Pozycja i rola biskupa w mieście galijskim... (V w.n.e).pdf

(327 KB) Pobierz
Maksymilian Sas
Uniwersytet Warszawski
Pozycja i rola biskupa w mieście galijskim w upadającym
Zachodnim Cesarstwie Rzymskim – analiza dzieł Sydoniusza
Apollinarisa.
Druga połowa V w. to okres ostatecznego upadku centralnej władzy
cesarskiej na zachodzie Europy. Nieustanny napływ pogańskich i ariańskich
barbarzyńców na zachodnie ziemie Cesarstwa Rzymskiego powodował desta-
bilizację organizacji państwowej i kryzys świeckiej administracji miejskiej.
Wobec słabości rządu cesarskiego, niezdolnego do pełnego kontrolowania
swojego terytorium, rzeczywista władza na zajętych przez barbarzyńców tere-
nach przechodziła w ręce ich królów. Jednocześnie rosła rola ludzi Kościoła,
zwłaszcza biskupów, którzy niejednokrotnie przejmowali kompetencje przy-
należne dotychczasowej świeckiej administracji rzymskiej. Stawali się
rzeczywistymi zwierzchnikami lokalnej społeczności, organizując jej obronę
w niespokojnych czasach i reprezentowali ją w kontaktach zewnętrznych
1
.
Następowało także silniejsze skupianie się ludności rzymskiej wokół katolickiej
organizacji kościelnej, która umożliwiała pomoc w kontaktach z barbarzyń-
skimi heretykami, a także robienie kariery w hierarchii duchownej. Pozwalało
to na postępujący rozwój organizacji kościelnej, pomimo upadku jej politycz-
nych ram, jakimi było Cesarstwo
2
. W czasach, gdy obrona danego miasta
czy terytorium zależna była wyłącznie od miejscowych sił, rosło znaczenie
lokalnych przywódców (często osób duchownych, gdyż to one cieszyły się
największym autorytetem w lokalnej społeczności). Powodowało to jednakże
postępującą prowincjonalizację polityczną. Procesy te możemy zaobserwować
w
Listach
3
i
Wierszach
4
Sydoniusza Apollinarisa, będących świadectwami
epoki, w której powstały
5
.
Por. J. Vogt, Upadek
Rzymu, przeł. A. Łukaszewicz, Warszawa 1993, s. 209; H. Chadwick,
Kościół w epoce wczesnego chrześcijaństwa, przeł. A. Wypustek, Warszawa 2004, s. 247.
2
Por. J. Vogt, Upadek
Rzymu..., s. 258.
3
Sydoniusz Apolinary, Listy
i wiersze, przeł. M. Brożek, Kraków 2004, s. 1-192 (dalej do listów
odwołuję się skrótem: Sid., Ep.).
4
Tamże, s. 193-323 (dalej do wierszy odwołuję się skrótem: Sid., Carm.).
5
Jako przykład obszernej analizy dzieł Sydoniusza na tle szerokiego kontekstu późnoantycznej
kultury literackiej – zob. J. Styka, Sydoniusz
Apollinaris i kultura literacka w Galii V wieku,
Kraków 2008.
1
311
teka38.indb 311
2010-01-28 15:46:25
Maksymilian Sas
Sydoniusz Apollinaris pochodził z najwyższych warstw galo-rzymskiej
arystokracji senatorskiej. Urodził się ok. 430 r. w Lugdunum (Lyon) w środ-
kowo-wschodniej Galii
6
. Pierwszym, który przyjął chrześcijaństwo w rodzie
Sydoniusza, był jego dziadek – Apollinaris
7
. Jego przodkowie sprawowali urząd
prefekta
praetorio Galliarum, dziad w 408, ojciec zaś w 449 roku
8
. Sam Sydo-
niusz wspomina wysokie urzędy, które pełnili członkowie jego rodziny: ja,
którego ojciec, teść, dziadek, pradziadek błyszczeli prefekturami miejskimi i preto-
riańskimi, naczelnymi stanowiskami administracyjnymi i wojskowymi
9
. Poślu-
biając ok. 450 r. Papianillę, córkę Eparchiusza Awitusa, stał się zięciem przyszłego
cesarza
10
. Awitus zostaje wybrany cesarzem w 455 roku dzięki poparciu galo-
rzymskiej arystokracji i dworu gockiego w Tuluzie
11
. U jego boku Sydoniusz
włącza się w życie polityczne i odgrywa w nim znaczącą rolę, biorąc udział
w wyprawie teścia do Rzymu i walkach w Italii. Po upadku Awitusa (455-
456) potrafi skutecznie ochronić przed represjami nowego cesarza – Majoriana
(457-461) – swoje rodzinne Lugdunum
12,
zajęte przez Majoriana w 458 r.
Następnie zaś staje się jego wiernym zwolennikiem. Po upadku Majoriana
usuwa się z życia politycznego, przebywając w dobrach swojej żony w okolicach
Lugdunum (461-467), okupowanych przez Burgundów. Wraca do działal-
ności politycznej w momencie, gdy cesarzem zostaje Antemiusz (467-472).
W 467 r. wyprawia się ponownie do Rzymu, zdobywając tam urząd praefectus
urbi
i tytuł patrycjusza. Prestiżu dodaje mu fakt, że jest prawdopodobnie
pierwszym od 414 r. pochodzącym z Galii prefektem miasta Rzymu
13
. Do Galii
powraca w 469 r. i już w 470 zostaje powołany na stanowisko biskupa Clermont
(Augustonemetum)
w Owernii
14
. Wraz z synem Awitusa – Ekdycjuszem, bierze
udział w walkach z Wizygotami, oblegającymi Clermont. Po upadku miasta
w 475 r. dostaje się na krótko do niewoli (przebywa w fortecy Liwia koło
Carcassonne), z której dzięki staraniom przyjaciół zostaje szybko uwolniony
6
Carm.
XX, 1; J. Harries,
Sidonius Apollinaris and the Fall of Rome AD 407-485,
Oxford
1994, s. 36.
7
Sid., Ep. III, 12, 5.
8
J. Harries, Sidonius
Apollinaris..., s. 26.
9
Sid., Ep. I, 3, 1.
10
J. Harries, Sidonius
Apollinaris..., s. 31.
11
Tamże, s. 75-76.
12
Por. Sid., Carm. XIII, 21-25.
13
Por. J. Harries, Sidonius
Apollinaris..., s. 147-148.
14
Sid., Ep. V, 3, 3.
312
Znamy jedynie dzień urodzin – 5 listopada, prawdopodobnie 431-432 roku; por. Sid.,
teka38.indb 312
2010-01-28 15:46:25
Pozycja i rola biskupa...
i powraca z wygnania do swoich obowiązków biskupich w 477 r. Umiera
ok. 486 roku
15
.
Galia czasów Sydoniusza przeżywała swe ostatnie chwile pod impe-
rialną władzą Rzymu. Na znacznych terenach, na prawie
hospitalitatis,
osadzeni byli barbarzyńcy, dając tym samym początek całkowicie niezależnym
królestwom szczepowym. Od 418 roku w ten sposób w prowincji Aquitania
Secunda osadzeni zostali Wizygoci, a w 443 roku na identycznych prawach
w regionie Sapaudia (nad górnym Rodanem w pobliżu Jeziora Genewskiego)
osadzeni zostali Burgundowie
16
. Natomiast ok. 440 roku okolice miasta
Valence
17
zajęli Alanowie, a w 2 lata później druga ich grupa zajęła także obszar
w północnej Galii w okolicach Orleanu
18
. W 456 r. Burgundowie rozsze-
rzyli przynależny im teren, zajmując okolice Lugdunum, co nie obyło się
bez akceptacji części rzymskiej elity
19
. Ekspansję podejmowali też Wizygoci,
rozszerzając swoje tereny o Narbonę (462 r.), Akwitanię, Owernię, Prowansję
i ziemie Półwyspu Iberyjskiego, a za panowania Euryka, w 475 roku, ogłosili
całkowitą niezależność swojego królestwa
20
. Natomiast od północy postępo-
wali Frankowie. Galia ulegała coraz silniejszej prowincjonalizacji, a faktyczna
władza cesarska sięgała granic Italii. Jednakże nie powodowało to zerwania
kontaktów z Rzymem. Galia stawała się teatrem działań mających na celu
wyniesienie kolejnych cesarzy, a ich armia stacjonowała w niej do momentu
rozbicia przez Euryka w 471 roku. Galo-rzymscy arystokraci, z których wielu
obejmowało funkcje kościelne, bądź żyli w harmonii z barbarzyńskimi wład-
cami, bądź stawali się wobec ich poczynań opozycją. Taką rolę przyjmował też
Sydoniusz i liczni adresaci jego listów, żyjący w czasach powolnego rozkładu
Zachodniego Cesarstwa.
Sydoniusz, obracając się w kręgach najwyższej rzymskiej arysto-
kracji, zdobył staranne, jak na swoje czasy, wykształcenie retoryczne
21
i korzystał z niego w tworzonych przez siebie dziełach. Ten galijski poeta
pozostawił po sobie zbiór 24 utworów poetyckich, które wydał w 469 r.
22
Wśród nich znajdują się m.in. panegiryki wygłoszone na cześć cesarzy
Informacje na temat biografii Sydoniusza – M. Cytowska, H. Szelest, Literatura
rzymska.
Okres cesarstwa: autorzy chrześcijańscy, Warszawa 1994, s. 335-336.
16
E.A. Thompson, Romans
and Barbarians. The Decline of the Western Empire, Madison 1982,
s. 23-25.
17
Valence-sur-Rhône (Drôme).
18
Por. B. Ward-Perkins, The
fall of Rome and the end of civilization, Oxford 2005, s. 54-56.
19
E.A. Thompson, Romans
and Barbarians..., s. 33.
20
Tamże, s. 56.
21
J. Harries, Sidonius
Apollinaris…, s. 47; J. Styka, Sydoniusz
Apollinaris…, s. 277-299.
22
Tamże, s. 6-7.
15
313
teka38.indb 313
2010-01-28 15:46:25
Maksymilian Sas
Awitusa
23
, Majoriana
24
i Antemiusza
25
. Drugą częścią spuścizny Sydoniusza są
jego listy, adresowane do licznych przyjaciół, wydane przez biskupa Clermont
w IX księgach. Sydoniusz wydawał zbiory swojej korespondencji stopniowo.
Jako daty wydań poszczególnych ksiąg przyjmuje się: dla księgi I – rok 469,
a ostatniej, IX – rok 482
26
. Adresatami listów Sydoniusza są przedstawiciele
rzymskiej arystokracji, jak i biskupi, którzy w zdecydowanej większości
wywodzą się z tej samej sfery, co rodzina Apollinarisa. Jednakże Listy Sydo-
niusza, choć są rzeczywiste, to były przed publikacją poddawane przez autora
gruntownej redakcji, stając się tym samym osobnymi utworami literackimi.
Samo wymienienie przez Sydoniusza danej osoby jako adresata jest tylko
pretekstem do zaprezentowania swoich umiejętności literackich czy to przy
opisie posiadłości ziemskiej
27
, czy uroków podróży
28
. Dlatego też w Listach jest
często widoczny przerost formy kosztem treści – dla Sydoniusza i jego przy-
jaciół ważne było samo napisanie i otrzymanie listu, a w mniejszym stopniu
jego konkretny przekaz. Na potrzeby niniejszej pracy pozwalają one jednak
nakreślić pozycję biskupa wewnątrz wspólnoty katolickiej w mieście galijskim
okresu wędrówek ludów.
Ludzie Kościoła V wieku cieszyli się ogromnym autorytetem wśród
lokalnej społeczności. Przyczyną takiego statusu była bez wątpienia sprawo-
wana przez nich funkcja, uświęcająca i wywyższająca ich w oczach innych
chrześcijan. Sprzyjał temu też fakt, że administracja kościelna, wobec upadku
administracji cesarskiej i słabości administracji miejskiej, stawała się jedyną
sprawnie funkcjonującą strukturą na terenach, które w coraz większym
stopniu przechodziły we władanie germańskich najeźdźców. Sydoniusz w liście
do byłego prefekta
praetorio Galliarum (z 451 roku), Tonancjusza Ferre-
olusa
29
, stwierdza: bezsprzecznie
według zaszczytów wyżej się liczy najniższy
kapłan w stosunku do największego honorata świeckiego
30
. Autorytet kapłanów
stawał się wyższy niż autorytet władzy publicznej. Sami biskupi, z racji spra-
wowanej funkcji, stawali się wzorami do naśladowania dla wiernych, będąc normą
obyczajów, kolumną cnót
31
. Prestiż osób duchownych, wedle Sydoniusza, wynikał
Sid. Carm. VII.
Tamże, V.
25
Tamże, II.
26
M. Cytowska, H. Szelest, Literatura
rzymska. Okres cesarstwa..., s. 351. Być może księga II
została wydana wraz z I w 469 r., por. J. Harries, Sidonius
Apollinaris..., s. 10.
27
Sid., Ep. II, 2.
28
Tamże, I, 5.
29
Por. tamże, I, 7, 4. Por. J. Harries, Sidonius
Apollinaris…, s. 159-160.
30
Sid., Ep. VII, 12, 4. Por. J. Harries, Sidonius
Apollinaris…, s. 103-104.
31
Tamże, VI, 1, 4.
23
24
314
teka38.indb 314
2010-01-28 15:46:26
Pozycja i rola biskupa...
z cech, które posiadali, takich jak powaga, umiar, bystrość umysłu, troska
o literaturę, głęboka religijność czy opanowanie i skromność
32
. Nawet biorąc
pod uwagę nagromadzenie tu retorycznych epitetów, można stwierdzić, że
w ogólnej świadomości tamtych czasów tacy właśnie powinni być kapłani.
Sydoniusz upatrywał w biskupach strażników uczoności, gdyż byli dosko-
nale wykształceni i biegli w łacinie
33
. Autorytet duchownych, wzmocniony ich
umiejętnościami retorycznymi, wlewał w serca mieszkańców terenów znisz-
czonych przez najazd Gotów otuchę i dawał zachętę do odbudowy zniszczeń
34
.
Przejawem prestiżu biskupów wśród wiernych była wiara w dokonywane
za ich sprawą cuda. W powszechnej świadomości to właśnie świątobliwość
biskupa Mamerta z Wienny (Vienne) sprawiła, że ogień cofnął się przed jego
osobą, a miasto zostało uratowane od pożaru i zagłady
35
. Autorytet osób duchow-
nych, przede wszystkim zaś biskupów, pozwalał im na uśmierzanie lokalnych
sporów
36
oraz pomoc w rozwiązywaniu problemów i kłótni pojedynczych
ludzi
37
. Jest to widoczny przejaw wzmożonego wykorzystywania w czasach
upadku administracji państwowej prawa
audientia episcopalis
– jurysdykcji
biskupa jako sędziego polubownego w sprawach cywilnych, pełniącego rolę
rozjemcy w sporach między ludźmi z obszaru jego działalności
38
. Kościół
z coraz większym natężeniem przejmował instytucje i procedury właś-
ciwe państwu. W czasach Sydoniusza regułą stało się polecanie znajomym
biskupom w opiekę swoich ludzi, aby lokalny hierarcha pomógł im w rozwią-
zaniu ich problemów – polecam
wam dostawcę listu; zaszła mu tam, w mieście
Wasjończyków, jakaś potrzeba, dająca się rozwiązać powagą waszego autorytetu
i poszanowania
39
– pisze Sydoniusz do biskupa Vaison
40
, Fontejusza. Jest to
forma patronatu, wspomagania klientów Sydoniusza przez jego przyja-
ciela – biskupa. Siła poparcia hierarchów była wielka. Jak w jednym z listów
zaświadcza Apollinaris, dzięki staraniom biskupa Eustachego przybysz z dale-
kich stron łatwo mógł uzyskać mieszkanie w mieście na stałe
41
, a także -
nawet będąc słabo sytuowanym - zawrzeć małżeństwo z dziewczyną posażną
Tamże, VII, 13.
33
Tamże, IV, 17, 2-3.
34
Tamże, III, 2, 1.
35
Tamże, VII, 1, 4.
36
Tamże, III, 2, 2.
37
Tamże, VI, 2, 4.
38
Por. J. Vogt, Upadek
Rzymu..., s. 105-106; E. Wipszycka, Kościół w świecie późnego antyku,
Warszawa 2006, s. 19; 135-136.
39
Sid., Ep. VII, 4, 4.
40
Vaison-la-Romaine.
41
Sid., Ep. VII, 2, 4.
32
315
teka38.indb 315
2010-01-28 15:46:26

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin