Archeologia_w_badaniach_totalitaryzmow_XX_wieku__Rola_i_problemy_poznawcze.pdf

(131 KB) Pobierz
Pawe³ Konczewski
Archeologia w badaniach totalitaryzmów XX wieku.
Rola i problemy poznawcze
Archeologia, najogólniej rzecz ujmując, jest nauką badającą prze-
szłość społeczną i kulturową ludzi. Zajmuje się praktycznie wszystkimi
aspektami życia dawnych społeczności, od czasu pojawienia się najstar-
szych form praludzkich po współczesność. Źródłem wiedzy dla arche-
ologów są materialne wytwory kultury ludzkiej (tzw. artefakty), a także
zmiany w środowisku przyrodniczym, jakie zaszły pod wpływem dzia-
łalności człowieka (tzw. ekofakty)
1
. W trakcie badań archeologicznych
odkrywane są świadectwa skomplikowanych i wieloaspektowych mię-
dzyludzkich powiązań społeczno-kulturowych i towarzyszących im in-
terakcji człowiek – środowisko przyrodnicze. Na ogół źródła archeolo-
giczne pozwalają przede wszystkim na rekonstrukcję codziennego by-
towania ludzi. Są świadectwem podejmowanej działalności wytwórczej,
zdobywania pożywienia, wyznawanego światopoglądu, wierzeń i struk-
tury społecznej badanej grupy ludzkiej. Czasem źródła archeologiczne
przynoszą również informacje o zdarzeniach niecodziennych: wojnach,
zbrodniach, kataklizmach. Także wydarzenia zachodzące współcześnie
pozostawiają po sobie świadectwa materialne, które można odczytywać,
stosując ku temu wiedzę i doświadczenie archeologów.
Poprzez przedmiot badań (człowiek i jego środowisko kulturowo-
-przyrodnicze), a także poprzez swoją genezę i stosowaną metodykę,
archeologia jest nauką zarówno
humanistyczną,
jak i
przyrodniczą.
W poznawaniu przeszłości archeolodzy wypracowali własny warsztat
badawczy, ale równie szeroko korzystają z doświadczeń innych nauk
C. Renfrew, P. Bahn,
Archeologia. Teorie, metody, praktyka,
Warszawa 2002,
s. 45–46.
1
109
– współdziałając z nimi lub adaptując do swoich potrzeb zapożyczane
narzędzia i metody. Powszechnie kojarzoną metodą stosowaną w arche-
ologii są wykopaliska. Poprzez systematyczne i udokumentowane odko-
pywanie reliktów przeszłości archeolodzy rekonstruują historię działań
ludzkich. Główna wada wykopalisk polega na tym, że jest to metoda
destrukcyjna – aby móc przebadać struktury antropogeniczne, trzeba je
przekopać i tym samym przynajmniej po części zniszczyć. W trakcie
wykopalisk bezpowrotnie ulega zaburzeniu indywidualny i niepowta-
rzalny kontekst współzależności pomiędzy poszczególnymi elementami
odnajdywanych reliktów kulturowych i towarzyszących im reliktów śro-
dowiska przyrodniczego. A odczytanie i zrozumienie kontekstu jest klu-
czowe dla empirycznie weryfikowalnej rekonstrukcji przeszłości bada-
nego miejsca. Świadomość powyższego powoduje, że archeolodzy przy-
wiązują wielką wagę do precyzyjnego dokumentowania i analizowania
współzależności pomiędzy odnajdywanymi reliktami
2
.
Współczesna archeologia w znacznej mierze opiera się na metodach
niewymagających rozkopywania gruntu. Podstawowe w tym względzie
są badania powierzchniowe. Poprzez odszukanie i analizę obecnych na
powierzchni ziemi artefaktów i towarzyszących im anomalii w ukształ-
towaniu i morfologii gruntu oraz poprzez obserwację zmian w szacie
roślinnej jesteśmy w stanie analizować i rekonstruować historię działal-
ności ludzkiej w obrębie badanego obszaru. Doskonałą metodą uzupeł-
niającą badania powierzchniowe jest prospekcja lotnicza. Umożliwia ona
odszukanie struktur trudno zauważalnych z powierzchni (np. ze względu
na ich wielkość lub stopień degradacji), a także obserwację form an-
tropogenicznych w ich szerszym otoczeniu przyrodniczym. Pozwala to
przykładowo śledzić preferencje w sytuowaniu miejsc pochówku w za-
leżności do ukształtowania terenu.
Rewolucyjnym narzędziem do poszukiwania, dokładnej lokalizacji
i analizy struktur antropogenicznych o własnej formie terenowej jest lot-
niczy skaning laserowy (ang.
Light Detection and Ranging,
LIDAR).
Wykorzystanie dalmierzy laserowych i odbiorników GPS zamontowa-
nych na samolotach pozwala na tworzenie bardzo dokładnych map i mo-
deli powierzchni gruntu, na których uwidaczniają się nawet niewielkie
2
Ibidem,
s. 46–47.
110
struktury
3
. Coraz powszechniej używane są również metody pozwala-
jące na „wgląd” pod powierzchnię ziemi bez potrzeby jej rozkopywania.
Stosowanie urządzeń geofizycznych, jak magnetometry czy georadary,
pozwala na lokalizację i analizę niektórych struktur antropogenicznych
niewidocznych na powierzchni gruntu
4
. Praca archeologów nie kończy
się na prospekcji terenowej. Zebrane podczas badań terenowych arte-
fakty i próbki przyrodnicze poddawane są dalszym analizom w celu
wydobycia tkwiących w nich informacji szczegółowych. Całość wień-
czy rekonstrukcja przeszłej działalności ludzkiej w badanym zakresie
chronologiczno-terytorialnym.
Różnorodność odnajdywanych reliktów oraz szerokie spektrum me-
tod ich badania spowodowały wyodrębnienie się w archeologii wielu spe-
cjalizacji. Przykładowo szczątkami roślin towarzyszących lub wykorzy-
stywanych przez człowieka zajmuje się archeobotanika, szczątkami zwie-
rzęcymi zaś archeozoologia
5
. Mnogość odnajdywanych świadectw prze-
szłości i rozmaitość problemów badawczych powodują, że do popraw-
nego ich rozumienia trzeba sięgnąć do dorobku innych nauk. W przy-
padku badań archeologicznych nad totalitaryzmami XX w. (i oczywiście
nad innymi zagadnieniami z okresów historycznych) konstrukcje prze-
szłości oparte na źródłach archeologicznych muszą być bezwzględnie
konfrontowane i uzupełniane wiedzą
stricte
historyczną. Historyk nie
tylko wyszuka informacje dotyczące badanego przez nas zdarzenia, lecz
także mając odpowiedni warsztat badawczy (odmienny od archeologicz-
nego), podda je weryfikacji
6
.
K. Hanus,
System LIDAR, zastosowanie w archeologii
[w:]
„Odkryć to co za-
kryte – biologia i kultura człowieka”,
red. B. Borowska-Strugińska, P. Pruszkowska,
M. Kochela, Łódź 2013, s. 140–144; P. Konczewski,
Archeologia sądowa w prak-
tyce
[w:]
Archeologia sądowa w teorii i praktyce,
red. M. Trzciński, Warszawa 2013,
s. 122–127, tam dalsza literatura.
4
K. Misiewicz,
Geofizyka archeologiczna,
Warszawa 2006.
5
D. Makowiecki,
Możliwości poznawcze i niektóre problemy metodyczne pol-
skiej archeozoologii
[w:]
Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza w archeologii,
red. W. Śmigielski, Poznań 1998, s. 77–95; M. Lityńska-Zając, K. Wasylikowa,
Przewodnik do badań archeobotanicznych,
Poznań 2005.
6
K. Szwagrzyk,
Badania historyczne w archeologii sądowej
[w:]
Archeologia są-
dowa...,
s. 52–86.
3
111
W przypadku badań grobów nieodzowna jest współpraca z antro-
pologami. Poprzez analizę szczątków ludzkich antropologia dostarcza
informacji m.in. o płci zmarłej osoby, wieku w chwili śmierci, wzroście
i ogólnej budowie ciała, a także o stanie odżywienia, rodzaju wyko-
nywanej pracy, trapiących ją chorobach, doznanych urazach i nierzadko
o przyczynie śmierci
7
. W uzyskiwaniu podobnych informacji znajduje za-
stosowanie również medycyna sądowa – szczególnie przydatna w usta-
laniu przyczyn nagłej śmierci. Po dalsze informacje możemy sięgnąć,
przekazując materiały do badań laboratoryjnych, przykładowo dendrolo-
gicznych lub genetycznych. Szczególnie genetyka, przeżywająca w ostat-
nich latach ogromny rozwój, może przynieść informacje pozwalające na
ustalenie imiennej tożsamości odnalezionych szczątków ludzkich
8
.
Wielokierunkowość badań nad źródłami pozyskanymi w trakcie ba-
dań archeologicznych wynika z przekonania naukowców o potrzebie two-
rzenia rekonstrukcji przeszłości na podstawie jak najszerszego i empi-
rycznie weryfikowalnego zasobu informacji. Traktując źródła wybiórczo,
nie jesteśmy w stanie uzyskać obrazu zbliżonego do minionej przeszło-
ści, a jedynie stawiamy mniej lub bardziej trafne hipotezy. Świadomość
powyższego powoduje, że archeologia jest nauką
de facto
ukierunkowaną
na badania interdyscyplinarne
9
.
Jest to szczególnie widoczne w badaniach archeologicznych nad
zbrodniami systemów totalitarnych XX w. Badania tej problematyki
są częścią nowej subdyscypliny, jaką jest archeologia współczesności
(ang.
contemporary archaeology).
Specjalizacja ta zajmuje się badaniem
społeczeństw czasów najnowszych poprzez kontekst pozostałych po nich
A. Malinowski,
Problemy stosowania badań antropologicznych w archeologii
[w:]
Nauki przyrodnicze i fotografia lotnicza...,
s. 69–71.
8
K. Bąbol-Pokora, R. Jacewicz, J. Berent,
Współczesna genetyka w służbie ar-
cheologii
[w:]
Królowie i biskupi, rycerze i chłopi – identyfikacja zmarłych,
red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2014, s. 73–82 („Funeralia Lednic-
kie”, spotkanie 16).
9
Ukierunkowanie archeologii na badania interdyscyplinarne wynika nie tylko z do-
brych praktyk naukowych, lecz także z przepisów dotyczących prowadzenia badań
archeologicznych w Polsce. Archeolodzy są zobligowani do gromadzenia np. próbek
biologicznych przekazywanych do dalszych badań przyrodnikom (patrz: Rozporzą-
dzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z 27 lipca 2011 r., Dz.U. nr 165,
poz. 987).
7
112
świadectw materialnych
10
. Charakterystyczne dla archeologii współczes-
ności jest to, że swoje studia opiera o dziedzictwo materialne, w dużej
mierze będące częścią funkcjonującego krajobrazu kulturowego – nadal
przez nas użytkowanego. Część tego dziedzictwa z rozmaitych przyczyn
całkiem niedawno przestała być użytkowana przez ludzi, przechodząc do
kategorii dziedzictwa minionego i tworząc najmłodsze „warstwy arche-
ologiczne” w przestrzeni wokół nas
11
.
Archeologia współczesności w dużej mierze dotyczy badania
zbrodni dokonanych przez państwa totalitarne w ostatnich dziesięcio-
leciach. Badania takie są prowadzone w wielu miejscach współczesnego
świata. W Etiopii ujawniane są zbrodnie wojenne dokonane przez wło-
skich faszystów
12
. W Hiszpanii prowadzone są badania grobów ofiar
reżimu gen. Francisco Franco z czasów wojny domowej 1936–1939
13
.
Groby ofiar niemieckiego faszyzmu badane są w Czechach
14
. Podjęto
tam również na szerszą skalę badania nad reliktami okresu komunizmu,
jak obozy pracy przymusowej, kopalnie rud uranu czy systemy zabez-
pieczania granicy z państwami spoza „żelaznej kurtyny” oraz zmiany
w krajobrazie kulturowym zaszłe w wyniku przymusowej kolektywi-
zacji rolnictwa indywidualnego
15
. W Niemczech oraz Austrii (i Polsce,
o czym poniżej) podejmowane są badania hitlerowskich obozów kon-
centracyjnych
16
. We współpracy z naukowcami z Polski prowadzone są
Przykładowo: J. Schofield,
Combat Archaeology. Material Culture and Modern
Conflict,
London 2005;
The Oxford Handbook of the Archaeology of the Contem-
porary World,
red. P.M. Graves-Brown, R. Harrison, A. Piccini, Oxford 2013.
11
P. Vaˇeka, Z. Vaˇekov´ ,
Stan i perspektywy badań archeologicznych nad reżimem
r
r
a
komunistycznym na terenie Czech
[w:]
Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji
1939–1945,
red. O. Ławrynowicz, J. Żelazko, Łódź 2015, s. 387–389.
12
A. Gonz´ lez-Ruibal, Y. Sahle, X.A. Vila,
A social archaeology of colonial war
a
in Ethiopia,
„World Archaeology” 2001, nr 43, s. 40–65.
13
M. Elkin,
Opening Franco’s graves: the victims of Spain’s Fascist past are be-
ginning to tell their stories,
„Archaeology” 2006, nr 59, s. 38–43.
14
M. Rak,
Ofiary wojny. Badania archeologiczne marszów śmierci, zbiorowych gro-
bów i cmentarzy na pograniczu zachodnioczeskim
[w:]
Archeologia totalitaryzmu...,
s. 185–204.
15
P. Vaˇeka, Z. Vaˇekov´ ,
Stan i perspektywy badań archeologicznych...,
s. 390–398.
r
r
a
16
C. Sturdy Colls,
Holocaust archaeology: Archaeological approaches to landsca-
pes of Nazi genocide and persecution,
„Journal of Conflict Archaeology” 2012,
nr 7/2, s. 70–104, tam dalsza literatura.
10
113

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin