Pleszczyński A., Kryzys i upadek wczesnych państw słowiańskich oraz ich odbudowa (IX-XI wiek). Zarys problemu.pdf

(920 KB) Pobierz
Kwartalnik Historyczny
Rocznik CXXV, 2018, 2
PL ISSN 0023-5903
ANDRZEJ PLESZCZYŃSKI
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Lublin
KRYZYS I UPADEK WCZESNYCH PAŃSTW SŁOWIAŃSKICH
ORAZ ICH ODBUDOWA (IX–XI WIEK).
ZARYS PROBLEMU
A b s t r a k t: Artykuł jest analizą kryzysów,
które miały miejsce w państwach środko-
woeuropejskich w IX–XI w. Uzasadniano
w nim tezę o strukturalnych, ekonomiczno-
-politycznych przyczynach załamywania się
państw stworzonych przez Przemyślidów,
Piastów, Arpadów i inne dynastie regionu.
Kryzys wiązał się z wyczerpaniem możliwo-
ści istnienia państwa ekstensywnie, często
rabunkowo eksploatującego poddanych,
charakterystycznego dla wielu ówczesnych
wczesnych organizacji politycznych. Te aku-
rat funkcjonujące w Europie Środkowej w naj-
większym stopniu czerpały wzory z państwo-
wości koczowniczych. Kryzys w tym regionie
przetrwały jedynie te organizmy polityczne,
które zdołały zmienić zasady sprawowania
władzy i zmodernizować je, racjonalizu-
jąc sposób eksploatacji poddanych, inspi-
rując się rozwiązaniami stosowanymi na
obszarach dawnego państwa Franków.
S ł o w a k l u c z o w e: państwa słowiańskie,
średniowiecze, kryzys władzy, bunty pogań-
skie, ustrój państwa.
A b s t ra c t: The article is an analysis of the
crises that occurred in Central European
states in the ninth to eleventh centuries.
A thesis is proved about structural, eco-
nomic and political causes of the collapse
of states formed by the Přemyslids, Piasts,
Árpáds and other dynasties of the region.
The crisis was related to the exhaustion of
the possibility of existence of state which
extensively, often wastefully, exploited its
subjects, characteristic of many early polit-
ical entities. Those functioning in Central
Europe were mostly modelled on nomadic
states. Only those political entities that
were able to transform their principles
of governance and to modernize them,
improving their ways of exploitation of the
subjects, drawing inspiration from prac-
tices known in the territories of the for-
mer Frankish kingdom, survived the crisis
in the region.
K e y wo rd s: Slavic states, the Middle Ages,
crisis of power, pagan revolts, state organ-
isation.
http://dx.doi.org/10.12775/KH.2018.125.2.01
http://rcin.org.pl
264
Andrzej Pleszczyński
Jest zastanawiające, że w zasadzie wszystkie państwa środkowej, połu-
dniowej i wschodniej Europy, przeważnie słowiańskie, ale przecież nie
tylko, istniejące we wcześniejszym średniowieczu, przeżywały po okre-
sie potęgi i wielkiego wzrostu terytorialnego głębokie załamanie, które
często kończyło się ich upadkiem. Kryzysy miały przede wszystkim
charakter polityczny — o tym przynajmniej informują nas źródła. Czy-
tamy także, że zwykle dochodziło do buntów przeciwko nowej religii —
chrześcijaństwu, które było mniej więcej pół wieku przed załamywaniem
się państwowości zaprowadzane, albo zakorzeniało się głębiej, w danej
społeczności.
Pewna powtarzalność okoliczności i podobieństwa charakteru zapa-
ści organizacji politycznych, pomimo tego, iż zdarzały się one na róż-
nych obszarach i w nieco różnych czasach, rodzą przypuszczenia, że za
tymi buntami wobec władzy i jej kryzysami mogły stać zbliżone przy-
czyny społeczne oraz ekonomiczne. Zadaniem niniejszego szkicu będzie
zatem prześledzenie najważniejszych informacji dotyczących zjawiska
załamywania się władzy centralnej w różnych państwach Europy Środ-
kowej, Południowej i Wschodniej w okresie od IX po XI wiek
1
. Unikając
bezproduktywnego wyliczania poglądów generacji badaczy, postaramy
się zwięźle przedstawić oraz zweryfikować istniejące próby wyjaśnie-
nia fenomenu i dorzucić do nich pewne tezy formułowane w oparciu
o dane płynące z nowszych dociekań. Wprawdzie ani forma niniejszego
szkicu, ani rozmiar omawianego zjawiska, jego niejasność nie pozwalają
na kreowanie jednoznacznie pewnych wyjaśnień kwestii, ale jednak spró-
bujemy zastanowić się, jakie wspólne przyczyny mogły stać za różnymi
przypadkami kryzysów państwowości środkowoeuropejskich, zwracając
oczywiście uwagę na ewentualne odmienności.
Problem jest rozległy, złożony i trudny. Możemy zatem pokusić się
jedynie o to, by czynić duże uogólnienia i zaproponować interpretację,
która może wzbudzić wątpliwości czy sprowokować głosy sprzeciwu.
 Problem
tu rozwijany interesował, co poniekąd oczywiste, od dawna wielu ba-
daczy — zestawienie bibliograficzne (głównie polskich) starszych prac znajdziemy
w: D. Borawska,
Kryzys monarchii wczesnopiastowskiej w latach trzydziestych XI w. Studia,
Warszawa 1964; nowsze, o nieco węższym spectrum: G. Myśliwski,
Feudalizm — „rewo-
lucja feudalna” — kryzys władzy w Polsce XI — początku XII w. Punkt widzenia mediewistyki
anglojęzycznej,
PH 93, 2002, 1, s. 73–102 (zwłaszcza s. 94–102); zob. także: H.J. Lang,
The
Fall of the Monarchy of Mieszko II, Lambert,
„Speculum” 49, 1974, s. 623–639; kwestię oma-
wiano także, wraz z zestawieniami
źródeł
i literatury dotyczącymi całego regionu Eu-
ropy Wschodniej i
Środkowej
w: B. Krzemieńska,
Krize
českého
státu na přelomu tisíciletí,
„Československẏ
Časopis
Historickẏ” 18, 1970, 6, s. 497–532; J. �½emlička,
Expanse, krize
a obnova
Čech
v letech 935–1055 (K systémov�½m proměnám ran�½ch států ve střední Evropě),
„Českẏ
časopis
historickẏ” 93, 1995, s. 205–222.
1
http://rcin.org.pl
Kryzys i upadek wczesnych państw słowiańskich oraz ich odbudowa
265
Dyskusja zawsze jednak jest cenna  — tym bardziej że kwestia jest cie-
kawa i ważna, a przy tym dawno niepodejmowana.
Już teraz, na początku niniejszych rozważań, trzeba zaznaczyć, że
łączenie w ramach jednej analizy różnych tworów politycznych, istnie-
jących nieraz w dużej odległości od siebie, czasami też w różnym czasie,
podyktowane zostało nie tylko potrzebami zbudowania pewnych synte-
tycznych uogólnień, które — autor ma nadzieję — będą mogły się obro-
nić przed krytyką opartą o ustalenia partykularne. Poważną przesłanką,
dozwalającą na czynienie tu generalizacji, jest świadomość tego, że na
całym obszarze Słowiańszczyzny wczesnośredniowiecznej do początku
XI  w. istniał jeszcze w zasadzie jeden język i zapewne podobna cywili-
zacja
2
. Procesy, które ostatecznie w XII w. rozdzieliły Słowian na różne
grupy językowe, kulturowe, religijne i polityczne, zaczęły być lepiej
zauważalne dopiero na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia
naszej ery
3
. Utrudnia natomiast nam analizę to, że w istocie losy państw
regionu w interesującym nas czasie w szczegółach są dość różne, a podo-
bieństw strukturalnych ich dziejów musimy się domyślać na podstawie
niepełnych przesłanek źródeł pisanych i równie niejasnych wyników
badań archeologicznych.
Z uwagi na rozległość naszej kwestii oraz konieczność zwięzłości
dowodzenia, zmuszeni jesteśmy ponadto dokonać wyboru, by z wielu
przykładów historii państwowości środkowoeuropejskich we wcześniej-
szym średniowieczu przedstawić te  — wydaje się  — najistotniejsze,
najbardziej reprezentatywne dla snutych tu rozważań. Nie da się też
zachować równowagi komentarzy dotyczących wybranych państw  —
niektóre będą przedstawione obszerniej, inne szkicowo. Zadecydowało
o takim kształcie wywodu znaczenie opisywanych zjawisk dla snu-
tych tu rozważań. Ze względu na pewną logikę kompozycji niniejszego
szkicu, najpierw zaprezentujemy dane historyczne, później dopiero
 F.
Dvornik,
The Slavs. Their Early History and Civilization,
Boston 1956; A.P. Vlasto,
The Entry of the Slavs into Christendom. An Introduction to the Medieval History of the Slavs,
Cambridge 1970; zob. także: F. Curta,
The Slavic Lingua franca (Linguistic Notes of an
Archeologist Turned Historian),
„East Central Europe” 31, 2004, 1, s. 125–148; L. Lecie-
jewicz,
Nowa postać
świata.
Narodziny
średniowiecznej
cywilizacji europejskiej,
Wrocław
2000, s. 148 nn.; przegląd wczesnych państwowości regionu np.: P. Urbańczyk,
Początki
państw wczesnośredniowiecznych w Europie
Środkowowschodniej,
w:
Ziemie polskie w X wie-
ku i ich znaczenie w kształtowaniu się nowej mapy Europy,
red. H. Samsonowicz, Kraków
2000, s. 53–70.
3
 P.M.
Barford,
The Early Slavs. Culture and Society in Early Medieval Eastern Europe,
Ithaca–New York 2001, s. 89 nn.; zob. także: H. Dalewska-Greń,
Języki słowiańskie,
Warsza-
wa 2012, s. 560 nn.; Z. Gołąb,
O pochodzeniu Słowian w
świetle
faktów językowych,
Kraków
2004, s. 11–16.
2
http://rcin.org.pl
266
Andrzej Pleszczyński
zastanowimy się, jak je interpretować w kontekście postawionego tu
problemu tytułowego.
Zacznijmy od pierwszego, znanego, dużego i silnego państwa zachod-
niosłowiańskiego, od Wielkich Moraw
4
. Powstanie tego tworu politycz-
nego umożliwiło rozbicie w latach 805–806 przez armie frankijskie kaga-
natu awarskiego
5
. Centrum państwa koczowników tureckich od drugiej
połowy VI w. znajdowało się mniej więcej na terenie dzisiejszych Węgier.
Wiemy, że Awarowie podporządkowali sobie rozległe obszary słowiańskie
położone w środkowej Europie oraz na Bałkanach — granic ich wpływów
nie da się jednak ściślej wyznaczyć
6
. Są informacje świadczące o tym, że
imperium koczowników potrafiło werbować oddziały słowiańskie nawet
z odległych krańców regionu, wykorzystując je jako siły pomocnicze
swojej armii w walkach z Bizantyjczykami
7
.
Próżnię polityczną, jaka wytworzyła się po upadku państwowości
awarskiej w regionie środowego biegu Dunaju, zajęły władztwa słowiań-
skie, spośród których najbardziej prężna okazała się monarchia wielko-
morawska. Już około roku 830 pierwszy znany władca tego kraju, Moj-
mir I (ok. 830–846), podbił i włączył do swojego państwa znaczną część
zachodniej Słowacji, na terenie której istniało księstwo Nitry
8
. O zdoby-
czach terytorialnych następnego panującego, Rościsława (846–870), wia-
domo mało. Znana jest jedynie jego dbałość o chrystianizację ludności,
która zaowocowała sprowadzeniem w roku 863 z Bizancjum słynnych
 Podstawowe
informacje o tym państwie np.: K. Polek,
Państwo wielkomorawskie
i jego sąsiedzi,
Kraków 1994; D. Třeštík,
Powstanie Wielkich Moraw. Morawianie, Czesi i Eu-
ropa
Środkowa
w latach 791–871,
Warszawa 2009; M. Betti,
The Making of Christian Moravia
(858–882). Papal Power and Political Reality,
Leiden–Boston 2013 (East Central and Eastern
Europe in the Middle Ages, 450–1450, nr 24).
5
 H.
Schutz,
The Carolingians in Central Europe, their History, Arts and Architecture.
A Cultural History of Central Europe, 750–900,
Leiden–Boston 2004, s. 122 n.; A.P. Vlasto,
op. cit., s. 20 nn.; N. Berend, P. Wiszewski, P. Urbańczyk,
Central Europe in the High Middle
Ages, Bohemia, Hungary and Poland c. 900 — c. 1300,
Cambridge 2013, s. 50–56.
6
 W.
Szymański, E. Dąbrowska,
Awarzy, Węgrzy,
Wrocław 1979, s. 32 nn.; D. Sinior,
The Avars,
w:
Cambridge History of Early Inner Asia,
red. D. Sinior [et al.], Cambridge 1990,
s. 206–220; zob. także zbiór studiów:
The Other Europe in the Middle Ages. Avars, Bulgars,
Khazars and Cumans,
red. F. Curta, R. Kovalev, Leiden–Boston 2008.
7
 Słowiańszczyzna
starożytna i wczesnośredniowieczna,
red. G. Labuda, Poznań 1999,
s. 74–75 (Teofylakt Simokattes,
O ustroju Słowian nadbałtyckich);
zob. także: F. Curta,
Avar
Blitzkrieg, Slavic and Bulgar Raiders, and Roman Special Ops. Mobile Wariors in the 6
th
-Centu-
ry Balkans,
w:
Central Eurasia in the Middle Ages. Studies in Honour of Peter B. Golden,
red.
I. Zimonyi, O. Karatay, Wiesbaden 2016, s. 69–90.
8
 Użyta
tu nazwa jest współczesna, w istocie mało wiemy o ówczesnej terminolo-
gii, zob. np.:
Slovakia in History,
red. M. Teich, D. Kováč, M.D. Brown, Cambridge 2011,
s. 17 n.; L.J. Kościelak,
Historia Słowacji,
Wrocław 2010, s. 84 n.
4
http://rcin.org.pl
Kryzys i upadek wczesnych państw słowiańskich oraz ich odbudowa
267
tzw. Braci Sołuńskich, Konstantyna i Metodego, którzy byli w stanie
zbudować słowiańską hierarchię kościelną kraju
9
. Dopiero podboje jego
bratanka, Świętopełka I (870–894), są lepiej poświadczone źródłowo
10
.
Prowadził on szeroko zakrojoną ekspansję i pod koniec panowania pod
jego władzą znalazły się wielkie obszary z południem dzisiejszej Polski
(Śląsk, Małopolska)
11
, częścią Łużyc
12
, Czechami, terytorium dzisiejszych
Węgier i być może nawet północne regiony dzisiejszej Serbii
13
.
Mało wiemy, co działo się na Morawach po śmierci Świętopełka,
pewne jest jedynie to, że jego państwo uległo szybkiemu rozkładowi.
Źródła donoszą o walkach pomiędzy synami zmarłego władcy: Mojmi-
rem (II), który został władcą zwierzchnim kraju, i Świętopełkiem (II),
w którego władaniu znajdowało się dawne księstwo nitrzańskie. Osła-
bienie monarchii wielkomorawskiej wykorzystali Węgrzy, którym wcze-
śniej udało się około 896 r. przedostać z terenów nadczarnomorskich
przez Karpaty i zająć stepy Kotliny Panońskiej
14
. Los ostatnich dynastów
morawskich jest niejasny. Niektórzy uważają, że opuścili kraj, w którym
stracili poparcie społeczne; inni, że zginęli (pewnie w walkach z koczow-
nikami). Pewne jest, że ich państwo upadło pomiędzy latami 904–906
15
.
Niewiele tylko młodszym niż Wielkie Morawy organizmem politycz-
nym była dawna Serbia, powstała — z grubsza rzecz biorąc — na obszarze
 J.
Leśny,
Konstantyn i Metody. Apostołowie Słowian. Dzieło i jego losy,
Poznań 1987,
s. 39 nn.; L.E. Havlík,
Great Moravia between the Franconians, Byzantium and Rome,
w:
Centre
and Periphery Comparative Studies in Archaeology,
red. T. Champion, London–New York
1995, s. 231–240; D. Třeštík,
Powstanie Wielkich Moraw,
s. 282 nn.
10
 I.
Panic,
Ostatnie lata Wielkich Moraw,
Katowice 2003, s. 18 nn.
11
 K.
Polek,
Północna i zachodnia granica państwa wielkomorawskiego w
świetle
badań
historycznych,
w:
Śląsk
i Czechy a kultura wielkomorawska,
red. K. Wachowski, Wrocław
1997, s. 9–19; oraz K. Wachowski,
Północny zasięg ekspansji Wielkich Moraw w
świetle
badań
archeologicznych,
w: ibidem, s. 21–23.
12
 Kronika
Thietmara,
wyd. M.Z. Jedlicki, Poznań 1953, s. 457 (VI,99/60).
13
 Czasami
spotyka się w ogóle pogląd,
że
kolebką, centrum Wielkich Moraw były
tereny Serbii w dorzeczu rzeki Morawy (Wielkiej Morawy), południowego dopływu Du-
naju — M. Eggers,
Das „Großmährische Reich”. Realität oder Fiktion? Eine Neuinterpretation
der Quellen zur Geschichte des mittleren Donauraumes im 9. Jahrhundert,
Stuttgart 1995 —
w części jest to powtórzenie dawnych tez: I. Boba,
Moravia’s History Reconsidered. A Rein-
terpretation of Medieval Sources,
The Hague 1971.
14
 A.
Róna-Tas,
Hungarians and Europe in the Early Middle Ages. An Introduction to Early
Hungarian History,
Budapest 1999, s. 319 nn.;
K.И. Красиль�½иков,
Новые да�½ые об ет-
�½ическом составе �½аселе�½ия Степ�½ого Подо�½цовия в VIII — �½ач. X в.,
w:
Степи Европы
в eпоху сред�½евековя,
t. 2:
Хазарские времия,
red. Комитет, Дo�½eцк
2001, s. 303–322.
15
 I.
Panic, op. cit., s. 160–165; Ch.R. Bowlus,
Franks, Moravians, and Magyars. The
Struggle for the Middle Danube, 788–907,
Philadelphia Pa. 1995, s. 242 nn.; M. Wihoda,
Morava v 10. století,
w:
České
země v raném středověku,
red. P. Sommer, Praha 2006, s. 53–73;
A. Róna-Tas, op. cit., s. 339 nn.
9
http://rcin.org.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin