ze „starą” Rzeszą (Altreich). W obrębie turystyki zostały one objęte

działaniami Związku Turystycznego Rzeszy (Reichsfremdenverkehrsverband, da-

lej: RFV), będącego – na mocy ustawy z 26 III 1936 r. – strukturą odpowiedzialną

za rozwój turystyki

. Ponieważ związek ten miał strukturę hierarchiczną, na stop-

niu niższym istniały krajowe związki turystyczne (Landesfremdenverkehrsverbän-

de, dalej: LFV) odpowiadające za te same zagadnienia na poziomie przypisanych

im obszarów

, przeważnie tożsamych z niemieckimi prowincjami. W przypadku

ziem włączonych w granice III Rzeszy konieczne było powołanie dwóch nowych

organizacji: wielkopolskiego LFV Reichsgau Wartheland oraz pomorskiego LFV

Danzig–Westpreußen, pozostałe obszary zostały włączone odpowiednio w granice

wschodniopruskiego LFV Ostpreußen oraz śląskiego LFV Schlesien. Ze względu

na utworzenie w Generalnym Gubernatorstwie odrębnych struktur turystycznych

(Fremdenverkehrsverband Generalgouvernement), niezależnych od RFV, oraz inny

charakter niemieckich rządów na tym obszarze, pominę zagadnienia z nimi zwią-

zane, ponieważ wymagają one osobnego przedstawienia.

W polskiej historiografii poświęcono wiele uwagi niemieckiej okupacji, w tym

niemieckim zbrodniom, germanizacji czy propagandzie

, także w ujęciu regionalnym

Gesetz über den Reichsfremdenverkehrsverband,

„Reichsgesetzblatt“, 1 (1936), s. 271.

Zob.: Jacek W ój ci k,

Działalność Landesverkehrsverband Schlesien na ziemi kłodzkiej

w latach trzydziestych XX wieku,

[w:]

Kultura ziemi kłodzkiej – tradycje i współczesność,

red.

Edward Biał ek , Wojciech Br o warny, Małgorzata Ruchniewicz, Wrocław 2016, s. 528–540.

Zob. m.in.: Czesław M ada jczyk,

Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce,

t. I–II, Warsza-

wa 1970;

„Generalplan Ost”, koncepcje i plany polityki wschodniej Adolfa Hitlera,

oprac. Jan

s. 642.

Władysław Czap l i ński , Adam Galos , Wacław Korta,

Historia Niemiec,

Wrocław 2010,

Niemiecka propaganda turystyczna wobec ziem polskich wcielonych do III Rzeszy

i lokalnym dla ziem opisywanych w tym artykule

. Dotąd jednak nie przedstawiano

kwestii związanych z turystyką i jej promocją

, co można tłumaczyć różnymi wzglę-

dami. Przede wszystkim w kontekście traumy związanej z okupacją, która obecna

jest w zbiorowej świadomości, zagadnienia takie mogą wydawać się nieistotne i nie-

powiązane bezpośrednio z polityką germanizacyjną, jednak, jak postaram się wy-

kazać, stanowią one ważny element kreowania obrazu ziem polskich w czasie II woj-

ny światowej. Do tego należy uwzględnić specyfikę okresu wojny, niesprzyjającej

uprawianiu turystyki i prowadzeniu bieżącej działalności statutowej przez organi-

zacje turystyczne.

Należałoby postawić pytanie, czy istniała w ogóle jakaś przemyślana na

szczeblu centralnym polityka turystyczna III Rzeszy wobec anektowanych ziem

polskich, czy też były to działania chaotyczne, nieskoordynowane. Aby uzyskać

odpowiedź w tym zakresie, przebadałem – poza źródłami archiwalnymi – czaso-

pisma wydawane na szczeblu centralnym: „Der Fremdenverkehr” – organ prasowy

RFV, „Deutsche Verkehrsblätter” – pismo Centrali Kolei Rzeszy ds. Niemieckie-

go Ruchu Turystycznego (Reichsbahnzentrale für den deutschen Reiseverkehr

)

oraz „Deutschland” – wydawnictwo Wydziału Rzeszy ds. Turystyki (Reichsaus-

schuss für Fremdenverkehr) służące promocji Niemiec na poziomie międzynaro-

dowym. Kolejnym problemem, nad którym wypada się pochylić, jest proces two-

rzenia struktur i pracy na szczeblu regionalnym, szczególnie w nowych okręgach

Rzeszy. Warto się również zastanowić nad sposobem, w jaki przedstawiano pod

kątem turystycznym ziemie polskie włączone do Niemiec, aby poprzez to prze-

analizować wysiłki wyżej wymienionych struktur. W tym zakresie konieczne było

Zab or owsk i, Warszawa 1977; Eugeniusz Cezary Król,

Polska i Polacy w propagandzie narodo-

wego socjalizmu w Niemczech 1919–1945,

Warszawa [2006];

Słowa w służbie nienawiści,

red. Ali-

cja Ba r tuś, Oświęcim 2013.

Zob. m.in.: Sylwia Gr o chow ina,

Polityka kulturalna niemieckich władz okupacyjnych

w Okręgu Rzeszy Gdańsk–Prusy Zachodnie, w Okręgu Rzeszy Kraj Warty i w rejencji katowickiej

w latach 1939–1945,

Toruń 2013; Czesław Ł uczak,

Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 1939–

1945),

Poznań 1996; Mirosław S ikora,

Niszczyć, by tworzyć. Germanizacja Żywiecczyzny przez

narodowosocjalistyczne Niemcy 1939–1944/45,

Katowice 2010.

Problem zasygnalizowała Kristin Semmens (Seeing

Hitler’s Germany: Tourism in the

Third Reich,

Chippenham–Eastbourne 2005), ale nie rozwinęła „polskiego” wątku, ponieważ jej

punktem odniesienia była Badenia.

Centrala Kolei Rzeszy ds. Niemieckiego Ruchu Turystycznego zajmowała się reklamą tego

przewoźnika, odpowiadała jednak przede wszystkim za promocję Niemiec poza granicami kraju,

zob. Jacek Wój ci k,

Wydawnictwa reklamowe kolei państwowych w Niemczech w okresie dwudzie-

stolecia międzywojennego,

[w:]

Państwo wobec kolei żelaznych w Polsce,

red. Michał Kapias,

Dawid K el ler, Rybnik 2017, s. 279–291.

Jacek Wójcik

przebadanie wydawnictw turystycznych dotyczących całych Niemiec oraz po-

szczególnych regionów i miast. Prócz materiałów RFV i LFV wykorzystano tak-

że inne publikacje turystyczne, co pozwoliło szerzej spojrzeć na problem. W ba-

daniach uwzględniono zróżnicowanie ziem włączonych do Rzeszy, których

specyfika wpływała również na zakres i kierunek działań niemieckich struktur

turystycznych. Już sam ten fakt dowodzi, że procesy unifikacyjne – przynajmniej

w tym segmencie działań okupanta – nie przebiegały w jednakowy sposób.

W wyniku następstw działań wojennych i późniejszych decyzji dostępny

materiał źródłowy jest z pewnością niepełny i został mocno rozproszony. Część

zespołów archiwalnych sięga zaledwie do roku 1939, pozostałe zawierają przeważ-

nie sprawozdania finansowe oraz planowane budżety

. Faktem jest, że wojenne

lata nie sprzyjały rozwojowi ruchu turystycznego, ale załamał się on dopiero po

uderzeniu Niemiec na Związek Radziecki i klęskach poniesionych przez Wehrmacht

na wschodzie

. Wspomniane struktury turystyczne już wcześniej ograniczały

realizację statutowych zadań i skupiały się na zachowaniu aktywów, stąd tytułową

datę końcową 1945 r. należy rozumieć umownie. Przedstawione źródła zasadniczo

pochodzą z pierwszych lat II wojny światowej, kiedy władze tych organizacji

starały się podtrzymywać aktywność w dziedzinie turystyki. Nie sposób przy tym

jednoznacznie stwierdzić, w jakim stopniu były one zainteresowane ziemiami

anektowanymi. W zachowanych dokumentach Wydziału Rzeszy ds. Turystyki

zmiana granic Rzeszy w 1939 r. nie była eksponowana. Jedna z niewielu wzmianek

na ten temat pochodzi ze stycznia 1940 r. i dotyczy rozmów ze znanym wydaw-

nictwem Karla Baedekera, któremu zwracano uwagę na konieczność opracowania

nowego przewodnika po Niemczech z uwzględnieniem obszarów wschodnich

Jak już wspomniano, dostępne materiały archiwalne z okresu wojny tyczą

przede wszystkim spraw finansowych, co pozwala jednak określić, w jaki sposób

RFV zamierzało budować i wspierać konstytuowanie się struktur turystycznych

w nowych okręgach Kraju Warty i Gdańsk–Prusy Zachodnie. Wypada wspomnieć,

że struktury RFV i LFV funkcjonowały w oparciu o rozbudowany system składek

Brakuje materiałów własnych Reichsfremdenverkehrsverband, które zostały najprawdopo-

dobniej zniszczone w 1944 r. wraz z siedzibą tej organizacji podczas jednego z nalotów na Berlin,

po którym została ona przeniesiona do Franciszkowych Łaźni w Czechach. W czeskich archiwach

próżno szukać śladów po aktach RFV.

Por. Tomasz Pr ze r wa ,

Między lękiem a zachwytem: Sporty zimowe w śląskich Sudetach

i ich znaczenie dla regionu (do 1945 r.),

Wrocław 2012, s. 388–398.

Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde (dalej: BA), Rechnungshof des Deutschen Reiches (dalej:

RDR), sygn. R2301/6994, Reichsausschuss für Fremdenverkehr, k. 148.

Niemiecka propaganda turystyczna wobec ziem polskich wcielonych do III Rzeszy

członkowskich. Miasta i gminy zobligowane do członkostwa w LFV płaciły na

jego rzecz „składki” liczone od liczby noclegów udzielonych na ich terenie, ana-

logicznie regionalne związki płaciły wedle tego samego kryterium na działalność

RFV. Powołanie nowych struktur na anektowanych ziemiach polskich doprowa-

dziło do sytuacji, w której nowe LFV nie miały ani możliwości przekazywania

owych środków, ani też pieniędzy na bieżącą działalność. Przy wdrażaniu skom-

plikowanej machiny administracyjno-fiskalnej konieczna okazała się zgoda cen-

trali na wprowadzenie okresu przejściowego, na co zwrócono uwagę podczas

dyskusji nad budżetem RFV na rok 1940

. LFV Danzig–Westpreußen płaciło

składkę członkowską ostatecznie dopiero od roku 1943/1944, natomiast LFV Reichs-

gau Wartheland tkwiło w zawieszeniu praktycznie do końca wojny. Pierwsza

składka gdańsko-zachodniopruskiego związku wynosiła 4400 marek Rzeszy (RM)

i stanowiła 1% wpłat na rzecz RFV w skali Niemiec, podczas gdy w tym samym

czasie powiększone o ziemie polskie LFV Ostpreußen płaciło 5720 RM (1,3%),

a LFV Schlesien 20 240 RM (4,6%). Największym płatnikiem w skali Niemiec

było Monachium z południową Bawarią (62 480 RM, 14,2%), ale region ten był

wyjątkowy i dystansował inne pod względem natężenia ruchu turystycznego

Wypada wspomnieć, że w okresie wojennym kwoty „składek” były obniżone

w stosunku do tego, co powinno wynikać z przepisów, jednak przeważnie po-

szczególne LFV i tak nie były w stanie ich uregulować i zalegały z opłatami.

Jako pierwszy podjął działalność w październiku 1940 r. LFV Danzig–West-

preußen, którego działania można było oprzeć na strukturach turystycznych po-

wstałych wcześniej w niemieckiej rejencji kwidzyńskiej i na miejskim biurze

promocji w Gdańsku. Inaugurację organizacji opisywano w prasie związkowej,

przede wszystkim jednak zwracano uwagę na przebieg uroczystości, jej oprawę

oraz propagandowe przemowy licznych oficjeli. Podkreślano m.in., że działania

na rzecz turystyki w tym okręgu można uznać za jedne z najpiękniejszych w ska-

li całych Niemiec ze względu na: Wisłę i towarzyszące jej zamki krzyżackie,

porośnięte lasami wybrzeże Bałtyku oraz ponad 2000 jezior. Za cel nowej LFV

postawiono otwarcie bram do tego regionu dla „potoku” turystów i pokazanie im

niemieckich: kultury, gościnności, porządku i uczciwości

. Już na początku

BA, RDR, sygn. R2301/7068, Reichsfremdenverkehrsverband, k. 86.

BA, RDR, sygn. R2301/7069, Reichsfremdenverkehrsverband, k. 108.

LFV. Danzig–Westpreußen. Die Gründungsfeier in Danzig – Das jüngste Mitglied des RFV.

Der großen und schönen Aufgaben,

„Der Fremdenverkehr”, nr 44 z 2 XI 1940, s. 1–2.

Plik z chomika:

innocent5

Niemiecka propaganda turystyczna wobec ziem polskich wcielonych do III Rzeszy (1939–1945) _Wójcik,J.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: