Kucharski J., Attycka tragedia zemsty.pdf

(12095 KB) Pobierz
UNIWERSYTET ŚLĄSKI
Wydział Filologiczny
Jan Kucharski
ATTYCKA TRAGEDIA ZEMSTY
Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem
Prof. dr. hab. Jerzego Styki w Katedrze Filologii Klasycznej
KATOWICE 2007
Pragnę serdecznie podziękować mojemu promotorowi, Profesorowi dr.
hab. Jerzemu Styce, którego erudycja, życzliwość i cierpliwość
umożliwiły powstanie tej pracy.
Chciałbym również złożyć szczególne wyrazy wdzięczności
Profesorowi dr. hab. Tadeuszowi Aleksandrowiczowi, który od
początku wspierał mnie życzliwą radą i zachętą.
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie
Część I: Poetyka tragedii zemsty
1. Etyka zemsty
2. Tragedia zemsty: Londyn i Ateny
3. Poetyka tragedii zemsty
Część II: Etyka tragedii zemsty
Rozdział 1. Semantyka moralnej ewaluacji zemsty
1. Uwagi wstępne
2.
Oresteja
3.
Elektra
Sofoklesa
4.
Elektra
Eurypidesa
5.
Medea
6.
Hippolytos
7.
Hekabe
8.
Orestes
9.
Bachantki
10. Podsumowanie
Rozdział 2. Pragmatyka moralnej ewaluacji zemsty
1. Uwagi wstępne
2. Zabójstwo i etyka tragicznej odpowiedzialności
3. Tragiczni tyrani
4. Przysięgi
5.
Xenia
6. Philia i
charis
7. Cudzołożnicy
8. Bezbożnicy i
theomachoi
9.
Nepoinei tethnato
10.
Ho thelus phoneus
11. Sacrum i przemoc
12. Zemsta w dyskursie publicznym klasycznych Aten
Podsumowanie
Objaśnienie skrótów
Bibliografia
1
5
5
13
26
47
49
49
65
111
125
134
144
150
159
170
179
182
182
194
212
220
224
231
235
238
246
265
273
288
295
298
298
WPROWADZENIE
‘Jeśli nas ukłuć, czyż nie krwawimy? Jeśli połaskotać, czyż się nie śmiejemy? Jeśli otruć, czyż
nie umieramy? A jeśli skrzywdzić, czyż nie dokonamy zemsty?’ (Kupiec
Wenecki
III.l)? W
słowach Shylocka odnaleźć można ziarno narracyjnej wiedzy - wiedzy o człowieku i jego
kondycji. Zemsta jest niewątpliwie wzorcem postępowania wspólnym, jeśli nie dla całego, to
z pewnością dla większości przedstawicieli gatunku
homo sapiens,
pozostając jednocześnie
fenomenem wysoce zróżnicowanym kulturowo. Problem zemsty doskonale znany jest
człowiekowi czasów nowożytnych i najnowszych; znany nie tylko z naukowych teorii
psychologów i socjologów, lecz także z całkiem praktycznego doświadczenia codzienności.
Nie będzie chyba przesadną antycypacją dalszych rozważań stwierdzenie, iż jeszcze
wyraźniej doświadczali go starożytni Ateńczycy ani też założenie, że doświadczali go w
sposób diametralnie odmienny niż człowiek czasów nowożytnych. Jest zatem zemsta
płaszczyzną wspólnoty i zarazem różnic dzielących kulturę antyczną od nowożytnej i
najnowszej.
Szczególnym
locus,
w którym wyraźnie manifestują się owe różnice jest grecka literatura;
szczególnym dlatego, że faktycznie jest to literatura dwóch kultur: antycznej, która ją
zrodziła i nowożytnej, która ją przyjęła, zinterioryzowała, uznała za ‘swoje’ dziedzictwo. Za
epitome
zaś klasycznej literatury greckiej zarówno starożytni jak też nowożytni uznają
powszechnie attycką tragedię. Inaczej, niż teksty literackie Asyryjczyków, Babilończyków,
czy Sumerów dramat grecki nigdy nie był li tylko ‘mumią, przedmiotem badań Hermannów
i Boeckhów’.1 Stanowi żywą część kultury nowożytnej, nie jest jedynie jej zaśniedziałym
pomnikiem, godnym wzmianki erudyty, lecz elementem ‘aktywnie’ ją kształtującym, czego
najbardziej chyba wyrazistym przykładem jest
Nachleben
tragedii Edypa Sofoklesa.
Naturalnie, i niech będzie to roboczą hipotezą dla całej niniejszej pracy,
modus operandi
tragedii greckiej w czasach nowożytnych jest inny niż w kulturze klasycznych Aten. Dramat
attycki nie jest literackim bytem samym w sobie, poetycką konkretyzacją uniwersalnych
wartości i związanych z nimi konfliktów, w równym stopniu dostępną lekturze
nowożytnego odbiorcy jak i
theoria
starożytnego widza. Jej istotne znaczenie dla kultury
nowożytnej to
Nachleben
w dosłownym znaczeniu; jej ‘pierwsze życie’ w niczym nie musiało
tego drugiego przypominać.
‘Podwójne życie’ dramatu greckiego to zarazem ‘podwójne życie’ tragicznej zemsty: z jednej
strony jej
modus operandi
w kulturze klasycznych Aten, z drugiej zaś, jej
Nachleben
w czasach
nowożytnych. Czasy nowożytne miały jednak również swoje ‘własne’ dramaty i ‘własne’
tragedie zemsty. Stąd też szczególnie instruktywnym w odczytywaniu
Nachleben
tragicznej
zemsty dramatu attyckiego jest jej odniesienie do nowożytnych tragedii kształtowanych
przez ten właśnie fenomen. Za paradygmatyczne pod tym względem uchodzić mogą
tragedie opisywane już od ponad wieku jako ‘elżbietańskie tragedie zemsty’ (Elizabethan
revenge tragedy).2
Te właśnie dramaty będą więc punktem odniesienia, porównawczym
paradygmatem rozważaniach attyckiej tragedii zemsty. Jak natomiast kształtował się
modus
operandi
tragicznej zemsty w kulturze klasycznych Aten? Próbą odpowiedzi na to właśnie
pytanie jest niniejsza praca.
1 .Fine tragedies never became mere mummies for Hermanns and Bockhs to dispute about’, G. Eliot,
The
«Antigone» and its Moral,
122, w:
Tragedy: Developments in Criticism,
ed. R. P. Draper, MacMillan 1980.
2 Za pionierski należy tu uznać artykuł Thorndike’a (1902); najpełniejszą monografią problemu elżbietańskiej
tragedii zemsty pozostaje Bowers (1940); niedawno wydany został również zbiór esejów poświęconych temu
zagadnieniu (S. Simkin (ed.),
Revenge Tragedy,
London 2001).
1
Już na wstępie trzeba podkreślić, że w rozważaniach tych nie wkraczamy na teren
‘dziewiczy’. Problem zemsty w tragedii greckiej jest przedmiotem dwóch specjalistycznych
opracowań: eseju S. Said,
La tragedie de la vengeance
(Said 1984) oraz monografii A. Burnett,
Revenge in Attic and Later Tragedy
(Burnett 1998). Syntetycznym opracowaniem problemu
tragicznej zemsty (z dość luźnym podejściem do kryteriów genologicznych) od czasów
starożytnych aż po najnowsze jest książka J. Kerrigana,
Revenge Tragedy. Aeschylus to
Armageddon
(Kerrigan 1994). Szczególną wartością tej ostatniej pozycji jest nacisk na
antropologiczny aspekt tragicznej zemsty; z drugiej strony jednak nomadyczny sposób
prowadzenia rozważań obejmujących okres z górą dwudziestu pięciu stuleci (autor z wielką
erudycją i zbyt wielką swobodą przekracza wieki, epoki i miljenia) sprawia iż trudno uznać i l
opracowanie to wyczerpującym w odniesieniu do problemu tragicznej zemsty w kulturze
klasycznych Aten (co też zresztą nie było jego celem). Wiele uwagi problemowi zemsty w
tragedii greckiej poświęca również książka M. Blundell,
Helping Friends and Harming Enemies
(Blundell 1989) Opracowanie to, jak sugeruje jego podtytuł
(A Study in Sophocles and Greek
Ethics),
odnosi się przede wszystkim do twórczości Sofoklesa, zaś problem zemsty jest tylko
jednym (choć prominentnym) z wielu przedmiotów rozważań; spośród pięciu omówionych
dramatów tylko dwa (w świetle przedstawionych dalej kryteriów) uznamy ‘tragediami
zemsty’. Za szczególnie istotne z punktu widzenia aktualnych rozważań, uznać należy
omówienie problemu ‘harming enemies’ w literaturze i kulturze klasycznych Aten.3 Nie ma
potrzeby wreszcie wymieniać tutaj wszystkich innych szczegółowych opracowań
poruszających tę kwestię mniej lub bardziej
en passant:
wspomniane zostaną one każde w
stosownym miejscu.
Artykuł Said (1984) z racji swych rozmiarów, jest zaledwie szkicem problemu. Tragiczna
zemsta rozważana jest tu w ujęciu diachronicznym na przykładach:
Orestei,
Sofoklejskich
Ajasa
i
Elektry
(oraz wybranych
loci Trachinek, Eilokteta
i
Edypa
w
Kolonos),
tragedii boskiej
zemsty Eurypidesa (Hippolytos i
Bachantki)
oraz tegoż
Medei, Elektry
i
Orestesa.
Na podstawie
pobieżnej analizy tych dramatów autorka dostrzega tendencję prowadzącą od afirmacji
zemsty u Ajschylosa do jej całkowitego odrzucenia u Eurypidesa. Już w tym miejscu można
zaznaczyć, że druga część tej ‘progresywnej’, diachronicznej osi będzie kontestowana w
niniejszej pracy. Najpełniejszym ujęciem problemu zemsty w tragedii greckiej jest
oczywiście Burnett 1998. Oprócz szczegółowego omówienia dziewięciu4 spośród
zachowanych dramatów podejmujących motyw zemsty oraz zaginionego
Tereusa
Sofoklesa,
opracowanie to zawiera ważny rozdział różnicujący obraz tego problemu w kulturze
starożytnej i nowożytnej.5 W arto wreszcie podkreślić, że punktem odniesienia dla rozważań
dotyczących dramatu attyckiego jest tutaj również elżbietańska tragedia zemsty.6
Na tle tej obszernej i pełnej erudycji7 monografii niniejsza praca, oprócz zwrócenia uwagi na
niektóre pominięte w niej dramaty, oferuje przede wszystkim odmienne ujęcie
metodologiczne. W swoich rozważaniach Burnett nieomal zagląda autorowi przez ramię,
konsekwentnie traktując poszczególne fenomeny dramatycznych fabuł jako konkretny
3 Rozdz. 2, 25-59.
4
Cyklop, Ajas, Ofiamice, Elektra
Sofoklesa i Eurypidesa,
Heraklidzi, Hekabe, Medea, Orestes.
5 Burnett 1998: 1-32; źródeł nowożytnego postrzegania zemsty upatruje Burnett w etyce stoickiej (Seneka) i
chr ześcij ańskiej.
6 Wątpliwości budzić mogą jednak dość arbitralne i pozbawione znaczenia (poszukiwanie wpływu? związków
intertekstualnych?) porównania między tragedią grecką i elżbietańską jak np. (1998: 272 i p. 82) Orestesa (E.
Or.) do Vindice (Tourneur,
The Revenger’s Tragedy)
czy Antonio (Marston,
Antonio’s Revenge).
1
Na co konsekwentnie zwracają uwagę recenzenci (M. Lloyd, CR 49.2,1999; A. Podlecki, Phoenix 54.3-4, 2000;
M. Halleran, CJ 96, 2000-01; T. Papadopoulou, JHS 121, 2001), nawet jeśli krytyczni wobec poszczególnych
założeń, na których opiera się ta książka.
2

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin