Drelicharz W., Genealogia płocka. Źródła, funkcje i treści ideowe.pdf

(3243 KB) Pobierz
VENERABILES, NOBILES ET HONESTI
Studia z dziejów
społeczeństwa
Toruń
Polski
średniowiecznej
1997
Wojciech Drelicharz
(Kraków)
Genealogia
płocka
Źródła,
funkcje i
treści
ideowe
Przedmiotem niniejszego
artykułu
jest
Genealogia
płocka
(GP), niewielki
zabytek polskiego dziejopisarstwa wieków
średnich,
znany nam z jedynego,
i to uszkodzonego, przekazu. GP - jedno z
częściej
cytowanych
źródeł
hi-
storiograficznych
dotyczących
genealogii Piastów - nie
doczekała się
do
tej pory
wyczerpującej
analizy
źródłoznawczej. Wypełnieniu
tej luki
służyć
ma niniejsza praca.
Stan
badań
Literatura przedmiotu
dotycząca
GP jest bardziej
niż
skromna. Wynika
to zapewne ze skoncentrowania
się badań
naszej historiografii na zabytkach
dziejopisarskich „pierwszej klasy", takich jak
Kronika Galla Anonima,
Kronika mistrza Wincentego
czy
też
Anna/es seu Cronicae incliti regni Po-
loniae
Jana
Długosza.
GP,
źródło
niewielkie i do tego zachowane nie w ca-
łości,
nie
przyciągała
specjalnie uwagi badaczy.
Genealogia
płocka
wydana
została
drukiem przez Wojciecha
Kętrzyńskie­
go w V tomie
Monumenta Poloniae Historica,
wśród materiałów
historycz-
nych
pochodzących
z
rękopisów
Biblioteki
Kapituły Płockiej,
opatrzonych
wspólnym
tytułem
E codicibus Plocensibus,
pod numerem 9.
Odrębnego
tytułu
GP tutaj jeszcze nie
otrzymała.
Wydawca
poprzedził
jej tekst cztero-
wierszowym
wstępem,
w którym
stwierdził, iż
utwór ten, ,jak to z
treści
wnieść można, ułożono
zapewne w
końcu
jeszcze XIII wieku", natomiast
do kodeksu przepisany
został ręką
z drugiej
połowy
XIV w.
1
Używaną
1
MPH,
t.
5, s. 992-994.
2K -
Vcncrahilcs„.
434
obecnie w literaturze przedmiotu
swoją nazwę
GP
zawdzięcza
Oswaldowi
Balzerowi, który w
Genealogii Piastów
wielokrotnie
wykorzystywał
jej in-
formacje i
cytował ją
pod tym
właśnie określeniem
2
•
Zdaniem Brygidy Kiirbis GP jest „zapewne spokrewniona" z genealo-
gią książąt
kujawskich i mazowieckich
zawartą
w
Kronice Dzierzwy.
Po-
krewieństwo
to ma
polegać,
jak zdaje
się wynikać
z lakonicznych uwag
autorki, na czerpaniu przez
Dzierzwę
z GP. Sama GP
powstać miała
na
dworze
Bolesława
II,
księcia płockiego,
po roku 1302, tj. po
rozpadnięciu
się małżeństwa Bolesława
i Kunegundy czeskiej,
określonej
w
Kronice
Dzierzwy
epitetem
pessima,
mającym najwyraźniej pochodzić
z zaginionej
końcowej części
GP. Natomiast
źródłem
dla
Genealogii
płockiej miały być
jakieś
zapiski prowadzone
już
od pewnego czasu na dworze mazowieckim.
Tekst GP
mógł dostarczyć
Dzierzwie
Władysław Łokietek,
który po
objęciu
rządów
w Krakowie w 1306 r.
wystarałby się
w
Płocku
o jej
kopię
3
.
Według
Gerarda Labudy GP
powstała między
rokiem 1284, tj. przyj-
mowanym przez tego autora za
Bolesławem
Ulanowskim i Adamem Vetu-
lanim czasem powstania kodeksu, z którego
została
ona wydana, a rokiem
1295, tj.
koronacją królewską Przemysła
II, jednak z
preferencją
dla pierw-
szej z tych dat. Inicjatorem jej powstania
miał być któryś
z synów Kazimie-
rza I kujawskiego lub Siemowita I czerskiego, zapewne Leszek Czarny lub
Bolesław
II
płocki. Przyczyną
jej
sporządzenia miała być „chęć
ustalenia
drogą
wywodu genealogicznego praw do tronu pryncypackiego w Krako-
wie"4.
Źródłem
danych pierwszej
części
genealogii (do
Władysława
Her-
mana)
miała być
Kronika Galla Anonima,
źródłem
drugiej
zaś części
(od
Bolesława
Krzywoustego)
miał być ,jakiś
pierwowzór
Rocznika kamie-
nieckiego
i
Roczników
małopolskich"
5
•
Jacek Banaszkiewicz
odrzucił
zdecydowanie
sugestię
B. Kiirbis o pokre-
wieństwie
GP i
Kroniki Dzierzwy.
Zdaniem tego badacza GP
powstała
na
podstawie danych genealogicznych zawartych m.in. w kilku notach
mało­
polskiej grupy roczników (odnosi
się
to
zwłaszcza
do jej
części początko­
wej), które
uzupełniono
„rodowodami
książąt
linii
śląskiej,
wielkopolskiej
i
małopolskiej"
6
•
O. Balzer,
Genealogia Piastów,
Kraków 1895, passim. Pod
tą samą nazwą
cyt. GP
także
K.
Jasiński,
Rodowód pierwszych Piastów,
Warszawa-Wrocław
1992,
s. 193, 222, 270 i in.
3
B. Kiirbis,
Dziejopisarstwo wielkopolskie XIIJ-XjV wieku,
Warszawa 1959,
s. 128-129,przyp. 89.
4
G. Labuda,
Kroniki genealogiczne jako
źródła
do dziejów rozbicia i zjedno-
czenia monarchii w Polsce
średniowiecznej, SŹ,
t.
22, 1977, s. 48.
5
Ibidem, s. 46.
6
J. Banaszkiewicz,
Kronika Dzierzwy. XIV-wieczne kompendium historii oj-
czystej,
Wrocław
1979, s. 116-117.
2
435
Rękopis
i analiza kodykologiczna
Genealogia
płocka mieściła się
w
rękopisie
Biblioteki Katedralnej
(później
Biblioteki Seminarium Duchownego) w
Płocku
opatrzonym sygna-
turą
I.
31
7,
zmienioną później
na H. 31
8,
wreszcie
zaś
MS 147
9 •
Kodeks ten
znajdował się
w zbiorach tej biblioteki do wiosny 1941 r., kiedy to wraz
z innymi
średniowiecznymi rękopisami płockimi został
zagrabiony przez
Niemców i wywieziony do Królewca. Od tego czasu uchodzi za zaginiony.
Prawdopodobnie, jako
mało
ozdobny, nie
podzielił
losów
romańskiej
Biblii
Płockiej
z XII w. i
Pontyfikału płockiego
z XII w., które, oddzielone pod
koniec wojny od reszty
rękopisów, szczęśliwie ocalały
i niespodziewanie
wypłynęły
w latach
siedemdziesiątych.
Zapewne
więc
kodeks H. 31 jest
już
dla nas bezpowrotnie stracony.
W tej sytuacji, wobec
niemożliwości
autopsji
rękopisu,
skazani
jesteśmy
na zawarte w starszej literaturze przedmiotu wzmianki i opisy tego kodek-
su. Najlepszy,
dokładny
opis
rękopisu
H. 31 wraz z
analiząjego zawartości
dał Bolesław
Ulanowski
10 •
Zdecydowanie gorszy i do tego
mogący
wpro-
wadzać
w
błąd
z racji pewnych
nieścisłości
jest opis Adama Vetulaniego
11 •
Cenne
są również
wzmianki W.
Kętrzyńskiego
zawarte we
wstępach
i przy-
pisach do kilku zabytków wydanych
przezeń
w MPH
12
oraz w przypisach
do dokumentów wydanych
przezeń
w wydawnictwie pt.
Triginta documenta
ecclesiae cathedra/is Plocensis
13 •
Kodeks H. 31
liczył
305 pergaminowych kart o rozmiarach 25
x
18 cm.
W
świetle badań
B.
Ulanowskiego nie
stanowił
on jednorodnej
całości,
lecz
składał się
z kilku
odrębnych części złączonych
w XIV wieku przy okazji
oprawy w jeden poszyt. Jego zasadnicze
części składowe
to:
1. k. 1-16
recto:
Kopiariusz dokumentów i listów z XIII - pierwszej
połowy
XIV w.
dotyczących
biskupstwa
płockiego
oraz inwentarz dóbr bi-
skupich i kapitulnych
płockich. Najwcześniejszy
z odpisanych dokumentów
pochodzi z 30 maja 1229 r.,
najpóźniejsze spośród
datowanych
pochodzą
Tak jeszcze w 1885 r., gdy po raz pierwszy
korzystał zeń
W.
Kętrzyński;
zob. MPH, t. 5, s. 992;
Triginta documenta ecclesiae catedralis Plocensis
(1230-
-1317),
wyd. W.
Kętrzyński,
Lwów 1888, s. 66.
8
Tak
już
w r. 1888; zob.
Triginta documenta,
s. 66.
9
Tak przed II
wojną światową.
W katalogu A. Vetulaniego oznaczony
został
jako MS 17; zob.
A.
Vetulani,
Średniowieczne
rekopisy
płockiej
biblioteki kate-
dralnej,
Roczniki Biblioteczne, t. 7, 1963, z. 3/4, s. 317, 391-392. W niniejszym
art.
posługiwać się będziemy określeniem
„kodeks H. 31 ",
gdyż większość
badaczy
wzmiankujących
ten
rękopis znała
go pod
tą właśnie starą sygnaturą.
10
B. Ulanowski,
Synod prowincyonalny w Kamieniu,
Kraków 1915.
11
A. Vetulani, op.cit., s. 391-393.
12
MPH,
t.
5, s. 419-443, 991-994.
13
Triginta documenta,
passim.
7
436
z 29
września
1317 r.,
najpóźniejszy zaś
dokument, lecz bez daty, pochodzi
z czasów biskupa
płockiego
Klemensa, tj. z lat 1333-1357
14 •
2. k. l 7-24r: „Epitome exactis regibus"
(wyciąg)
- „zabytek
średnio­
wiecznej literatury prawa rzymskiego"
15 •
3. k. 26-221
verso:
„Goffredi de Trano Summa super rubricis Decre-
talium".
4. k. 222-225v: „Anonymi auctoris Tractatus de interdictis ecclesiasticis".
5. k. 225v-226v: „Tancredi Proemium apparatus ad Compilationem
tertiam".
6. k. 229: „Quaestio iuris canonici".
7. k. 230-305v: „Tancredi Ordo iudiciarius".
Najstarsze
części
kodeksu H. 31
stanowiły
przywiezione z Francji kwa-
terniony
obejmujące „Summę"
Goffridi de Trano oraz
Ordo iudiciarius
Tankreda (tj. k. 26-221; 230-305), przepisane przez tego samego
kopistę
zapewne w latach
sześćdziesiątych
lub
siedemdziesiątych
XIII w
„
opatrzo-
ne licznymi glosami trzech czytelników, jeden z nich
wpisał
do kodeksu
również
chronostyk
dający datę
1284 r. Inne
części
kodeksu
stanowią póź­
niejsze dodatki.
Według
W.
Kętrzyńskiego
i
B.
Ulanowskiego dokumenty z kopiariusza
zostały wciągnięte
przez kilku kopistów. Pismo ich Ulanowski datuje na
„drugą połowę
XIII i pierwsze 4
dziesiątki
XIV stulecia"
16 •
Najstarsze do-
kumenty z lat 1230-1279
przepisał
przy tym kopista, który
wpisał
w innej
części
kodeksu wspomniany
wyżej
wiersz z 1284 r.
17
Z
kolei W.
Kętrzyński
zaznaczał
wielokrotnie,
że
ten czy inny dokument
wpisała ręka
z XIV w.,
chociaż jednocześnie przypuszczał, iż
kilka tekstów (w tym z XIII w.) to
oryginalne dokumenty, od których
odcięto plikę
z
pieczęciami, bądź też
koncepty kancelaryjne
18 •
Genealogia
płocka znajdowała się
na karcie 3 z
części
pierwszej ko-
deksu. Jednak pierwotnie karta ta nie
należała
do pierwszego ternionu (k. 1,
4, 5, 6, 7, 8)
zawierającego najstarszą część
kopiarza z lat 1230-1279.
Karta 3, podobnie jak i kilka innych kart (k. 2, 11, 13, 228),
została później
wszyta do kodeksu. Jest to jedna „z
luźnych
kartek przymocowanych
ex post
do
rękopisu"
19
•
Format tej karty
był
pierwotnie nieco
większy niż pozostałych
kart ko-
deksu,
gdyż
przy oprawie
obcięciu uległa część
tekstu GP. Niejasne jest
14
A. Vetulani podaje tutaj
błędnie:
„z
lat
1241
do
około
1340";
idem, op.cit.,
B. Ulanowski, op.cit., s. 13.
Ibidem, s.
24.
Ibidem, s.
24-25.
Triginta documenta,
s. 102, 119.
B. Ulanowski, op.cit., s. 23.
s.
391.
15
16
17
18
19
437
jednak rozmieszczenie tekstu na obu stronach karty. Wojciech
Kętrzyński
pisał, że
GP „znajduje
się
na karcie 3" (w innym miejscu
podał dokładniej,
iż
GP
mieści się
na k. 3-3v
20),
po czym w przypisie
zaznaczył, iż
„ostatnie
trzy wyrazy [wydanej
przezeń
GP - dop. W. D.]
stoją
na marginesie,
wskutek czego przy oprawie
resztę
nazwisk
obcięto"
21
• Bolesław
Ulanowski
w swoim
szczegółowym
opisie kodeksu H. 31
potwierdził pierwszą
z tych
informacji
zaznaczając, że
GP znajduje
się
na stronach 3 i 3v, co
więcej zaś
podał, iż
na k. 3v (a
więc
po GP) znajduje
się także dłuższy
tekst modli-
tewny (wyznanie grzechów) Inc.: „Accusamus nos peccatores"
22 •
Obaj badacze byli zgodni co do tego,
że
GP
znajdowała się
na obu
stronach 3 karty kodeksu. Poza tym jednak
między wiadomościami
poda-
nymi przez W.
Kętrzyńskiego
a opisem B. Ulanowskiego istnieje
wyraźna
sprzeczność.
Z jednej strony czytamy,
że
ostatnie zdanie GP
stało
na mar-
ginesie, z drugiej
zaś
wiemy,
że
po GP na tej samej stronie 3v kodeksu
H. 31
znajdował się
jeszcze jeden tekst.
Ponieważ
ostatnie (zachowane)
zdanie GP jest w
wyraźny
sposób przerwane, nie mamy podstaw aby po-
wątpiewać
w
informację podaną
przez W.
Kętrzyńskiego.
Podobnie nie
sposób
powątpiewać
w
dokładne
dane B. Ulanowskiego. W takiej sytuacji
istnieje
więc
tylko jedna
możliwość pozwalająca pogodzić
oba przekazy
23 .
Otóż
najprawdopodobniej tekst GP wydrukowany w MPH
różni się
od
swojej
rękopiśmiennej
podstawy: w kodeksie
H.
31 zdanie o potomstwie
Kazimierza I Konradowica, przerwane wskutek
obcięcia
karty,
znajdowało
się
zapewne nie na
końcu
GP (a
ściślej:
GP w wersji,
jaką
znamy z edycji
W.
Kętrzyńskiego),
czyli nie na stronie 3v, lecz na dole strony 3r, nato-
miast dalej, na stronie 3v,
znajdowała się jakaś
nota czy noty genealogiczne
(o Piastach
śląskich
i opolskich?),
którą
(czy które) wydawca
wydrukował
(wbrew wersji
rękopisu)
nie na
końcu
GP, lecz przed jej ostatnim (w wersji
drukowanej) zdaniem, tj.
włączył
do
właściwego
tekstu GP zdanie czy
zdania, które pierwotnie w niej
się
nie
znajdowały.
Niejasne jest
również
pismo i
wygląd zewnętrzny
karty z GP, a tym
samym i jej pierwotny charakter. Jak
już
wspomniano Wojciech
Kętrzyński
uważał, iż
niektóre z kart
rękopisu
H. 31 to oryginalne dokumenty wszyte
MPH, t. 5, s. 418.
21
Ibidem, s. 994, przyp. 1.
22
B. Ulanowski, op.cit., s. 7.
23
Z góry
odrzucić
bowiem
należy
inny wariant, tj.
możliwość, że
tekst GP za-
czynał się
na stronie 3v, a
kończył
na stronie 3r, czyli
taką sytuację,
w której mo-
dlitwa
poprzedzałaby,
a nie
następowała
po GP. Jest bowiem
mało
prawdopodobne,
aby W.
Kętrzyński,
a
zwłaszcza
skrupulatny B. Ulanowski, tego nie zaznaczyli,
gdyż
w przypadku innego tekstu zawartego w kodeksie H. 31, a wpisanego w taki sposób,
obaj ów
szczegół
odnotowali (list bp.
chełmińskiego
Wernera do
papieża
z 6 XII
1289 r., wpisany na s. 7r i 6v kodeksu; zob.
Triginta documenta,
s. 95, nr 14;
B. Ulanowski, op.cit., s. 9).
20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin