Dawczyk M., Obraz Longobardów w Liber Pontificalis. Od inwazji na Italię do upadku królestwa.pdf

(464 KB) Pobierz
PRZEGLĄD NAUK HISTORYCZNYCH 2020, R. XIX, NR 1
http://dx.doi.org/10.18778/1644-857X.19.01.01
ARTYKUŁY, STUDIA I ROZPRAWY
M
aciej
D
awczyk
1
U
niwersytet
Ł
ódzki
*
https://orcid.org/0000-0003-0639-7101
Obraz Longobardów w
Liber Pontificalis
Od inwazji na Italię do upadku królestwa
(568/569–774)
Streszczenie.
Artykuł dotyczy obrazu Longobardów w
Liber Pontificalis,
kro-
nice pontyfikatów papieży, reprezentującej punkt widzenia biskupów Rzymu i ich
otoczenia. W biogramach papieży z końca VI w. Longobardowie pojawiają się sto-
sunkowo często, jako najeźdźcy pustoszący Italię. Jednak ze względu na ogólnie
lakoniczny i sprawozdawczy charakter tych
vitae
informacje dotyczące ludu są
krótkie i pozbawione wyraźnych cech retorycznych. W biogramach z VII w. Lon-
gobardowie są nieobecni. Związane jest to najprawdopodobniej z faktem, że w tym
czasie przestali stanowić dla Rzymu bezpośrednie zagrożenie. Longobardowie stali
się ponownie przedmiotem zainteresowania autorów biogramów papieży w VIII w.,
wraz ze wznowieniem longobardzkiej presji militarnej. Biogramy z tego okresu są
bardzo rozbudowane literacko i skupiają się głównie na poczynaniach władców
longobardzkich. Obraz królów jest dość zróżnicowany, choć wszyscy traktowani są
jako zagrożenie dla Stolicy Apostolskiej. W przypadku Liutpranda odnotowywane
są jednak także elementy, które stawiają go w pozytywnym świetle. Podobny jest
wizerunek Ratchisa. W skrajnie negatywny sposób przedstawiony został Aistulf,
dążący otwarcie do zdobycia Rzymu. Wypadkową wizerunków Liutpranda i Aistul-
fa jest natomiast obraz ostatniego longobardzkiego króla – Dezyderiusza. Słuszne
jest twierdzenie, że za negatywny obraz Longobardów w tym okresie odpowiada
w pewnym stopniu brak wcześniejszych intensywnych kontaktów między nimi
a papiestwem, potęgujący poczucie obcości i pamięć o zagrożeniu, jakie stwarzali
pod koniec VI w. Wydaje się jednak, że kluczowym czynnikiem, wpływającym na
wizerunek Longobardów w
Liber Pontificalis,
była po prostu konieczność przed-
stawienia w jak najlepszym świetle kolejnych papieży i podejmowanych przez nich
działań, co odbywało się kosztem stanowiących zagrożenie Longobardów.
Słowa kluczowe:
Liber Pontificalis,
Longobardowie, papiestwo, Italia, średnio-
wiecze.
Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizan-
cjum, e-mail: maciejdawczyk@gmail.com
∗
6
M
aciej
D
awczyk
rezultacie wojen gockich, toczących się w latach 535–
553, cesarz bizantyński Justynian I unicestwił funkcjo-
nującą w Italii monarchię Ostrogotów i poddał władzy
Konstantynopola cały Półwysep Apeniński. Taki stan rzeczy nie
trwał jednak długo, ponieważ już w 568 lub 569 r. do Italii wkro-
czył kolejny lud germański – Longobardowie. Przed końcem VI w.
podbili oni większą część półwyspu, pozostawiając Bizancjum
jedynie jego centrum z Rawenną i Rzymem,
Venetum,
Ligurię (utra-
coną przez Bizantyńczyków w latach czterdziestych VII w.), oraz
ograniczone terytoria na południu (Brucjum, Kalabria, Neapol)
1
.
Na północy Longobardowie utworzyli stabilne królestwo ze stolicą
w Pawii, które przetrwało aż do podboju przez Franków w latach
773–774, a także dwa silnie autonomiczne księstwa Spoleto i Bene-
wentu, odgraniczone od królestwa posiadłościami bizantyńskimi
w środkowej Italii.
Na czasy istnienia królestwa Longobardów przypada proces
stopniowej emancypacji papiestwa spod wpływów bizantyńskich.
W VI i VII w. cesarz i jego główny przedstawiciel w Italii – egzarcha
Rawenny jeszcze potrafili utrzymać papiestwo w ryzach (choć w tym
okresie pontyfikaty sprawowało też kilku bardzo samodzielnych,
jak Grzegorz Wielki, czy wręcz buntowniczych, jak Marcin I, bisku-
pów Rzymu). Słabnąca pozycja militarna Bizancjum w Italii oraz
wybuch konfliktu doktrynalnego, jakim był spór ikonoklastyczny,
sprawiły, że papiestwo w pierwszej połowie VIII w.
de facto
uzy-
skało samodzielność polityczną, ugruntowaną w latach 754–756
dzięki pozyskaniu wsparcia króla Franków Pepina Małego
2
. Na
wiek VIII przypada też intensyfikacja relacji między papiestwem
a Longobardami, którzy w tym okresie na nowo podjęli ekspan-
sywną politykę w Italii, zdobywając nawet w 751 r. Rawennę. Do
wzajemnych kontaktów dochodziło oczywiście już wcześniej, jed-
nak w sytuacji, gdy główny ciężar działań politycznych spoczywał
Na temat podziału administracyjnego bizantyńskiej Italii por. G. R a v e g n a-
n i,
I bizantini in Italia,
Bologna 2004, s. 80–85; E. Z a n i n i,
Le Italie bizantine.
Ter-
ritorio,
insediamenti ed economia nella provincia bizantina d’Italia (VI–VIII secolo),
Bari 1998, s. 54–69.
2
Na temat relacji papiestwa z Bizancjum i jego emancypacji por. np. P. L l e w e l-
l y n,
Rome in the Dark Ages,
London 1970, s. 141–172; D.H. M i l l e r,
The Roman
Revolution of the Eighth Century: A Study of the Ideological Background of die Pa-
pal Separation from Byzantium and Alliance with the Franks,
„Mediaeval Studies”
1974, vol. XXXVI, s. 79–133; T.F.X. N o b l e,
The Republic of St.
Peter.
The Birth
of the Papal State 680–825,
Philadelphia 1986, s. 1–60.
1
W
Obraz Longobardów w
Liber Pontificalis…
7
jeszcze na przedstawicielach bizantyńskiej świeckiej administracji,
to głównie oni wchodzili w interakcję z Longobardami (za wyróżnia-
jący się wyjątek można w tym wypadku uznać działalność Grzego-
rza Wielkiego). Głównymi źródłami, na podstawie których można
badać relacje papiesko-longobardzkie, są zbiory korespondencji
papieskiej (listy Grzegorza Wielkiego
3
, dla VIII w. natomiast przede
wszystkim
Codex Carolinus
4
) oraz
Liber Pontificalis
5
.
Liber Pontificalis
6
stanowi zbiór biogramów papieży od pontyfi-
katu św. Piotra do IX w. Jego autorzy byli anonimowi. Skompilo-
wany został on w pierwotnej wersji najprawdopodobniej w latach
trzydziestych VI w., a życiorysy kolejnych papieży były stopniowo
dodawane. Trudno powiedzieć, czy te z VI i początków VII w. two-
rzono sukcesywnie po śmierci papieży czy może lukę uzupełniono,
dodając jednorazowo do pierwotnej kompilacji większą partię bio-
gramów. Najpóźniej od końca VII w. wszystkie
vitae
pisane były
w krótkim odstępie czasu po zgonie papieża, a niektóre być może
nawet jeszcze za życia danego pontyfika. Wyróżnić można kilka
grup rękopisów źródła, oznaczanych literami od A do K, z czego za
najważniejsze należy uznać grupy od A do E. Na podstawie analizy
różnic między rękopisami wyróżniono trzy główne redakcje
Liber
Codex Carolinus,
ed. W. Gundlach, [w:]
Epistolae Merowingici et Karolini
aevi I (Monumenta Germaniae Historica
–
Epistolae),
ed. E. Dümmler, Berolini 1892,
s. 469–657.
4
Gregorii I papae Registrum Epistolarum Libri I–VII (Monumenta Germaniae Hi-
storica
–
Epistolae),
eds P. Ewald, L.M. Hartmann, Berolini 1891,
passim; Grego-
rii
I papae Registrum Epistolarum Libri
VIII–XIV
(Monumenta Germaniae Historica
–
Epistolae),
ed. L.M. Hartmann, Berolini 1899,
passim.
5
Za standardowy tekst
Liber Pontificalis
uznaje się tzw. redakcję oryginalną,
którą Louis Duchesne przyjął jako podstawę swojego klasycznego wydania źró-
dła, por.
Le Liber Pontificalis,
texte, introduction et commentaire par L. Duchesne,
vol. I, II, Paris 1886–1892,
passim.
Wydanie to stało się także podstawą polskiego
wydania i tłumaczenia
Liber Pontificalis,
por.
Liber Pontificalis I–XCVI (usque ad
annum 772)
[Księga
Pontyfików 1–96 (do roku 772)],
tłum. P. Szewczyk, M. Jesiotr,
Kraków 2014,
passim; Liber Pontificalis XCVII–CXII (ann. 772–891)
[Księga
Ponty-
fików 97–112 (772–891)],
tłum. A. Caba, B. Frontczak, M. Jesiotr, Kraków 2015,
passim.
Niniejszy artykuł został oparty na tych wydaniach. W kolejnych cytowa-
niach podaję paginację za zawierającym tekst łaciński i polski wydaniem polskim.
6
Na temat źródła por. L. C a p o,
Il Liber Pontificalis, i Longobardi e la nascita
del dominio territoriale della Chiesa romana,
Spoleto 2009, s. 3–109; R. M c K it-
t e r i c k,
History and Memory in the Carolingian World,
Cambridge 2004, s. 32–33,
51–52, 144–148; T.F.X. N o b l e,
Literacy and the papal government in late antiquity
and the early Middle Ages,
[w:]
The Uses of Literacy in Early Mediaeval Europe,
ed. R. McKitterick, Cambridge 1990, s. 96–98; T.F.X. N o b l e,
New Look at the
Liber Pontificalis,
„Archivum Historiae Pontificiae” 1985, vol. XXIII, s. 347–358.
3
8
M
aciej
D
awczyk
Pontificalis.
Tak zwana redakcja oryginalna stanowi podstawę naj-
bardziej znanej edycji źródła, dokonanej przez Louisa Duchesna.
Tak zwana redakcja frankijska zawiera pewne informacje dotyczące
relacji papiestwa z Frankami, nieobecne w pozostałych redakcjach.
Tak zwana redakcja longobardzka charakteryzuje się natomiast
złagodzeniem antylongobardzkiej retoryki biogramu papieża Stefa-
na II, co stanowi czynnik bardzo istotny z punktu widzenia podej-
mowanej w niniejszym artykule tematyki
7
. Miejscem tworzenia
biogramów była zapewne kancelaria papieska. Dzieło kompilowa-
ne było być może jako podręcznik dziejów papiestwa skierowany do
młodych rzymskich kleryków. Zakres jego wykorzystania był jed-
nak na pewno szerszy, o czym świadczy szerokie rozpowszechnienie
rękopisów na obszarze Italii i państwa Franków. Treść i retoryka
źródła reprezentuje punkt widzenia Stolicy Apostolskiej, charakte-
ryzując się sporą stronniczością (szczególnie w przypadku wrogów
papiestwa) i brakiem oznak jawnego krytycyzmu wobec poczynań
poszczególnych biskupów Rzymu. Za Stefanem Gasparrim moż-
na przyjąć, że dywagacje na temat tego, czy
Liber Pontificalis
jest
odzwierciedleniem racji samego papieża czy może jedynie Kościoła
Rzymskiego, są bezcelowe, ponieważ dla tego okresu historycznego
niemożliwe jest właściwe oddzielenie od siebie obu pojęć
8
.
Relacjom papiesko-longobardzkim poświęcono zadowalającą
liczbę prac dotyczących całości zagadnienia bądź kwestii mniej lub
bardziej szczegółowych
9
oraz rozdziałów tematycznych w opraco-
waniach bardziej ogólnych
10
. Prace te, choć znakomite pod wzglę-
Na temat redakcji longobardzkiej por. C. G a n t n e r,
The Lombard Recension
of the Roman „Liber Pontificalis”,
„Rivista di Storia del Cristianesimo” 2013, a. X,
n. 1, s. 65–114.
8
S. G a s p a r r i,
Italia longobarda. Il regno, I Franchi, il papato,
Bari 2016,
s. 154–155.
9
Przykładowo: O. B e r t o l i n i,
Roma e i Longobardi,
Roma 1972,
passim;
J.T. H a l l e n b e c k,
Instances of Peace in Eight-Century Lombard-Papal Relations,
„Archivum Historiae Pontificiae” 1980, vol. XVIII, s. 41–56; J.T. H a l l e n b e c k,
Pavia and Rome: The Lombard Monarchy and the Papacy in the Eighth Century,
Philadelphia 1982,
passim;
D.H. M i l l e r,
Papal-Lombard Relations during the Pon-
tificate of Pope Paul I: The Attainment of an Equilibrium of Power in Italy, 756–767,
„The Catholic Historical Review” 1969, vol. LV, No. 3, s. 358–376; D.S. S e f t o n,
Pope Hadrian I and the Fall of the Kingdom of the Lombards,
„The Catholic His-
torical Review” 1979, vol. LXV, No. 2, s. 206–220.
10
Przykładowo rozdział
La lotta in Italia,
dotyczący relacji w VIII w. w pracy
Paola D e l o g u (Il
regno Longobardo,
[w:]
Longobardi e Bizantini,
Torino 1980,
s. 145–187); obejmujący analogiczny przedział czasowy jak praca P. Delogu roz-
7
Obraz Longobardów w
Liber Pontificalis…
9
dem merytorycznym, wykorzystują
Liber Pontificalis
w sposób
bardzo tradycyjny, traktując je jako źródło użytecznych informa-
cji i pomijając lub poruszając marginalnie jego aspekt retoryczny
i propagandowy (wyjątkiem od tej narracji jest książka Ottorina
Bertoliniego, zaskakująco nowoczesna jak na moment, w którym
powstała). W ostatnim czasie powstało jednak kilka opracowań,
które wysuwają ten aspekt na pierwszy plan i stanowią bardzo
udane próby analizy wizerunku Longobardów na kartach
Księgi
Pontyfików.
Mimo swej niezaprzeczalnej wartości nie wyczerpują
one jednak całości tematu (skupiając się na VIII w.) i pozostawiają
pole do polemiki
11
.
Pierwszym biogramem zawierającym informacje dotyczące Lon-
gobardów jest
vita
Jana III (561–574). Ograniczają się one jed-
nak do krótkiej wzmianki o rzekomym zaproszeniu ludu do Italii
przez bizantyńskiego wodza Narsesa, skonfliktowanego z cesarzem
i lokalnymi elitami
12
. Podobnie oszczędny jest biogram kolejnego
papieża – Benedykta I (575–579). Znajduje się w nim wzmianka
o najeździe Longobardów i zdobyciu przez nich wielu twierdz
13
.
W biografii Pelegiusza II (579–590) Longobardowie obecni są jako
sprawcy oblężenia Rzymu i zniszczeń w całej Italii
14
. Jak zauważył
Ottorino Bertolini, we wszystkich tych biogramach Longobardowie
pojawiają się wyłącznie w kontekście innych wydarzeń i nigdy nie
stanowią przedmiotu zainteresowania autora sami w sobie. W
vita
Jana III występują jedynie jako element opowieści o losach bizan-
tyńskiego wodza Narsesa. W tekście dotyczącym Benedykta I ich
postępy splecione zostały ze wzmianką o głodzie w Italii i działa-
niach, które podjął cesarz Justyn II, by zapewnić regionowi zaopa-
trzenie w żywność. W biogramie Pelagiusza II najazd longobardzki
służy wytłumaczeniu kwestii szczególnie istotnej z punktu widze-
dział
Rome and the Lombards
w książce Petera L l e w e l l y n a (op.
cit.,
s. 199–228);
dwa rozdziały (w swej większej części
St. Peters Peculiar People
oraz
Our Beloved
Son Desiderius… That Foul and Pestiferous Lombard)
w pracy Thomasa N ob l e’a
(The
Republic of St.
Peter…,
s. 23–60, 99–137).
11
L. C a p o,
op. cit., passim;
E. F a b b r o,
Charlemagne and the Lombard King-
dom That Was: the Lombard Past in Post-Conquest Italian Historiography,
„Journal
of the Canadian Historical Association” 2014, vol. XXV, No. 2, s. 1–26; S. G a s-
p a r r i,
op. cit., passim.
12
Liber Pontificalis I–XCVI…,
LXIII, 4, s. 167.
13
Ibidem,
LXIV, 1, s. 167–168.
14
Ibidem,
LXV, 1, s. 168.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin