Kamińska-Szmaj J., Propaganda, perswazja, manipulacja.pdf

(739 KB) Pobierz
/?
//Z7////VÆÂ?
CW
Irena
Kamińska-Szmaj
(Wroclaw)
J
pod
cd,
J
Kfi
w
two
usti
JrtOtdW
Propaganda,
perswazja,
manipulacja
-
próba
uporządkowania
pojęć
Terminami
propaganda,
perswazja,
manipulacja
zajmuję
się,
z
jednej
stro­
ny,
jako
leksemami
charakterystycznymi
dla
języka
polityki,
a
z
drugiej
zaś,
jako
terminami
naukowymi
służącymi
do
opisania
tejże
odmiany
funkcjonalnej
języka
ogólnego
reprezentowanej
przez
teksty
tworzone
i
stosowane
przez
środowisko
polityków
i
ludzi
z
nimi
związanych.
Szeroka
definicja
propagandy
jest
zgodna
z
polską
tradycją
leksykograficzną
oraz
z
użyciem
tego
wyrazu
w
tekstach
naukowych
i
w
polszczyźnie
ogólnej,
zwłaszcza
przed
1989
rokiem.
Ma
ona
charakter
interdyscyplinarny.
Termin
ten
odnosi
się
do
różnych
działań
społecznych,
nie
tylko
politycznych.
W
węższym
ujęciu
propaganda
oznacza
działania
w
sferze
politycznej
i
definiowana
jest
przez
eksponowanie
metod
i
technik
oddziaływania
wykorzystywanych
do
sterowania
postawami
i
zachowaniami
społeczeństwa.
W
polskich
pracach
językoznawczych,
powstałych
głównie
pod
koniec
lat
70.
i
w
latach
późniejszych,
na
rozumienie
pojęcia
perswazja
duży
wpływ
miały
ba­
dania
wykorzystania
języka
jako
narzędzia
propagandy
w
systemach
totalitar­
nych.
W
pracach
tych
większość
językoznawców
utożsamia
perswazję
z
manipu­
lacją.
Odróżnianie
perswazji
od
manipulacji
jest
możliwe
po
rozpoznaniu
całej
sytu­
acji
komunikacyjnej.
Przy
czym
należy
pamiętać,
że
to
obserwator
-
osoba
z
ze­
wnątrz
analizująca
całe
wydarzenie
komunikacyjne
-
na
podstawie
własnej
wie­
dzy
i
przyjętych
przez
siebie
kryteriów
opisu i
wartościowania
stwierdza,
że
dzia­
łania
nadawcy
to
manipulacja.
Ta
postulowana
ostrożność
w
posługiwaniu
się
terminem
manipulacja
wynika
z
przekonania,
że
nazwy,
które
konotują
ocenę
(wartościowanie),
mogą
-
nawet
wbrew
intencjom
badacza
-
służyć
celom
nie­
naukowym.
Cel
artykułu
został
jasno
sformułowany
w
tytule.
Wypada
jedynie
uściś­
lić,
że
przede
wszystkim
zwrócę
uwagę
na
funkcjonowanie
poddanych
ana­
lizie
leksemów
w
tekstach
dotyczących
sfery
polityki.
Terminami
propa­
ganda,
perswazja,
manipulacja
będę
zajmowała
się,
z
jednej
strony,
jako
leksemami
charakterystycznymi
dla
języka
polityki,
a
z
drugiej
zaś,
jako
14
Irena
Knmiiîska-Szmaj
terminami
naukowymi
służącymi
do
opisania
tejże
odmiany
funkcjonalnej
języka
ogólnego
reprezentowanej
przez
teksty
tworzone
i
stosowane
przez
środowisko
polityków
i
ludzi
z
nimi
związanych.
Na
marginesie
moich
roz­
ważań
pojawi
się
problem
związku
analizowanych
pojęć
z
innymi
formami
oddziaływania
na
społeczeństwo,
takimi
jak
np.
agitacja,
reklama,
wycho­
wanie.
1.
Co
to
jest
propaganda?
Wyraz
propaganda
pochodzi
z
lac.
propagatio
‘rozkrzewianie’
od
pro­
pagare
'szczepić
winorośl;
krzewić;
szerzyć’.
Został
on
użyty
w
nazwie
instytucji
religijnej
powołanej
w
1622
r.
przez
papieża
Grzegorza
XV
dla
opieki
nad
misjami
(Congregatio
de
propaganda
fide
‘kongregacja
szerze­
nia
wiary’)
(Słownik
Kopalińskiego).
W
polskich
słownikach
i
różnego
typu
tekstach
można
spotkać
następu­
jąca
rodzinę
wyrazów
oparta
na
łacińskim
rdzeniu:
propagować,
propago­
wanie,
propagator,
propagatorka,
propagatorski;
propaganda,
propagan­
dowy,
propagandowo,
propagandowość,
propagandzista,
propagandzistka,
propagandysta,
propagandystka,
propagandówka;
(daw.)
propagacja,
pro-
pagacyjny,
(indyw.)
propagandować.
Wyraz
propaganda
tworzy
związki
składniowe
głównie
z
czasownika­
mi,
rzeczownikami
i
przymiotnikami,
przy
czym
w
związkach
tych
może
być
zarówno
członem
nadrzędnym,
jak
i
podrzędnym.
W
różnego
typu
tekstach
najczęściej
można
spotkać
następujące
przykłady
łaczliwości
wyra­
zu
propaganda
z
innymi
wyrazami:
robić
uprawiać
szerzyć
głosić
prowadzić
organizować
rozwijać
wykorzystać
zwalczać
demaskować
>
y
propagandę
Propaganda,
perswazja,
manipulacja
-
próba
uporządkowania
pojęć
15
zajmować
się
posługiwać
się
propaganda
czego
(np.
założeń
partii,
muzyki,
czytelnictwa,
zdrowego
odżywiania,
sukcesu)
na
rzecz
(np.
pokoju,
integracji
z
Europa)
przeciwko
(np.
terroryzmowi,
wejściu
Polski
do
Unii
Europejskiej)
propaganda
(jaka,
czyja)
1)
typologia;
2)
ocena
1)
typologia:
polityczna,
społeczna,
edukacyjna,
handlowa,
integracyjna,
dezinformacyjna,
ze­
wnętrzna,
wewnętrzna,
horyzontalna,
wertykalna,
bezpośrednia,
pośrednia,
biała,
czar­
na.
poprzedzająca,
towarzysząca,
werbalna,
wizualna
itd.;
2)
ocena:
nasza,
wroga,
szeptana,
wywrotowa,
burżuazyjna,
imperialistyczna,
komunistycz­
na,
bolszewicka,
kłamliwa,
oszczercza,
niemiecka,
amerykańska
itd.
Chcąc
ustalić
znaczenie
leksemu
propaganda
przeanalizowałam
kilka­
dziesiąt
definicji
zamieszczonych
w
polskich
słownikach
ogólnych,
w
słow­
nikach
terminologii
politycznej
oraz
w
podręcznikach
z
zakresu
propagandy
i
komunikacji
społecznej.
Poniżej
omówię
kilka
z
nich,
by
ukazać
zmiany,
jakie
zaszły
w
ciągu
kilkudziesięciu
lat
w
rozumieniu
tego
terminu.
W
najstarszym
słowniku
ogólnym
języka
polskiego,
czyli
w
Słowniku
Lindego,
brak
hasła
propaganda.
W
Słowniku
Warszawskim
leksem
ten
jest
definiowany
przez
odesłanie
do
hasła
propagowanie,
które
z
kolei
objaśnio­
ne
jest
przez
podanie
znaczenia
czasownika
propagować'.
„
1.
rozmnażać,
wydawać
potomstwo,
rozpleniać,
rozradzać,
krzewić;
2.
rozpowszechniać,
popularyzować,
szerzyć,
krzewić,
szczepić
swoje
zasady,
zyskiwać
dla
nich
zwolenników,
wyznawców,
nawracać
do
nich:
p.
wiarę,
zasady
socjalis­
tyczne.”
Krótką definicję
analizowanego
terminu
odnajdziemy
w
Słowniku
pod
redakcją
W.
Doroszewskiego:
„szerzenie
pewnych
poglądów,
idei,
ha­
se!
mające
na
celu
pozyskanie
kogoś
dla
jakiejś
idei
lub
akcji”.
W
najnowszych
słownikach
ogólnych
do
definicjiwprowa­
dzono
elementy
oceny.
Na
przykład
w
Słowniku
pod.
redakcją
B.
Dunaja
propaganda
to
„1.
rozpowszechnianie
jakichś
poglądów,
haseł
ideologicz­
nych.
politycznych
lub
ekonomicznych,
mające
na
celu
ukształtowanie
okre­
ślonych,
korzystnych
dla
siebie
postaw
wśród
dużych
grup
ludzi,
manipulo-
16
Irena
Kamińska-Szmaj
wanie
zbiorowa
świadomością;
agitacja:
[...];
2.
pot.
pogardliwie,
z
nie­
chęcią
o
tekście,
wystąpieniu,
programie
itp.
realizującym
takie
cele,
zwłasz­
cza
manipulatorskim,
kłamliwym:
Wyłącz
tę
propagandę.
Bezczelna
propa­
ganda.
Zalew
propagandy.”
Trzy
znaczenia
leksemu
propaganda
wyodręb­
niono
w
Słowniku
pod
redakcja
M.
Bańki,
przy
czym
pierwsze
z
nich
opa­
trzono
kwalifikatorem:
słowo
często
używane
z
dezaprobatą.
Zgodnie
z
tym
Słownikiem:
„1.
propaganda
to
przesadzone
lub
nieprawdziwe
informacje,
np.
na
temat
sytuacji
w
państwie,
rozpowszechniane
głównie
przez
środki
przekazu,
majace
na
celu
kształtowanie
postaw
i
działań
społeczeństwa.
Słowa
często
używane
z
dezaprobata.
[...].
Takie
oddziaływanie
na
ludzi
polegające
na
rozpowszechnianiu
takich
informacji
[...].
Takie
instytucje
prowadzące
taka
działalność.
[...];
2.
propaganda
sukcesu
[...];
3.
propa­
ganda
jakiejś
idei,
sposobu
życia,
towaru
itp.
To
ich
upowszechnianie.
”
W
niedużym
słowniku
terminologii
politycznej
powstałym
na
początku
dwudziestego
wieku
zanotowano
krótka
definicję
propagandy:
„szerzenie
idei
politycznych
lub
religijnych,
misje
dla
szerzenia
danych
zasad”
(Słow­
nik
1907).
Takie
samo
znaczenie
leksemu
propaganda
podaje
w
swoim
słowniku
J.
Bartoszewicz,
rozszerzając
definicję
o
znamienny
komentarz,
którego
fragment
przytoczę:
„Propaganda
może
być
jawna
i
tajna,
upraw­
niona
i
bezprawna.
Stosownie
do
rzeczy,
które
się
rozpowszechnia,
propa­
ganda
może
być
filozoficzna,
religijna,
naukowa,
polityczna,
handlowa
itd.
[...].
Między
nowemi
rzeczami,
które
się
propaguje,
spotykają
się
dobre
i
zle,
moralne
i
niemoralne,
mądre
i
głupie,
pożyteczne
i
szkodliwe.
Sto­
sownie
do
tego
i
propaganda
może
być
czvnem
dodatnim
lub
ujemnym.”
(Słownik
1923).
W
opracowaniach
teoretycznych
poświęconych
zjawisku
propagandy
powstałych
w
okresie
międzywojennym
dominuje
rozumienie
propagandy
jako
działalności
publicznej,
pozbawionej
przymusu
i
ocenianej
najczęściej
pozytywnie.
Na
przykład
W.
Baliński
(1930)
podkreśla:
„Propaganda
ma
do
czynienia
ze
sprawami
publicznemi,
treść
jej
stanowi;;
często
wielkie
idee;
jej
akcja
jest
pokojowa,
etyczna
w
swej
czystej
formie,
nie
skażonej
przez
połączenie
jej
z
akcja
agitacyjna
lub
reklamowa.”
(s.
9)
W
okresie
PRL
w
podręcznikach
z
zakresu
teorii
propagandy
zwracano
uwagę
na
ideologiczne
cele
propagandy,
na
jej
klasowy
charakter,
a
ocena
jej
działań
była
uzależniona
od
tego,
czy
pisano
o
kłamliwej,
oszczerczej
propagandzie
kapitalistycznej,
czy
o
naszej
propagandzie
socjalistycznej.
Typowe
definicje
z
tego
okresu
zawierały
następujący
zespól
cech:
„Przez

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin