Kuczyński S.K., Heroldowie króla polskiego.pdf

(1021 KB) Pobierz
VENERABILES, NOBILES ET HONESTI
Studia z dziejów
społeczeństwa
Toruń
Polski
średniowiecznej
1997
Stefan K.
Kuczyński
(Warszawa)
Heroldowie króla polskiego
W pierwszej
połowie
XIV w.
zaszły
istotne zmiany w systemie funk-
cjonowania znaków herbowych w krajach Europy Zachodniej. Udoskona-
lenie zbroi, zmniejszenie
wielkości
tarczy, zmiana techniki walki, w której
coraz
większe
znaczenie
przypadało
wojownikom pieszym,
wpłynęły
na to,
że
herby jako znaki bojowo-rozpoznawcze na polu walki
zaczęły odgrywać
mniejszą rolę. Wzrosło
natomiast znaczenie herbów w walce pozorowanej,
jaką były
turnieje rycerskie. One
też przyczyniły się
do rozpowszechnienia
klejnotu herbowego
kładzionego
na
hełmie. Jednocześnie rozszerzył się
użytek
herbów w wielu obszarach
życia
codziennego.
Widniały
na fasadach
zamków i
kościołów,
we
wnętrzach
rezydencjonalnych i siedzibach
urzędów,
znaczono nimi przedmioty
użytkowe
i
sprzęty,
wprowadzano je do
dzieł
sztuki,
występowały
na
pieczęciach, wyposażano
w nie nagrobki.
Rozszerzył
się też zasięg społeczny używania
herbów.
Już
nie tylko
panujący,
wielcy
panowie,
feudałowie
i rycerstwo
posługiwali się
herbami, ale
też
miasta,
urzędy
i instytucje, korporacje
kościelne
i
świeckie,
osoby duchowne i pa-
trycjusze przyjmowali herby lub znaki herbopodobne (gmerki
mieszczań­
skie,
także
znaki
własnościowe
i produkcyjne)
1•
Zasygnalizowane tu zmiany
wymagały
rejestracji i kodyfikacji znaków
herbowych oraz praktycznej
umiejętności
ich rozpoznawania,
zwłaszcza
wobec znacznego wzrostu liczby herbów.
Spowodowało
to wytworzenie
się
specjalistycznej
służby
herboznawców zwanych heroldami (od staroniemiec-
kiego
hariowalt
-
Heerwalter).
Znani
już
w XII wieku, wywodzili
się
oni
z
niższego
personelu dworskiego i
pełnili początkowo
funkcje
wysłanników
i
posłańców.
Rola ich
wzrosła
w
związku
z rozpowszechnieniem
się
turnie-
jów rycerskich. Do ich
zadań należało
anonsowanie turnieju, identyfikacja
jego uczestników
według
herbów,
przegląd
tarcz herbowych i klejnotów,
1
M. Pastoureau,
Traite d'heraldique,
Paris 1979, s. 59.
330
wywoływanie
zawodników do walki, organizacja
służby porządkowej
oraz
kontrola nad sprawnym i zgodnym z przepisami przebiegiem imprezy. Jed-
nocześnie też
powierzano im funkcje wojskowe. Z uwagi na ich
dobrą
znajomość
herbów dowódcy wprowadzali heroldów na pole walki. Obda-
rzeni immunitetem
nietykalności służyli
do kontaktów ze
stroną
przeciwni-
ka, rozpoznawali
własne
znaki i znaki nieprzyjaciela, pomagali
rozstawiać
oddziały
i
chorągwie, ogłaszali
rozkazy, po bitwie
zaś według
herbów iden-
tyfikowali
poległych
i
jeńców, sporządzali
ich listy, oni
też
roznosili
wieści
o
zwycięstwie.
Nadal byli
używani
jako
wysłańcy, zwłaszcza
do specjal-
nych
poruczeń,
w misjach dyplomatycznych i wojskowych (wypowiedzenie
wojny, warunki kapitulacji, rozejmy, preliminaria pokojowe). Brali
udział
w ceremoniach dworskich i mieli w nich
określone
funkcje. Byli wynagra-
dzani przez
władcę,
a w misjach dyplomatycznych otrzymywali
też
gratyfi-
kacje od adresatów misji.
Należne
im dary mogli
sprzedawać
nie
ponosząc
opłat
na rzecz skarbu monarchy
2 •
W
ciągu
XIV wieku
wykształciła się
organizacja i hierarchia heroldów.
Na ich czele
stał
król herbowy
(roi d'armes)
księstwa
lub królestwa
mający
pod
sobą
heroldów
(herauts d'armes)
i pomocników
(poursuivants).
W kra-
jach
języka
niemieckiego heroldów
niższego
szczebla nieoficjalnie nazywa-
no
Knappen von den Wappen
3•
We Francji król herbowy
obsługiwał
marche
d'armes,
obszar, w granicach którego
był zobowiązany rejestrować
herby
i
czuwać
nad ich
poprawnością. Istniały też podporządkowane
heroldom
okręgi
turniejowe -
Ruyers
dla rycerstwa niemieckiego i
Poyers
dla ry-
cerstwa
języka
francuskiego,
dzielące się
na mniejsze jednostki
4 •
.
Szerzej o instytucji heroldów zob. G. Seyler,
Geschichte der Heraldik.
Abteilung A des Siebmacher'schen Wappenbuches,
Nilrnberg 1885-1889, rozdz.
I-III; Baron du Roure de Poulin,
Les rois, herauts et poursuivants d'armes,
Biblio-
theque de la „Revue Heraldique", Paris 1906; E. von Berchem,
Die Hero/de und
ihre Beziehungen zum Wappenwesen,
[w:]
Beitriige zur Geschichte der Heraldik,
Berlin 1939, s. 117-219; A. R. Wagner,
Hera/ds and Heraldry in the Middle Ages,
wyd. II, London 1956; P. Adam-Even,
Les fonctions militaires des herauts
d'armes, leur influence sur le developpement de l'heraldique,
Archives heraldiques
suisses, t. LXXI, 1957, s. 2-33; L. Roemheld,
Die diplomatische Funktionen der
Hero/de im spiiten Mittelalter,
Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktor-
wtirde der Philosophischen FakulUit der Ruprecht-Karl-Universitlit zu Heidelberg,
1964;
A.
Wagner,
Hera/ds of England. A his tory of the Office and College ofArms,
London 1967; T. Krejcik,
Ćesti
hero/di za lucemburskjch panovniku,
[w:]
Heral-
dicka rocenka za rok 1978,
vydava Heraldick)' klub
Ćeske
numismaticke spole-
cnosti-, Praha 1978, s. 44-48;
Lexikon des Mittelalters,
t. IV, Milnchen-Zilrich
1989, szp. 2172-2173; O. Neubecker,
Le grand livre de l'heraldique,
adaptation
fran9aise de R. Harmignies, [Bruxelles] 1993, s. 10-25.
3
E. von Berchem, op.cit., s. 118, 121.
4
M. Pastoureau, op.cit., s. 62; O. Neubecker, op.cit„ s. 18 n.
2
331
Heroldowie na
ogół
brali swe nazwy
urzędowe
od
księstw
i królestw,
w
służbie
których pozostawali. W okresie od
schyłku
XIV do
początku
XVI
wieku znani
są
heroldowie nazywani:
Ge/re, Meissenland, Sachsenland,
Frankenland, Preussenland, Brandenburg, Schwabenland, Tirol, Behemer-
land, Luczemburg, Ungar/and, Oesterreich, Tankmark;
herold cesarski
nosił
nazwę
Romreich,
a z czasem
Teutschland.
Król herbowy
księcia
Burgundii
był
nazywany od orderu
Złotego
Runa -
Toison d'Or.
Były też
nazwy
urobione od zamków; jeden z heroldów czeskich
(marszałek
herbowy)
nosił
nazwę
Karlstein,
znany jest
też
angielski herold
Windsor.
Herold króla
Szkocji
nazywał się
Lyon.
Wyróżnikiem zewnętrznym
heroldów
była
spe-
cjalna szata z herbem kraju lub prowincji, tunika zwana
Tabart
lub
Tap-
pert,
a
oznakę
ich
urzędu stanowiło berło
5
•
Działający
w zespole heroldowie tworzyli
zaczątek urzędów
heraldycz-
nych. W 1406 roku heroldowie francuscy zostali zrzeszeni przez Karola VI
w kolegium, na czele którego
stał
Montjoye,
król herbowy
marche de
France
(obszaru
między
Aisne i
Loarą)6.
W 1484 roku Ryszard III
powołał
w Anglii
działające
do dzisiaj College of Arms,
konstytuując
tym funkcjo-
nującą wcześniej korporację
heroldów z królem herbowym Garterem na
czele, potwierdzonym
już
w 1415 roku
7 •
Słusznie podkreśla się duży wpływ
heroldów na rozwój heraldyki na
zachodzie Europy i
wykształcenie się reguł
heraldycznych. To zapewne oni,
dla
ułatwienia
szybkiej identyfikacji herbu na polu walki lub na turnieju,
ograniczyli
liczbę
barw herbowych, wprowadzili
antynaturalistyczną
styli-
zację rysunkową godeł
i zasady ich rozmieszczania na tarczy, ustanowili
też
system
uszczerbień
herbowych, a w Anglii oznaki
starszeństwa
(marks
of cadency).
Znacząco
przyczynili
się również
do skodyfikowania heraldy-
ki. Ich
dziełem były
pierwsze rejestry i zbiory herbów - role herbowe
i herbarze ogólne i
okolicznościowe, także księgi
turniejowe. To oni wresz-
cie wytworzyli
specjalistyczną terminologię heraldyczną
i
zwięzły język
opisu, czyli blazonowania herbów
8•
Wśród
heroldów znajdowali
się
nie tylko
wysłańcy,
herboznawcy i or-
ganizatorzy turniejów. Nie
brakowało również
jednostek
światłych
i wy-
kształconych,
twórców
dzieł
historycznych i literackich, jak Wigand z Mar-
burga, herold wielkiego mistrza
krzyżackiego
i autor znanej rymowanej
kroniki Zakonu, czy Peter Suchenwirt, persewant na dworze
wiedeńskim,
zarazem twórca poematów herbowych.
Twórczość
poetycka, a
zwłaszcza
Wykaz
(niepełny)
heroldów do 1668 r. podaje E. von Berchem, op.cit.,
s. 222 n.; zob.
też
Baron du Roure de Paulin, op.cit., cz. Il. Przedstawienia heroldów
w strojach
urzędowych podają
E. von Berchem, op.cit., oraz O. Neubecker, op.cit.
6
M. Pastoureau, op.cit., s. 62.
7
A. R. Wagner, op.cit., s. 54 n.
8
M. Pastoureau, op.cit., s. 62;
Lexikon des Mittelalters,
t. IV, szp. 2173.
5
332
wierszowane opisy herbów oraz legendy i
opowieści
herbowe
(contes d'ar-
mes, Wappendichtungen)
były też dziełem
innych heroldów
9 •
A w Polsce?
Określając
cechy szczególne i
odrębności
polskiej heral-
dyki
średniowiecznej
zwykle stwierdza
się, że przyjęto
u nas tylko
część
urządzeń związanych
z
użytkiem
herbów, a wytworzone na zachodzie Eu-
ropy zasady heraldyki nie
były
rygorystycznie przestrzegane. Podnoszono,
że
w Polsce pod
opieką
prawa
znalazło się
przede wszystkim rycerstwo
i szlachta, a nie ich
wyróżniki
stanowe - herby
10;
próby opieki prawnej
herbów
pojawiły się
dopiero w czasach
nowożytnychu.
Zwracano
też
uwa-
gę, że
Polska nie
wytworzyła własnych
instytucji herbowych. Franciszek
Piekosiński pisał, iż
turnieje rycerskie w Polsce
„należą
do bardzo rzadkich
zjawisk",
„urzędu też
herolda prawie
że
wcale w pomnikach naszych dzie-
jowych
średniowiecznych
nie napotykamy"
12 •
Niedawno jednak ukazano,
że
turnieje rycerskie
były
dobrze znane na ziemiach polskich
już
od pief)V-
szej
połowy
XIII wieku
13 •
Marginalnie wskazano
też
na istnienie od
począt­
ku XV w.
urzędu
herolda w
służbie
króla polskiego,
występującego
pod
swą oficjalną nazwą
14
•
Warto
rozwinąć
temat heroldów w Polsce.
Heroldowie zapewne byli znani
już
w XIII stuleciu na dworach
książąt
piastowskich,
pełniąc funkcję wysłanników,
a
może
i
włączając się
w orga-
nizację
turniejów rycerskich. Wiadomo,
że książęta śląscy Bolesław
Rogat-
ka w 1243 r. we Lwówku i Henryk IV.Prawy w 1284 r. w
mieście
biskupim
Nysie zorganizowali turnieje, chyba nie jedyne za ich czasów
15 •
Miłośnikiem
turniejów
był zwłaszcza
Henryk IV Prawy. Z obyczajem rycerskim
zetknął
się
on
już
w
młodości
na kosmopolitycznym dworze praskim
Przemysła
Ottokara Il.
Będąc
minezengerem, ukazany
został
jako
zwycięzca
turnieju,
odbierający nagrodę
z
rąk
damy, na
całostronicowej
miniaturze w Kodeksie
E. von Berchem, op.cit., s. 129 n. i passim.
Ostatnio J.
Szymański,
Nauki pomocnicze historii,
Warszawa 1983, s. 667 n.
11
B. Klee-Pilewski,
Lega/ Protection of Arms in the Polish Commonwealth,
[w:]
Recuei/ du
I le
Congres International des Sciences Genea/ogique et Heraldi-
que,
Liege 1972, s. 311-316, i przedruk
tegoż
w: idem,
Studia
i
przyczynki do hi-
storii, genealogii i heraldyki polskiej,
Londyn 1991, s. 23-32.
12
F.
Piekosiński,
Heraldyka polska wieków
średnich,
Kraków 1899, s. 365.
13
S.
K.
Kuczyński,
Turnieje rycerskie w
średniowiecznej
Polsce,
[w:]
Biedni
i
bogaci. Studia z dziejów
społeczeństwa
i
kultury ofiarowane
Bronisławowi
Gerem-
kowi
w
sześćdziesiątą rocznicę
urodzin,
Warszawa 1992, s. 295-306;
J.
Szymczak,
Knightly Tournaments in Medieval Poland,
Fasciculi Archeologiae Historicae, fasc.
VIII,
Łódź
1995, s. 9-28.
14
S. K.
Kuczyński,
Herby
w
twórczości
historycznej Jana
Długosza,
[w:]
Sztuka
i ideologia XV wieku,
red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 224.
15
Zob. idem,
Turnieje rycerskie,
s. 298 n.; J. Szymczak,
Knightly Tourna-
ments,
s. 12 n.
10
9
333
Manesse z
około
1320 r.
16
Scena ta przedstawia go
wśród
giermków i
służ­
by turniejowej,
znał więc też instytucję
heroldów i
może przeniósł ją
na
swój dwór. Nie wiemy jednak, czy jej
śladem może być imię
Herold (He-
roldus) „prywatnego" rycerza
świadkującego
w dokumencie Henryka ko-
mesa z Wierzbnej dla
sołtysa
Rycholfa z Pszenna z 1289 roku
17 •
Z
urzędem
oficjalnego herolda dwór króla polskiego
zetknął się
za-
pewne z okazji wizyt obcych monarchów w Polsce oraz pobytu króla i jego
otoczenia na dworach zagranicznych. Do Krakowa przybywali
też
obcy he-
roldowie w misjach dyplomatycznych i jako
wysłańcy,
jak owi dwaj herol-
dowie z Anglii, na których wydatek 8 grzywien przed rokiem 1394 odnoto-
wały
rejestry podskarbiego Hinczki
18 •
Niewątpliwie
król polski
miał też
swoich heroldów -
wysłanników
na obce dwory,
chociaż źródła długo
nie
wymieniają
ich pod
tą nazwą.
Organizacja turniejów rycerskich na dworze
króla polskiego, jak z okazji zjazdu monarchów w Krakowie we
wrześniu
1364 r.,
wymagała także
specjalistycznej
obsługi
heroldów, o których wszak-
że
brak
bezpośrednich
przekazów
źródłowych
19
•
Herold w
służbie
króla polskiego pojawia
się
w dokumencie
Włady­
sława Jagiełły
wydanym w Krakowie 9 czerwca 1395 r., którym król zapi-
suje heroldowi
Świeszkowi,
a
więc Święsławowi,
80 grzywien na wsi !skrzy-
nia Wola w ziemi sanockiej,
zezwalając
mu „de nostre celsitudinis gratia
speciali"
wykupić tę wieś
w rzeczonej sumie od Jana Wataja z Radzanowa.
Król wynagradza w ten sposób oddane majestatowi wierne
służby
i
zasługi
Świeszka, już wyświadczone
i
przyszłe,
„quomodo attentis fidelibus servicijs
Suesconis heroldi, quibus idem nostre maiestati regie placere meruit et in
futurum aucto fidelitas studio poterit uberius complacere, quorum intuitu
volentes eundem. Svesconem specialium graciarum prosequi favoribus"
20 •
Zob.
reprodukcję
Codex Manesse. Die Miniaturen der Grossen Heidelberger
Leiderhandschrift,
wyd.
I.
E. Walther, G. Siebert, Frankfurt/Main 1988, tabl. 5;
A. Nadolski,
Broń
i strój rycerstwa polskiego w
średniowieczu, Wrocław
1979,
tabl. barwna
I.
17
Regesten,
nr 2108; M.
Cetwiński,
Rycerstwo
śląskie
do
końca
XIII w. Bio-
gramy i rodowody,
Prace
Wrocławskiego
Towarzystwa Naukowego, Seria A, nr 229,
Wrocław
1982, s. 115, nr 267, is. 120, nr 314.
18
Rachunki dworu króla
Władysława Jagiełły
i królowej Jadwigi z lat 1388 do
1420,
wyd. F.
Piekosiński,
Kraków 1896, s. 193: „item duobus heroldis de Anglia
ad mandatum domini Regis VIII mare.".
19
S. K.
Kuczyński,
Turnieje rycerskie,
s. 301; J. Szymczak,
Knightly Tourna-
ments,
s.
14.
20
KDM, t. IV, nr 133. W 1352 r. Kazimierz Wielki
zezwolił
Jakubowi zwane-
mu Iskra na
lokację
wsi na prawie niemieckim w
dąbrowie
zwanej Obrwinów
i Brachcyn. Nazwa Obrwinów
ustąpiła
nazwie !skrzynia urobionej od przydomka
Jakuba Iskry. Zob. A. Fastnacht,
Osadnictwo ziemi sanockiej w latach 1340-1650,
Wrocław
1962, s. 275.
16

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin