A. Lachowska - Ideały rycerskie w Polsce w XV wieku.pdf

(909 KB) Pobierz
Anna Lachowska
Ideały rycerskie w Polsce w XV wieku
Studia Redemptorystowskie nr 12, 389-402
2014
Anna Lachowska
UKW – Bydgoszcz
Ideały rycerskie w Polsce
w XV wieku
Słowa kluczowe:
wychowanie, ideał, rycerz, wychowanie rycerskie,
pasowanie, etos, etos rycerski
Keywords:
education, perfection, ideal, knight, cavalier, education
knights, accolade, ethos, ethos of chivalry
Schlüsselwörter:
Bildung, ideal, Ritter, Bildung Ritter, Akkolade, Gesinnung,
Ethos des Rittertums
Epoka średniowiecza przyniosła Europie liczne zmiany w życiu społeczno-
-obyczajowym i kulturalnym. Mylne jest określenie „ciemne wieki”, niejedno-
krotnie jej przypisywane, jako rzekomo okresowi zacofania, zabobonu i upadku.
W tym właśnie czasie stworzono podstawy rozwoju wspaniałej kultury i sztu-
ki. Zmiany, jakie wtedy zaszły, zwłaszcza w okresie rozkwitu epoki, przeobrazi-
ły światopogląd ówczesnych ludzi. Średniowiecze stworzyło własną, oryginalną
kulturę we wszystkich sferach życia. Właśnie w tym czasie pojawia się instytu-
cja rycerza – członka odrębnego i zamkniętego stanu rycerskiego. Przynależ-
ność do tego stanu wynikała z urodzenia, a przygotowanie do rzemiosła trwało
od najmłodszych lat – chłopiec, a później młodzieniec poznawał techniki wal-
ki oraz sposób zachowania w świecie rycerzy, który rządził się własnymi we-
wnętrznymi uregulowaniami.
1. Kto i w jaki sposób mógł zostać rycerzem?
Droga, jaką miał do przebycia młodzieniec pragnący zostać rycerzem, była
bardzo długa i mozolna. Wymagała wielu wyrzeczeń i lat ciężkich ćwiczeń, któ-
rych uwieńczeniem było wstąpienie w szeregi pełnoprawnych rycerzy poprzez
pasowanie. Opowieści o sławnych, walecznych i odważnych rycerzach oraz ich
damach serca budziły z pewnością fascynację niejednego dorastającego chłop-
ca, który marzył o dołączeniu do ich grona. Jednak nie każdy mógł dostąpić
tego zaszczytu. Przywilej ten należał do wąskiej elity, która spełniła szereg wy-
390
Studia Redemptorystowskie
magań oraz posiadała niezbędne do tego, przynajmniej w początkowej fazie,
środki finansowe
1
.
Rycerzem mógł więc przede wszystkim zostać ktoś wywodzący się z rycer-
skiej rodziny (decydowało szlachetne urodzenie) bądź osoba, która niezwykłą
odwagą i dokonaniami wsławiła się na polu walki
2
. Oczywiście dotyczyło to tyl-
ko mężczyzn. Czy zatem kobiety w ogóle się tym nie interesowały? Odpowiedzi
może udzielić wzmianka Jana Długosza z 1457 roku: „Katarzyna Włodkowa,
żona Włodka ze Skrzynna, która w te czasy zabawiała się rzemiosłem rycer-
skim, a była w Oświęcimiu, wysławszy swoich ludzi przeciw owym ośmiu zdraj-
com, złapanych w zasadzce ściąć kazała (…)”
3
.
Kandydat na rycerza już od najmłodszych lat był zapoznawany z tajnikami
sztuki rycerskiej, przyswajał sobie sposoby walki, jak i wzory rycerskie
4
. Wycho-
wanie składało się z kilku etapów. Dziecko – w tym wypadku chłopiec – pozosta-
wało pod opieką matki do siódmego roku życia
5
. Jednakże już od najmłodszych
lat synowie rycerzy wychowywani byli w duchu rycerskim, aby jak najlepiej przy-
gotować się do przyszłej funkcji, która miała określać całe ich życie
6
.
Znamienne są tu słowa Urszuli Świderskiej: „nikt nie może w pełni uczest-
niczyć w jakiejś kulturze, jeśli nie został do niej przygotowany”
7
. Stwierdzenie
to jest aktualne w każdym kraju i w każdym czasie. Aby dobrze wypełniać swo-
je powinności, trzeba rozumieć kulturę, w której wyrastamy – w tym wypadku
kulturę rycerską. Po ukończeniu siedmiu lat syn trafiał pod opiekę ojca, któ-
ry zapoznawał go stopniowo z rycerskimi obowiązkami i rzemiosłem
8
. Chło-
piec taki zostawał paziem
9
na dworze ojca bądź krewnego; czasami na dworze
seniora swego ojca. Synowie książęcy natomiast byli wysyłani na dwór obcego
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A. Bogucki,
O pasowaniu na rycerza i grupach prawnych,
„Roczniki Historyczne”, t. 65 (1999),
s. 196; J. Flori,
Rycerze i rycerstwo w średniowieczu,
tłum. E. Trojańska, Poznań 2003, s. 95;
M. Pastoureau,
Życie codzienne we Francji i Anglii w czasach rycerzy Okrągłego Stołu (XII–XIII
wiek),
tłum. M. Skibniewska, Warszawa 1983, s. 31–32, 83; D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski
w Polsce późnośredniowiecznej (XIV–XV wiek),
Warszawa 2005, s. 61; U. Świderska,
Kultura rycerska
w średniowiecznej Polsce,
Zielona Góra 2001, s. 111.
M. Pastoureau,
Życie codzienne we Francji i Anglii…,
dz. cyt., s. 31; J. Rajman,
Encyklopedia
średniowiecza,
Kraków 2006, s. 831; U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt., s. 102.
Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie ksiąg XII,
tłum. K. Mecherzyński, t. V,
ks. XII (1445–1480), Kraków 1870, s. 234.
N. Elias,
Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu,
tłum. K. Zabłudowski, K. Markiewicz,
Warszawa 1980, s. 281; A. Nadolski,
Broń i strój rycerstwa polskiego w średniowieczu,
Wrocław
1979, s. 17; M. Pastoureau,
Życie codzienne we Francji i Anglii…,
dz. cyt., s. 32.
D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski w Polsce…,
s. 51; U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt.,
s. 105; B.W. Tuchman,
Odległe zwierciadło czyli rozlicznymi plagami nękane XIV stulecie,
Katowice
1993, s. 64.
W. Iwańczak,
Tropem rycerskiej przygody,
Warszawa 1985, s. 57.
U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt., s. 102.
Tamże, s. 105.
A. Bogucki,
O pasowaniu…,
dz. cyt., s. 195; B.W. Tuchman,
Odległe zwierciadło…,
dz. cyt., s. 64.
Historia
391
władcy. W XV-wiecznej Polsce chłopcy przebywali na dworze książęcym bądź
jakiegoś możnowładcy. Tutaj pod okiem opiekunów, doświadczonych rycerzy,
uczyli się posługiwania bronią oraz etykiety dworskiej
10
.
W wychowaniu rycerskim dużą wagę przywiązywano do władania bronią,
przy czym największy nacisk kładziono na siłę i tężyznę fizyczną, którą można
było uzyskać przez systematyczne ćwiczenia
11
.
Gdy chłopiec wchodził w czternasty rok życia, stawał się giermkiem
12
w służ-
bie rycerza. Do jego obowiązków należało usługiwanie mu przy stole w czasie
uczt, jak też dbanie o jego konia, ekwipunek i broń
13
. I tutaj niezbędna była siła,
której poszukiwano i na którą kładziono nacisk w wychowaniu rycerskim. Wią-
zało się to głównie z ciężarem ekwipunku, ponieważ sama zbroja ważyła co naj-
mniej 25 kilogramów, nie mówiąc już o reszcie
14
.
U Ambrożego Boguckiego niejednokrotnie można spotkać się z określeniem
giermka mianem „panoszy”. Nazwa ta rozpowszechniła się wśród warstwy ry-
cerskiej i nie dotyczyła wyłącznie giermków; w późnym średniowieczu odnosi-
ła się również do urzędników szlacheckich
15
.
Młodzieńcy pozostawali na nauce najpierw w charakterze paziów, a póź-
niej giermków, licząc, że dzięki wiernej służbie z czasem otrzymają ostrogi
i pas, które stanowiły zaszczyt i dumę noszącego je
16
. Trzeba jednak pamiętać,
iż nie wszyscy mogli liczyć na tego rodzaju promocję; pozostali umiejętności
nabywali w domu rodzinnym pod okiem np. starszych braci
17
.
Marzeniem każdego giermka było dostąpienie zaszczytu pasowania. Ta ce-
remonia była ostatnim krokiem na drodze do zostania pełnoprawnym ryce-
10
11
12
13
14
15
16
17
G. Duby,
Rycerz, kobieta i ksiądz. Małżeństwo w feudalnej Francji,
tłum. H. Geremek, Warszawa
1986, s. 225–226; J. Flori,
Rycerze i rycerstwo w średniowieczu,
dz. cyt., s. 197; M. Pastoureau,
Życie
codzienne we Francji i Anglii…,
dz. cyt., s. 32; U. Świderska,
Kultura rycerska…,
s. 106; B.W. Tuchman,
Odległe zwierciadło…,
dz. cyt., s. 64.
D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski w Polsce…,
dz. cyt., s. 51; L. Zakrzewski,
Etos rycerski w dawnej
i współczesnej wojnie,
Warszawa 2000, s. 26.
A. Bogucki,
O pasowaniu…,
dz. cyt., s. 195; B.W. Tuchman podaje, że chłopiec stawał się giermkiem
na przełomie 14 lub 15 roku życia; taż,
Odległe zwierciadło…,
dz. cyt., s. 64.
M. Pastoureau,
Życie codzienne we Francji i Anglii…,
dz. cyt., s. 33; D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski
w Polsce…,
dz. cyt., s. 51; B.W. Tuchman,
Odległe zwierciadło…,
dz. cyt., s. 64.
A.R. Chodyński szacuje ciężar zbroi w zależności od jej przeznaczenia: do walki „na tępe” 46 kg,
„na ostre” ponad 40 kg; tenże,
Turnieje rycerskie w średniowieczu,
„Wiedza i Życie” 1997, nr 6, s. 36.
J. Flori podaje, że waga zbroi wojennej wynosiła 20–30 kg, turniejowe mogły ważyć nawet 80; tenże,
Rycerze i rycerstwo w średniowieczu,
dz. cyt., s. 93. M. Ossowska twierdzi, iż zbroja ważyła 45–60
kg, ale wydaje się, że ma na myśli również uzbrojenie; taż,
Ethos rycerski i jego odmiany,
Warszawa
1986, s. 71. Według B.W. Tuchman, waga opancerzenia wynosiła 30 kg; taż,
Odległe zwierciadło…,
dz. cyt., s. 73. Por. też U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt., s. 76.
A. Bogucki,
O pasowaniu…,
dz. cyt., s. 203; B. Brzustowicz,
Turniej rycerski w Królestwie Polskim,
Warszawa 2003, s. 185; W. Iwańczak,
Tropem rycerskiej przygody,
dz. cyt., s. 108.
D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski w Polsce…,
dz. cyt., s. 51.
Tamże, s. 52.
392
Studia Redemptorystowskie
rzem
18
. Rycerz pasowany, jak stwierdza Ambroży Bogucki, w źródłach polskich
nazywany jest
strenui milites
lub
strenuus
19
. W tej kwestii toczą się spory co do
wieku młodzieńca, który mógł zostać rycerzem. Norbert Elias podaje, iż ini-
cjacja do rycerskiego rzemiosła odbywała się po osiągnięciu przez młodzień-
ca pełnoletności
20
, według Boguckiego zaś – 21 lat
21
. Z kolei zdaniem Urszuli
Świderskiej, pasowanie na rycerza następowało między 16 a 23 rokiem życia
i wiązało się z uzyskaniem odpowiedniej dojrzałości fizycznej i umysłowej
22
.
Natomiast Dariusz Piwowarczyk stwierdza, iż wiek młodzieńca nie odgrywał
istotnej roli, gdyż nie był ograniczony sztywnymi ramami, jednakże musiał być
zbliżony do tzw. wieku sprawnego
23
, który w XV stuleciu wynosił 14–15 lat.
Temu ostatniemu badaczowi należy przyznać rację, ponieważ pasowanie nie
było uzależnione tylko od wieku kandydata, ale także od jego sytuacji material-
nej. W zależności od niej mogło dojść do odsunięcia pasowania w czasie bądź
do całkowitej rezygnacji z tego zaszczytu
24
.
2. Pasowanie na rycerza
Ceremonia pasowania na rycerza w XV wieku miała liturgiczny (sakralny)
charakter, co znacznie różniło ją od podobnych uroczystości odbywających się
w wiekach wcześniejszych
25
. Życie rycerzy warunkowały przeplatające się okre-
sy wojny i pokoju. Również pasowanie stanowiło przywilej, który nabierał in-
nego charakteru w zależności od sytuacji. Trzeba wziąć pod uwagę, jak często
i w jakich okolicznościach do niego dochodziło
26
.
W czasie wojny pasowanie odbywało się zazwyczaj w przededniu starcia lub
tuż przed nim, albo na polu bitwy po zwycięskim boju. Uroczystość taka mia-
ła znacznie okrojoną oprawę
27
. Natomiast sam przywilej zależał nie tylko od
urodzenia, ale również od odwagi i dotychczasowej służby pasowanego. Trak-
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
A. Nadolski,
Broń i strój rycerstwa polskiego…,
dz. cyt., s. 17; U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz.
cyt., s. 109.
A. Bogucki,
Strenuus jako tytuł polskich rycerzy pasowanych (XIII–XV w.),
„Przegląd Historyczny”,
t. 77 (1986), z. 4, s. 630–631; tenże,
O pasowaniu…,
dz. cyt., s. 199; D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski
w Polsce…,
s. 66; U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt., s. 113.
N. Elias,
Przemiany obyczajów…,
dz. cyt., s. 281.
A. Bogucki,
O pasowaniu…,
dz. cyt., s. 195.
U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt., s. 109.
D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski w Polsce…,
s. 58.
A. Bogucki,
Strenuus…,
dz. cyt., s. 625; B. Brzustowicz,
Turniej rycerski…,
dz. cyt., s. 28; J. Flori,
Rycerze i rycerstwo w średniowieczu,
dz. cyt., s. 95; M. Pastoureau,
Życie codzienne we Francji
i Anglii…,
dz. cyt., s. 83; D. Piwowarczyk,
Obyczaj rycerski w Polsce…,
s. 9.
U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt., s. 109.
Tamże.
M. Pastoureau,
Życie codzienne we Francji i Anglii…,
dz. cyt., s. 33; U. Świderska,
Kultura rycerska…,
dz. cyt., s. 109.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin