Biuro Programowe i Rozwoju Korporacyjnego
Dział Analiz i Badań Programowych – Sekcja Językowa
„OD SŁOWA DO SŁOWA”, kwiecień 2012
Opracowanie: Tomasz Bereda, Anna Limont
Konsultacja naukowa: prof. dr hab. Jerzy Podracki
Kto pyta, mniej błądzi
(wybrane pytania zgłoszone do poradni językowej)
Gala z otwarcia teatru?
Gala to inaczej ‘uroczystość, wielka impreza’. Połączenie gala z otwarcia jest niedobre. Słowniki podają przykłady innego schematu składniowego – gala czego, np.: gala piosenki biesiadnej, gala piosenki studenckiej, gala boksu. Jednak w tym wypadku najlepiej posłużyć się konstrukcją opisową: gala z okazji otwarcia teatru.
Zadania pozwolą przećwiczyć czy pozwolą na przećwiczenie?
Ustalenie, które czasowniki łączą się z bezokolicznikiem, a które z rzeczownikiem odczasownikowym, to jedna z najtrudniejszych kwestii normatywnych. Słowa takie, jak: musieć, postanowić, kazać wymagają bezokolicznika (np.: musimy wyjechać, postanowił sprzedać, kazał zapłacić), z kolei kontynuować czy zmusić łączą się tylko z rzeczownikami (kontynuował pisanie, zmusił do poddania się). Sporo jest wreszcie takich czasowników, które dopuszczają wymienność konstrukcji (zakazano palić – zakazano palenia, zaczęli malować – zaczęli malowanie). Nie ma precyzyjnej zasady, która regulowałaby ten chaos. Trudności usuwamy, zaglądając do słownika. Czasownik pozwolić może się łączyć zarówno z bezokolicznikiem, jak i z rzeczownikiem odsłownym.
Polska muzyka współczesna owładnie Nowy Jork – czy można tak powiedzieć?
Na ogół mówimy, że kimś owładnęło jakieś uczucie lub stan (marazm, radość, podniecenie, strach, znużenie itp.). Rzadko używamy tego czasownika w znaczeniu ‘zapanować nad czymś’. Lepiej zatem było wybrać inne słowo: zawładnie (Nowym Jorkiem), opanuje (Nowy Jork).
Anna Polony – czy można odmieniać nazwisko?
Nie. Powiemy: gra Anny Polony, wywiad z Anną Polony itp. Odmieniamy tylko te nazwiska kobiece, które kończą się na -a. Moglibyśmy mówić: gra Anny Polonej, wywiad z Anną Poloną wówczas, gdyby aktorka używała formy żeńskiej nazwiska: Polona (ale nie używa).
P.o. zastępcy dyrektora czy p.o. zastępca dyrektora?
Na to pytanie odpowiadaliśmy niejeden raz. Ciągle jednak powraca. Przypomnę – skrótowiec p.o. łączymy z nazwą stanowiska w mianowniku, np.: p.o. dyrektor, p.o. naczelnik, p.o. kierownik. Szerzą się jednak konstrukcje z dopełniaczem: p.o. dyrektora, p.o. naczelnika, p.o. kierownika. Od jakiegoś czasu językoznawcy uznali je za dopuszczalne, ale tylko w języku potocznym.
Posłuchaj Polskiego Radia na swoim telewizorze – czy to dobre sformułowanie?
Ten apel został źle zredagowany. Razi połączenie posłuchaj na telewizorze. Proponuję inaczej sformułować tekst: Włącz telewizor. Posłuchaj Polskiego Radia.
Skupić uwagę na czymś innym niż zimno czy niż na zimnie?
Obie konstrukcje są poprawne. Fraza ma skomplikowaną budowę, którą można różnie interpretować. W pierwszej konstrukcji wyraz zimno zależny jest od przymiotnika inny (inny niż zimno). W drugiej – uwzględnia się szerszy kontekst, formę ostatniego wyrazu wyznacza schemat składniowy skupić uwagę na czymś.
Profilów czy profili, prysznica czy prysznicu, z Romeo czy z Romeem?
Dopełniacz rzeczowników męskich jest trudnym przypadkiem. Poprawne formy znajdziemy w słownikach. Okazuje się, że w wypadku rzeczowników profil i prysznic norma dopuszcza oboczności. Pozostało pytanie, czy imię Romeo należy odmieniać. W zasadzie tak – powiemy: do Romea, przeciw Romeowi, z Romeem. Wyjątkiem jest miejscownik – mówimy o Romeo (nie: o Romeu).
Umyć kalafior czy kalafiora?
Męskie rzeczowniki żywotne mają biernik równy dopełniaczowi, nieżywotne – mianownikowi. Istnieje jednak sporo wyjątków. Zaliczamy do nich m.in. nazwy owoców i warzyw. Wyraz kalafior ma dwie poprawne formy biernika. Możemy powiedzieć zarówno: umyć kalafior, jak i: umyć kalafiora.
Pieśni, które słucha czy pieśni, których słucha?
Czasownik słuchać łączy się z dopełniaczem. Mimo stosunkowo dużego rozpowszechnienia konstrukcji z biernikiem, ciągle są one uważane za błąd. Słuchamy prośby, rozkazów, pouczeń, rad, muzyki, ptaków, szumu morza… Poprawna jest zatem konstrukcja: pieśni, których słucha…
Rodzice są bardziej naiwni od dzieci czy niż dzieci?
Przymiotniki w stopniu wyższym łączą się z wyrażeniem od kogoś, czegoś lub niż ktoś, coś. Oba typy konstrukcji są równie dobre.
Program zarejestrowany – czym? – [21 kamery]: jak przeczytać liczbę, jaką formę nadać rzeczownikowi w nawiasie?
W liczebnikach wielowyrazowych z członem jeden ten ostatni składnik pozostaje nieodmienny. Składnię takiego liczebnika wyznacza człon przedostatni. Powiemy: program zarejestrowany dwudziestoma kamerami, a więc po uzupełnieniu: program zarejestrowany dwudziestoma jeden kamerami. Tę samą myśl, można wyrazić, używając innych konstrukcji, ale zasada podana wyżej nadal będzie obowiązywać: program zarejestrowany przez dwadzieścia jeden kamer, program rejestrowało dwadzieścia jeden kamer.
Zaloguj się w serwisie czy do serwisu?
Słownictwo związane z komputeryzacją dopiero się kształtuje. Normy bywają płynne, słowniki rejestrują polecane formy dość wybiórczo. Znalazłem w nich następujące połączenia z czasownikiem zalogować się: zalogować się na terminalu, na serwerze; zalogować się do sieci, do serwera. Jak widać, możliwe są tu konstrukcje z przyimkiem na lub do. W tekstach internetowych czasownikowi zalogować się wielokrotnie towarzyszy przyimek w (występuje częściej niż na). Wydaje się więc, że i ta trzecia możliwość jest również dopuszczalna.
(T.B.)
Protestować pod czy przed katedrą?
Pod katedrą nie musi znaczyć ‘w katakumbach’, przyimek pod ma kilka znaczeń. Między innymi z rzeczownikami w narzędniku tworzy wyrażenia określające miejsce w pobliżu tego, co nazywa przyłączany rzeczownik: budować dom pod Warszawą, umówić się pod kinem. Protestować można więc zarówno pod katedrą, jak i przed katedrą.
Dietetycznie przyrządzić kotlet schabowy czy kotleta schabowego?
Mówimy przygotować co, poprawna jest więc konstrukcja z biernikiem. Pozostaje nam więc ustalić formę biernika. Biernik męskich rzeczowników nieżywotnych jest na ogół równy mianownikowi – tu: kotlet schabowy; w języku potocznym rozpowszechniło się jednak stosowanie biernika równego dopełniaczowi: kotleta. To mniej staranna forma, ale rejestrowana w słownikach z kwalifikatorem „potocznie”. Na antenie lepiej więc: rozważać, jak dietetycznie przygotowywać kotlet schabowy, to samo dotyczy połączenia zjeść kotlet (potocznie: kotleta).
Kareninie czy Kareninej?
Nazwisko Karenina zwyczajowo odmienia się: Kareniny, Kareninie, Kareninę, Kareniną. Forma Kareninej jest niepoprawna. Jest to wyjątek usankcjonowany tradycją literacką. Zwykle do żeńskich form (utworzonych od rosyjskich nazwisk męskich zakończonych na -in, -ow, -ew przez dodanie -a) przyłączamy końcówki przymiotnikowe, np.: Puszkin – Puszkina, Puszkinej, Puszkiną…
Czy poprawny jest zapis: w latach 80-tych i 90-tych?
Nie. Nie można dołączać do cyfr końcówek fleksyjnych. Możemy napisać: w latach 80. i 90. (kropeczka po liczebniku informuje nas, że to liczebnik porządkowy). Dodajmy jednak, że poprawne są zapisy: 80-lecie, 24-letni, 3-pokojowy, 4-miesięczny itp. Człony: -lecie, -letni, -pokojowy, -miesięczny nie są końcówkami odmiany liczebnika.
Czy można podjąć uzgodnienia ?
W sformułowaniu podjąć uzgodnienia wyraźnie można dostrzec przywiązanie do języka urzędowego, w którym często im myśl zawilej ujęta, tym lepiej. Uzgodnień się nie podejmuje, można je ewentualnie przyjąć. Czy jednak nie lepiej po prostu uzgodnić?
Barytonu czy barytona?
Barytonem nazywamy zarówno głos męski, jak i śpiewaka obdarzonego tym głosem. Wybór końcówki dopełniacza zależy od znaczenia, w jakim używamy słowa baryton. Jeśli mówimy o głosie, wybierzemy końcówkę -u (posiadacz pięknego barytonu), jeśli o śpiewaku – zastosujmy końcówkę -a (występy znanego barytona).
Dzielić czas między Warszawę i Kraków czy między Warszawą a Krakowem?
...
Kvaser84