K. Wasilkiewicz - Biskupi lubuscy wobec zakonu templariuszy (XIII-XIV w.).pdf

(310 KB) Pobierz
Kamil Wasilkiewicz
Instytut Kultury Europejskiej UAM
Biskupi lubuscy wobec zakonu templariuszy (XIII-XIV w.)
Słowa kluczowe: biskupstwo lubuskie, templariusze, zakony rycerskie,
średniowiecze
1. Wprowadzenie
Zakon templariuszy wykształcił się z bractwa rycerskiego założonego ok. 1119 r.
w Ziemi
Świętej.
Został usankcjonowany na synodzie w Troyes w styczniu 1128 r. jako
zgromadzenie o charakterze militarnym
1
. Jego przedstawiciele przybyli do biskupstwa
lubuskiego z inicjatywy Henryka Brodatego i Jadwigi
Śląskiej
pod koniec lat 20. XIII w.
2
Byli
obecni na jego obszarze przez około 80 lat, aż do kasaty zakonu w kwietniu 1312 r. (bulla
Vox
in excelso)
3
. W tym okresie utworzyli na terenie diecezji trzy podstawowe jednostki
organizacyjne zwane komandoriami – w Chwarszczanach (niem. Quartschen, woj.
zachodniopomorskie, powiat myśliborski)
4
, Leśnicy (niem. Lietzen, Brandenburgia, powiat
Na temat początków zakonu zob. M. Melville, Dzieje templariuszy, tłum. A. Jędrychowska, Warszawa 1991,
s. 11-22; M. Barber, Templariusze, tłum. R. Sudół, Warszawa 1999, s. 13-43; P.P. Read, Templariusze.
Dramatyczna historia najpotężniejszego spośród zakonów rycerzy krzyżowych, tłum. Z. Gieniewski, Poznań 2003,
s. 108-128; H. Nicholson, Rycerze templariusze, tłum. P. Chojnacki, Warszawa 2005, s. 21-47.
2
E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy na ziemiach Polski piastowskiej i na Pomorzu Zachodnim, Wodzisław
Śląski
2010, s. 23-28, 44-48. Na temat diecezji lubuskiej zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen
Bisthums Lebus und des Landes dieses Nahmens, T. 1-3, Berlin 1829-1832; H. Ludat, Bistum Lebus. Studien zur
Gründungsfrage und zur Entstehung und Wirtschaftsgeschichte seiner schlesisch-polnischen Besitzungen, Weimar
1942; J. Matuszewski, O biskupstwie lubuskim. Uwagi krytyczno-polemiczne, Czasopismo Prawno-Historyczne
1949, t. 2, s. 29-139 (przedruk w: J. Matuszewski, Pisma wybrane, t. 1, Łódź 1999, s. 45-131); J. Walicki,
Przynależność metropolitalna biskupstwa kamieńskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Magdeburga i Gniezna,
Lublin 1960; A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej w
średniowieczu,
Studia Kościelnohistoryczne, t. 1, Lublin
1977; tenże, Diecezja lubuska, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin 2006, s. 84-91; cykl publikacji
pracowników Katedry Historii Kościoła Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego pt. Kościół na
Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej (kolejno w XII, XIII, XIV i XV wieku), wydanych pod redakcją Zdzisława
Leca i Adriana Puta w Szczecinie w latach 2008-2016.
3
Zob. Vox in excelso, [w:] Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. 2 (869-1312),
oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2003, s. 464-483.
4
Zob. E. Rymar, Powstanie i stan posiadania pomorskich komend templariuszy w Chwarszczanach i Myśliborzu
w XIII w. (W związku z rozprawą Bogusława Korbana, Fundacje templariuszowskie na ziemiach polskich,
Przegląd Zachodniopomorski 1986, nr 1), Przegląd Zachodniopomorski 1987, R. 2 (31), z. 2, s. 192-200; tenże,
Komandoria chwarszczańska templariuszy i joannitów (1232-1540), Nadwarciański Rocznik Historyczno-
Archiwalny 2002, nr 9, s. 11-47; Ch. Gahlbeck, D. Schumann, Quartschen (Chwarszczany). Kommende des
Templer- bzw. Johanniterordens, [w:] H.D. Heimann, K. Neitmann, W. Schich i in. (red.), Brandenburgisches
Klosterbuch. Handbuch der Klöster, Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Bd. 2, Berlin 2007,
s. 991-1115; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 60-93; D. Schumann, Die mittelalterlichen
Ordensbauten der ehemaligen Templerkommenden in Lietzen und Quartschen (Chwarszczany). Konzepte sakraler
1
1
Märkisch-Oderland)
5
oraz Sulęcinie (niem. Zielenzig, woj. lubuskie, powiat sulęciński) albo
Ostrowie (niem. Ostrow, woj. lubuskie, powiat sulęciński)
6
. Należały one do prowincji
zakonnej, której granice ulegały licznym przeobrażeniom, obejmując w różnym czasie ziemie
niemieckie, czeskie, węgierskie, polskie i pomorskie
7
.
Stosunki pomiędzy biskupami a templariuszami regulowały bulle papieskie. Do
najważniejszych należały:
Omne datum optimum
Innocentego II (1130-1143) z 29 marca
1139 r.,
Milites Templi
Celestyna II (1143-1144) z 9 stycznia 1144 r. oraz
Militia Dei
Eugeniusza III (1145-1153) z 7 kwietnia 1145 r.
8
Pierwsza z nich gwarantowała zakonowi niezależność od władzy biskupiej,
podporządkowując go bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Biskupi nie mogli również pobierać
od templariuszy dziesięciny, a jedynie ofiarować ją ich zgromadzeniu w imię miłosierdzia jako
symbol wsparcia udzielanego Ziemi
Świętej.
Kwestię tę uregulowano już na synodzie
w Troyes
9
, ale opór ze strony wyższego duchowieństwa sprawił,
że
odniósł się do niej także
Innocenty II (1130-1143). Ponadto papież nadał templariuszom prawa wznoszenia
świątyń
i grzebania przy nich zmarłych oraz przyjmowania w swoje szeregi kapłanów, nawet bez zgody
ich zwierzchników
10
.
Architekturgestaltung im späten 13. Jahrhundert, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.),
Regionalität und Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der Templer und Johanniter im nordöstlichen
Deutschland und in Polen, Berlin 2014, s. 425-433; K. Wasilkiewicz, Templariusze i joannici w biskupstwie
lubuskim (XIII-XVI w.), Acta Humanistica Gnesnensia, t. 10, Gniezno 2016, s. 93-108.
5
Zob. P. Hope, Curia militiae templi in Liceniz. Z dziejów templariuszy na zaodrzańskim obszarze diecezji
lubuskiej, Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny 1994-1995, R. 2/3, s. 11-18; A. Wigger, D. Schumann,
Lietzen. Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens, [w:] H.D. Heimann, K. Neitmann, W. Schich i in. (red.),
Brandenburgisches Klosterbuch, Bd. 2, s. 805-815; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 45-60;
D. Schumann, Die mittelalterlichen Ordensbauten der ehemaligen Templerkommenden in Lietzen und Quartschen
(Chwarszczany), s. 413-424; K. Wasilkiewicz, Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim, s. 108-115.
6
Zob. Ch. Gahlbeck, Zielenzig (Sulęcin), Kommende des Templerordens, [w:] H.D. Heimann, K. Neitmann,
W. Schich i in. (red.), Brandenburgisches Klosterbuch, Bd. 2, s. 1338-1344; E. Burzyński, Zakon rycerski
templariuszy, s. 93-102; K. Wasilkiewicz, Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim, s. 115-121.
7
Urkunden und Regesten zur Geschichte des Templerordens im Bereich des Bistums Cammin und der
Kirchenprovinz Gnesen (dalej UuR), oprac. W. Irgang (na podstawie zbioru H. Lüpkego), Köln-Wien 1987, nr 21,
s. 25; nr 26, s. 28-29; nr 38, s. 39; nr 48, s. 48-49; nr 65, s. 62; nr 70, s. 67-68; nr 72, s. 69-70; nr 73, s. 70-71; nr
78, s. 75-77.
8
Cartulaire général de l’Ordre du Temple 1119?-1150. Recueil des Chartes et des Bulles relatives à l’Ordre du
Temple, oprac. markiz d’Albon, Paris 1913, Bullaire du Temple, nr 5, s. 375-379; nr 8, s. 381; nr 10, s. 382;
Papsturkunden für Templer und Johanniter, oprac. R. Hiestand, Göttingen 1972, nr 3, s. 204-210; nr 8, s. 214-215;
nr 10, s. 216-217; The Templars. Selected sources translated and annotated, oprac. M. Barber, K. Bate, Manchester
Medieval Sources Series, Manchester-New York 2002, s. 59-66.
9
Règle primitive, [w:] L’Ordre du Temple. Les textes fondateurs, oprac. B. Hapel, Paris 1991, art. 66, s. 86-87.
Zob. Templariusze. Reguła Ubogich Rycerzy Chrystusa i
Świątyni
Salomonowej, tłum. E.
Żochowska,
Christianitas 2008, nr 41, s. 98.
10
Cartulaire général de l’Ordre du Temple, nr 5, s. 375-379; Papsturkunden für Templer und Johanniter, nr 3,
s. 204-210; The Templars. Selected sources translated and annotated, s. 59-64. Zob. E.A. Maj, Omne datum
optimum. Złota bulla zakonu templariuszy (1139), Szlakiem krucjat, t. 8, Zabrze-Tarnowskie Góry 2017,
s. 50-61.
2
Bulle
Milites Templi
(9 stycznia 1144 r.) oraz
Militia Dei
(7 kwietnia 1145 r.) były
skierowane do arcybiskupów, biskupów, opatów i całego duchowieństwa. Obie wzywały ich
do wspierania templariuszy, podkreślając zasługi rycerzy
Świątyni
na rzecz Boga i Kościoła.
Potwierdzały część przywilejów, które zakon otrzymał już wcześniej oraz przyznawały kolejne.
Celestyn II (1143-1144) nadał templariuszom prawo do zbierania datków raz w roku w każdym
kościele bez względu na to, czy znajdował się on w mieście, zamku czy w wiosce – w tym
również w miejscach obłożonych interdyktem
11
. Eugeniusz III (1145-1153) potwierdził
natomiast,
że
zakon może rekrutować księży (w przeciwieństwie do zapisu w
Omne datum
optimum
za zgodą biskupów) oraz budować
świątynie
i grzebać zmarłych na położonych przy
nich cmentarzach
12
.
2. Biskupi lubuscy wobec zakonu templariuszy
W czasie funkcjonowania zakonu templariuszy w biskupstwie lubuskim diecezją
zarządzało prawdopodobnie ośmiu biskupów
13
:
•
•
Wawrzyniec (1209-1233)
14
,
Henryk (1233-1244)
15
,
Cartulaire général de l’Ordre du Temple, nr 8, s. 381; Papsturkunden für Templer und Johanniter, nr 8,
s. 214-215; The Templars. Selected sources translated and annotated, s. 64-65.
12
Cartulaire général de l’Ordre du Temple, nr 10, s. 382; Papsturkunden für Templer und Johanniter, nr 10,
s. 216-217; The Templars. Selected sources translated and annotated, s. 65-66.
13
Zob. F. Funcke, Das Bistum Lebus bis zum Anfange der Hohenzollernherrschaft in der Mark Brandenburg,
Jahrbuch für Brandenburgische Kirchengeschichte 1918, Jg. 16, s. 33-34; J. Maciejewski, Episkopat polski doby
dzielnicowej 1180-1320, Kraków-Bydgoszcz 2003, s. 238-243. Por. E.F. Mooyer, Verzeichnisse der deutschen
Bischöfe seit dem Jahre 800 nach Chr. Geb. Nebst einem Anhange, die Würdenträger einiger Abteien und
Ritterorden enthaltend, Minden 1854, s. 55; F.W. Ebeling, Die deutschen Bischöfe bis zum Ende des sechszehnten
Jahrhunderts, Bd. 1, Leipzig 1858, s. 542-544; P.B. Gams, Series episcoporum Ecclesiae catholicae, quotquot
innotuerunt a beato Petro apostolo, Leipzig 1931, s. 285; P. Nitecki, Indeks terytorialno-chronologiczny (lubuska
diecezja, s. 16), [w:] tegoż, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, Warszawa 2000.
14
Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 56-65; A. Wałkówski, Czy biskup
lubuski Wawrzyniec był mnichem lubiąskim? Próba odpowiedzi na podstawie analizy jego dokumentów,
[w:] M. Golemski (red.), Colloquia Lubuskie. Z dyplomatyki i heraldyki dawnego biskupstwa lubuskiego, Zielona
Góra-Gorzów Wielkopolski 1994, s. 21-71; tenże, Czy w latach 1201-1233 diecezją lubuską rządziło dwóch
biskupów o imieniu Wawrzyniec?, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 1995, nr 2, s. 31-40; tenże,
Wawrzyniec Biskup Lubuski. Szkic biograficzny, Studia Paradyskie 2004, t. 14, s. 203-229; tenże, Wawrzyniec,
[w:] Encyklopedia Katolicka, t. 20, Lublin 2014, s. 301; P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999,
s. 470-471; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 238-239; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje
dokumentów biskupów lubuskich do końca XIII wieku jako
źródło
do ich
życiorysów,
[w:] A. Chlebowska,
A. Gut (red.), Wokół znaków i symboli. Herby, pieczęcie i monety na Pomorzu,
Śląsku
i ziemi lubuskiej do 1945
roku, Warszawa 2008, s. 163-167.
15
Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 66-73; P. Nitecki, Biskupi Kościoła
w Polsce w latach 965-1999, s. 142; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 239; M. Golemski, A. Wałkówski,
Pieczęcie i korroboracje dokumentów biskupów lubuskich, s. 167-170.
11
3
•
•
•
•
•
•
Nanker (1248-1251)
16
,
Wilhelm I (1252-1273)
17
,
Wilhelm II (1275-1284)
18
,
Konrad (1284-1299)
19
,
Jan (1300-1306)
20
,
Fryderyk (1306/1308-1313/1316)
21
.
Zachowany materiał
źródłowy
dotyczy głównie czynności prawnych Wawrzyńca
(1209-1233) i Henryka (1233-1244). Informacje na temat polityki pozostałych biskupów
lubuskich wobec templariuszy są jedynie fragmentaryczne.
Biskup lubuski Wawrzyniec przekazuje zakonowi templariuszy dziesięcinę z 250 łanów
w diecezji lubuskiej (1229 r.)
In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Quoniam res temporaliter geste, ne labantur cum
tempore, litteris commendate et sigillis roborate habent immobile firmamentum, ego Laurentius
divina miseratione Lubucensis episcopus notum fatio tam presentibus quam futuris presentem
paginam inspecturis, quod fratribus militie Templi in subsidium terre sancte contuli decimas
ducentorum quinquaginta mansorum in episcopatu Lubucensi cum consensu capituli
Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 73-74; J. Szymański, Nanker,
Polski Słownik Biograficzny, t. 22, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 513-514; P. Nitecki, Biskupi
Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 305; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 240; E. Gigilewicz, Nanker,
[w:] Encyklopedia Katolicka, t. 13, Lublin 2009, s. 696-697; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje
dokumentów biskupów lubuskich, s. 170-171; M. Golemski, Trudny pontyfikat biskupa lubuskiego Nankera
(ok. 1248-1251), Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce 2011, t. 115-116,
s. 555-566.
17
Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 127-143; A. Müller, Magister
Wilhelm von Neisse, Bischof von Lebus, Archiv für schlesische Kirchengeschichte 1950, Bd. 8, s. 57-76;
P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 481; J. Maciejewski, Pochodzenie i kariera biskupa
lubuskiego Wilhelma z Nysy (1252-1273), Roczniki Historyczne 2002, R. 68, s. 85-95; tenże, Episkopat polski,
s. 240-241; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje dokumentów biskupów lubuskich, s. 172-173.
18
Zob. J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 241; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje
dokumentów biskupów lubuskich, s. 174-175.
19
Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 145-148; P. Nitecki, Biskupi
Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 212; A. Weiss, Konrad, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin 2002,
s. 668; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 241-242; M. Maciejowski, Podróże biskupa lubuskiego Konrada
(1284-1299), [w:] B.
Śliwiński
(red.), Studia z Dziejów
Średniowiecza,
t. 12: Krzyżacy, szpitalnicy, kondotierzy,
Malbork 2006, s. 99-114; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje dokumentów biskupów lubuskich,
s. 175-176.
20
Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 148-149; P. Nitecki, Biskupi
Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 166; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 242.
21
Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 149-150; P. Nitecki, Biskupi
Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 104; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 242-243.
16
4
Lubucensis in perpetuum possidendas pro remedio animarum mee videlicet et predecessorum
atque successorum meorum. Et ne quis hoc irritare quomodolibet aut turbare presumat in
posterum, scripto presenti et sigillis meo scilicet et capituli roborare dignum duxi. Datum anno
gratie M˚CC˚XXIX, indictione II
22
.
Komentarz:
Biskup Wawrzyniec (1209-1233), za zgodą kapituły, przekazał templariuszom dziesięcinę
z 250 łanów położonych w zachodniej części diecezji lubuskiej, które zakon otrzymał od księcia
Henryka Brodatego najpóźniej w 1229 r.
23
Na gruncie tego nadania ok. 1244 r. wykształciła się
komandoria templariuszy w Leśnicy
24
. Udział Henryka Brodatego w jej powstaniu został
podkreślony w nekrologu księcia, który w XIV w. opracowali joannici z Chwarszczan
25
.
Biskup lubuski Wawrzyniec w zamian za daninę w zbożu przekazuje zakonowi
templariuszy dziesięcinę z 1000 łanów położonych w ziemi kostrzyńskiej (1232 r.)
In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Quoniam res temporaliter geste, ne labantur cum
tempore, litteris commendate et sigillis roborate habent immobile firmamentum, ego Laurentius
miseratione divina Lubucensis episcopus notum fatio tam presentibus quam futuris presentem
paginam inspecturis, quod fratribus militie Templi in subsidium terre sancte Iherosolimitane
contuli decimas mille mansorum in confinio Cozsterine apud fluvium Mizla in episcopatu
Lubucensi cum consensu capituli Lubucensis in perpetuum possidendas, tali tamen pacto, quod
Cyt. za: UuR, nr 4, s. 11. Zob. Codex diplomaticus Brandenburgensis. Sammlung der Urkunden, Chroniken und
sonstigen Geschichtsquellen für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten (dalej CDB), oprac.
A.F. Riedel, T. 1, Bd. 20, Berlin 1861, nr 4, s. 180.
23
Zob. M. Starnawska, Mnisi – rycerze – szlachta. Templariusze i joannici na pograniczu wielkopolsko-
brandenbursko-pomorskim, Kwartalnik Historyczny 1992, R. 99, nr 1, s. 5; taż, Między Jerozolimą a Łukowem.
Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w
średniowieczu,
Warszawa 1999, s. 61; taż, Zur Geschichte der Templer
in Polen, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.), Regionalität und Transfergeschichte, s. 61;
M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy w Polsce do 1241 roku, Kwartalnik Historyczny 1991,
R. 98, nr 1, s. 13; P. Hope, Curia militiae templi in Liceniz, s. 12-14; B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy,
Warszawa 1997, s. 260, 326; A. Wigger, D. Schumann, Lietzen. Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens,
s. 805; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 45-48.
24
UuR, nr 26, s. 29; CDB, T. 1, Bd. 20, nr 8, s. 182. Zob. przypis 5.
25
Zob. H. Lüpke, Templerkommende Tempelhof. Ein Beitrag zur Geschichte des Templerordens in
Ostdeutschland, Teltower Kreiskalender 1933, Nr. 30, s. 27; J. Spors, Początki i stan posiadania templariuszy
w ziemi kostrzyńskiej w latach 1232-1261, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza 1987, t. 16,
z. 2, s. 113, 116; E. Rymar, Powstanie i stan posiadania pomorskich komend templariuszy, s. 193-194; tenże,
Komandoria chwarszczańska, s. 12-13; B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, s. 326-327; E. Burzyński, Zakon
rycerski templariuszy, s. 47, 71.
22
5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin