WarszawskieOgrody - Vogel.pdf

(1239 KB) Pobierz

ANNA SZENDI, MARZANNA JAGIEŁŁO*

WARSZAWSKIE OGRODY KRAJOBRAZOWE

W TWÓRCZOŚCI ZYGMUNTA VOGLA

WARSAW LANDSCAPE GARDEN

IN THE ZYGMUNT VOGEL’S PAINTINGS

Streszczenie

Zygmunt Vogel jest autorem wielu prac malarskich poświęconych ogrodom krajobrazowym. Malował

je dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz dla wielu innych przedstawicieli polskiej arysto-

kracji i szlachty. Wielokrotnie „portretował” w różnych ujęciach m.in. Łazienki Królewskie. Artysta wy-

konał również wiele prac przedstawiających inne kompozycje krajobrazowe ówczesnej Warszawy,

m.in.: należące do Kazimierza Poniatowskiego – Ogrody na Solcu i Na Książęcem, Powązki Izabeli

Czartoryskiej oraz Ogród Mokotowski Izabeli Lubomirskiej. Stworzona przez Zygmunta Vogla swoista

dokumentacja ogrodów Warszawy posiada dziś, poza oczywistą wartością artystyczną, walor zna-

komitego źródła ikonograficznego do badań historycznych i rewaloryzacji zachowanych obiektów.

Słowa kluczowe: historia ogrodów, ikonografia ogrodów krajobrazowych, malarstwo Vogla

Abstract

Zygmunt Vogel is the author of big amount of paintings that present landscape gardens. Most of

them were dedicated to king Stanisław August Poniatowski and the polish nobility representatives.

On numerous occasions he painted the presentation of Łazienki Królewskie. The Artist performed

a lot of different Warsaw landscape gardens paintings among others: Solec and Książęce belonging

to Kazimierz Poniatowski, Powązki belonging to Izabela Czartoryska, Mokotów belonging to Izabela

Lubomirska.

Vogel created some kind of Warsaw garden’s documentation. It has artistic value and it is iconographic

source of data that can be very helpful to do historical scientific research and revaluate preserved

gardens.

Keywords: gardens’ history, landscaped gardens’ iconography, Vogel’s paintings

* Mgr inż. arch. Anna Szendi, dr hab. inż. arch. Marzanna Jagiełło, prof. PWr., Zakład Konserwacji i Rewalo-

ryzacji Architektury i Zieleni, Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska.

Zygmunt Vogel (1764-1826) był w latach 1787-1798 rysownikiem gabinetowym kró-

la Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zanim to nastąpiło, dzięki poleceniu księcia

Michała i księżnej Eleonory Czartoryskich, pracodawców ojca Vogla, zaskarbił sobie

uznanie Stanisława Kostki Potockiego, brata Ignacego, szlachcica, polityka, me-

cenasa sztuki, swego pierwszego protektora. W wyniku jego starań stał się uczniem

malarni królewskiej, gdzie uczył się rysunku pod okiem Andrzeja Le Bruna, Jakuba

Monaldiego oraz Szymona Bogumiła Zuga

. Swoją działalność artystyczną rozpoczął

od kopiowania wedut Warszawy, wykonanych wcześniej przez Canaletta. Nominację

na rysownika gabinetowego otrzymał po zaprezentowaniu królowi prac z podróży

po województwach sandomierskim i krakowskim. Zostały one zebrane w publikacji

pod tytułem

Zbiór widoków sławnieyszych pamiątek narodowych, jako to Zwalisk,

Zamków, Świątyń, Nadgrobków, starożytnych Budowli i mieysc pamiętnych w Polsce

Tworzył głównie w technice akwareli (choć sięgał czasem po tusz, gwasz, sepię,

a nawet olej) niewielkie stosunkowo prace o wielkości ok. 60 × 40 cm. Z około 400

znanych nam dzisiaj dzieł (choć nie wszystkich zachowanych) tematyce ogrodów

krajobrazowych poświęcił blisko 120 prac.

Cała jego twórczość opiera się na ideach wypracowanych w Europie w 2 poło-

wie XVIII w. w ramach tzw. romantycznego historyzmu. To na tej podstawie rozwinęło

się m.in. kolekcjonerstwo (z największym osiągnięciem „ogrodowym” w tej dziedzi-

nie, a mianowicie Puławami Izabeli Czartoryskiej) oraz opisowa i plastyczna (malar-

ska, rysunkowa i graficzna) inwentaryzacja „pamiątek narodowych”, a także rodzi-

mych widoków. W tym sensie twórczość malarską Vogla można uznać za wyjątkową.

Zawdzięczamy mu swoistą dokumentację rodzimego krajobrazu połączonego z ar-

chitekturą, dokumentację traktowaną jako przejaw rodzącego się wówczas nowego

stosunku do przeszłości i natury

Wrażliwość Vogla na zagadnienia związane z naturą i krajobrazem znajdowała

także swoje odzwierciedlenie w działalności projektowej znanego malarza. Wiemy,

że konsultował on w 1815 r. pod względem kompozycyjnym zakładanie ogrodu

w Natolinie, należącego do rodziny Potockich. Projektował też zmiany, które zamie-

rzano wprowadzić w ogrodach Uniwersyteckim (1815), Łazienkowskim i Botanicznym

(1819).

Znaczącą część wykonanych przez Vogla obrazów stanowią przedstawienia war-

szawskich (w jej ówczesnych granicach) i usytuowanych w pobliżu Warszawy ogro-

dów krajobrazowych, pośród których dominują Łazienki Królewskie, reprezentowa-

ne przez 47 akwarel i jeden obraz olejny (do dziś zachowało się 15). Powstało także

13 widoków Mokotowa, należącego do Izabeli Lubomirskiej, oraz sąsiadującej z nim

tzw. Królikarni (1). Zachowały się także 3 przedstawienia Powązek Izabeli Czartory-

skiej oraz 2 ogrodów Na Książęcym, należących do Kazimierza Poniatowskiego

Na mapie ówczesnej Warszawy odnajdziemy jeszcze jeden ogród przedstawiony

przez Vogla, towarzyszący rezydencji Mniszchów przy ul. Senatorskiej. Wymienić także

należy, namalowany dwukrotnie Natolin, należący do Stanisława Kostki-Potockiego.

Na przełomie XVIII i XIX w. w administracyjnych granicach Warszawy znajdowa-

ły się jedynie trzy z nich: Łazienki, założenia Na Książęcym oraz ogrody Mniszcha.

K. Sroczyńska,

Zygmunt Vogel Rysownik Gabinetowy Stanisława Augusta,

Ossolineum, Wrocław–Warsza-

wa–Kraków 1969, s. 18-20.

Opublikowanej w 1806 r.

Zwróciła na to uwagę Sroczyńska. Por. K. Sroczyńska, op. cit., s. 44-45.

Ibidem, s. 21.

Pozostałe powstały w nieznacznej od stolicy odległości. Ogrody Mokotowskie za-

łożono w bezpośrednim sąsiedztwie granic miasta, w bliskości parku łazienkow-

skiego, tuż przy drodze prowadzącej z Warszawy do Wilanowa. Również Powązki,

choć stanowiły rezydencję podmiejską, były ze stolicą powiązane widokowo i ko-

munikacyjnie. Jedynie ogród w Natolinie znajdował się w nieco dalszym otoczeniu

stolicy.

Ulubionym przez Vogla tematem malarskim były przez długie lata

Łazienki Kró-

lewskie,

położone dziś między ul. Agrykoli, Alejami Ujazdowskimi, ul. Gagarina i ul.

Podchorążych. Ogród w czasach stanisławowskich zajmował powierzchnię 146 hek-

tarów (obecnie 76 ha). Roztaczały się z niego widoki na Czerniaków, Mokotów oraz

Wilanów. W pracach nad kształtem ogrodu brali udział Jan Michał Tietz, Jan Christian

Schuch, Jakub Fontana oraz Karol Ludwik Agricola

Jest to obiekt uważany za reprezentanta nurtu klasycystycznego, wyrażanego

w klarownej, prostej kompozycji, z ograniczoną ilością sztucznych dekoracji, takich

jak ruiny. Pośród elementów roślinnych dominują na terenie Łazienek duże grupy

i skupiny drzew oraz krzewów. Charakterystyczne jest zastosowanie szpalerów i alei,

powiązanych z układem komunikacyjnym.

Kompozycja ogrodu od początku była bardzo silnie powiązana z Pałacem na

Wyspie, stanowiącym zarazem dominantę całego kompleksu, spajającym kompozy-

cyjnie pozostałe elementy układu przestrzennego, przede wszystkim zaś zespół trzech

stawów, zaakcentowanych od południa kaskadą, od północy natomiast mostem

z pomnikiem króla Jana III Sobieskiego.

Pierwszy z widoków łazienkowskich wykonał Vogel przed 1788 r. (wyprzedzając

przebudowę Merliniego), jednak najliczniejsza ich seria pochodzi z lat 1794-1795.

Pojedyncze akwarele powstały także później (lata 1801-1803, 1813), głównie jako

kopie wcześniejszych przedstawień. Powtarzające się wielokrotnie ujęcia obejmują:

widoki na Pałac na Wodzie od strony południowej i północnej oraz z tarasu pała-

cowego na Staw Południowy

; następnie Biały Domek oraz pałacyk Myślewicki,

a także amfiteatr i most Sobieskiego

. Wszystkie w otoczeniu bujnej zieleni łazien-

kowskiego parku

Pierwsza akwarela z cyklu tematycznego związanego z Pałacem na Wodzie po-

chodzi z 1787 r. i przedstawia rezydencję w ujęciu od strony południowej

. Na pierw-

szym planie widoczny jest Staw Południowy Dolny wraz z fragmentem wyspy. W tle na-

malowane zostały grupy drzew porastające północną część Ogrodu Królewskiego.

Widok ten poprzedził gruntowną przebudowę obiektu, przeprowadzoną w latach

1775-1793, której dokonał Dominik Merlini we współpracy z Janem Christianem

Kamsetzerem.

G. Ciołek, Ogrody Polskie, Arkady, Warszawa 1978, s. 137.

„Widok pałacu na wyspie od strony kaskady” (1794), „Łazienki przy księżycu” (1795), „Łazienki” (1797),

„Łazienki w ostatnich latach XVIII wieku” (po 1796), „Widok pałacu w Łazienkach od strony południowej”

(po 1796), „Łazienki królewskie, pałac od strony południowej” (1808), „Widok Łazienek, widok pałacu i am-

fiteatru od południa” (1812).

Most Sobieskiego widnieje na obrazach: „Widok mostu Sobieskiego i Ujazdowa od południa” (przed 1794),

„Widok mostu Sobieskiego od południa” (1794), „Widok mostu Sobieskiego od północy” (1794), „Most

z pomnikiem Jana III od strony północnej” (1795), „Widok na most Jana III Sobieskiego w Łazienkach” (1802).

Dwa pierwsze przedstawiają Staw Północny z malowniczo ukształtowaną ścieżką parkową oraz aleją przy

moście.

G. Ciołek, op. cit., s. 19-27.

Nosi ona tytuł „Widok Łazienek”.

Il. 1. Z. Vogel, Łazienki, Pałac na Wodzie od strony południowej, 1797 (Muzeum Narodowe w Warszawie)

Ill. 1. Z. Vogel, Łazienki, Palace on the Isle from the south, 1797

Vogel malował pałac przez 25 lat (1788-1813) z różnych ujęć, dzięki czemu udo-

kumentowane zostały takie etapy budowy jak: dostawienie nowej południowej ele-

wacji, akcentowanej cofniętym kolumnowym portykiem; dobudowanie bocznych

skrzydeł; przebudowa elewacji północnej; wzniesienie belwederu oraz bocznych

kolumnad

. Powstające w kilkuletnich odstępach akwarele, choć czasami stanowią-

ce kopie wcześniejszych obrazów, stanowią także interesująca dokumentację, doty-

czącą ulegającej naturalnym przekształceniom szaty roślinnej, jej charakteru oraz roli

w budowaniu kompozycji ogrodu. Również szczególnego nastroju, o czym świadczy

nokturn z 1795 r.

Vogel wykonał również w latach 1794-1802 ujęcia rezydencji od strony północnej

(7 obrazów)

. Prezentują one różnice, jakie zaszły w tym czasie w drzewostanie pora-

stającym najbliższe sąsiedztwo pawilonu zachodniego.

Kolejne prace prezentują widoki rozpościerające się z pałacowego tarasu: „Widok

fragmentu parku Łazienkowskiego i tarasu przed pałacem” (1795) oraz, stanowiący

uzupełnienie poprzedniego widoku w kierunku zachodnim, „Drugi widok tarasu przed

pałacem w Łazienkach” (1795)

. Można na nich zaobserwować, jak kształtowano

powiązania widokowe oraz wygląd Stawu Południowego Dolnego. Przedstawione

J. Radziewicz-Winnicki,

Historia architektury nowożytnej w Polsce. Klasycyzm,

Wydawnictwo Politechniki

Śląskiej, Gliwice 2009, s. 25-26.

Były to prace pt.: „Widok pałacu w Łazienkach wzięty z mostu króla Jana III” (1794), „Widok Łazienek

królewskich od północy” (po 1801), „Łazienki królewskie, widok pałacu od północnego zachodu” (1802).

„Widok parku z tarasu przed pałacem w Łazienkach” (1796) stanowi jedynie replikę poprzedniego obrazu

z 1795 r. z nowym sztafażem.

zostały na nich także dalekie osie widokowe, które prowadzono między zakompono-

wanymi grupami drzew i krzewów ku budynkom i kaskadzie.

Przedstawienia Białego Domku na obrazach: „Biały domek w Łazienkach” (przed

1794), „Widok Białego Domku” (1794), w ujęciu ze Starą Pomarańczarnią w tle, doku-

mentują wczesnoklasycystyczny charakter obiektu

. Prace te ukazują zakończenie

kształtowania Promenady Królewskiej na linii Białego Domku oraz obecność kanału

wodnego przy pawilonie. W pobliżu budynku widzimy drewniane konstrukcje trejaży

oraz drzewka (zapewne pomarańczowe) ustawione regularnie w dużych donicach.

Innym obiektem, uwiecznionym przez Vogla, a znajdującym się na terenie Parku

Łazienkowskiego, jest pałac Myślewicki. Jest to jedyny namalowany przez Vogla ob-

raz przedstawiający w zasadzie tylko budynek, przed którym widzimy pusty, nieza-

gospodarowany plac. Nie założono na nim jeszcze okrągłego gazonu, widocznego

w połowie XIX w. na obrazie Marcina Zaleskiego.

Kilka prac, datowanych na lata 1794-1817, przedstawia widoki amfiteatru w Parku

Łazienkowskim, m.in.: „Widok amfiteatru w Łazienkach” (1794), gdzie zaprezentowa-

no scenę z fragmentem widowni od strony północnej wraz z malowniczo kompo-

nowanymi skupiskami drzew pochylonymi nad brzegiem stawu; „Widok części par-

ku Łazienkowskiego” (1794) prezentuje widownię amfiteatru z zachodniego brzegu

Stawu Południowego Dolnego; a na „Widoku części parku z amfiteatrem” (1795)

widzimy ścieżkę spacerową, poprowadzoną wzdłuż Stawu Południowego Dolnego,

grupy drzew za widownią oraz fragment sceny z kępą na wyspie, a także zachodni

brzeg stawu, porośnięty kulisowo posadzonymi drzewami.

Inne obrazy: „Widok mostku chińskiego” (1795), „Grupa przedstawiająca Tankreda

i Kloryndę” (1795), „Widok parku Łazienkowskiego z połowem ryb i barkami królew-

skimi na stawie” (1795), „Łazienki Królewskie, widok od strony Agrykoli” (1803) oraz

„Widok Łazienek wraz z okolicami, wzięty spod koszar ujazdowskich” (1817), nie ujęte

w cykle widoków Łazienek, dokumentują zarówno kompozycję założenia, jak też sto-

pień i charakter ich przyrodniczego zagospodarowania.

Widoki ogrodu łazienkowskiego należą do najbardziej malowniczych akwarel

Vogla, przedstawiających harmonijne powiązania między obiektami architektury

i rozległym parkiem. Elementy architektoniczne (z wyjątkiem pałacyku Myślenickie-

go), a także mosty i inne budowle, odsunięte są na obrazach Vogla na dalszy plan,

co pozwala na tworzenie głębokich perspektyw. Sprzyja temu także wprowadzanie

na pierwszy plan tafli wody odbijającej sylwety budynków. W obrazach tych zasto-

sował Vogel trójdzielną kompozycję, na którą składały się: przedpole (staw, łąka),

właściwy temat (budynek lub budowla pośród zieleni) oraz niebo

Kolejną rezydencją związaną z Warszawą, utrwaloną przez Vogla były

Powązki, bę-

dące dziełem Izabeli Czartoryskiej, założone w 1771 r. po stronie północno-wschodniej

stolicy, z którego niegdyś rozpościerał się szeroki widok na Warszawę. Było to założe-

nie przeznaczone do czasowego letniego pobytu. Księżna wyraziła w nim ideę sielan-

kowej tęsknoty za prostym, pełnym zabawy i radości życiem na wsi. Dzięki starannie

przemyślanym działaniom uzyskała harmonię między naturalnym pięknem przyrody

a prostotą budynków ogrodowych utrzymanych w wiejskiej stylizacji

. W ten spo-

sób pozbawiła ich zewnętrzny wygląd pałacowego wyrafinowania. Przy zakładaniu

J. Radziewicz-Winnicki, op. cit., s. 25.

K. Sroczyńska, op. cit., s. 109.

L. Kott, S. Lorentz, Warszawa wieku Oświecenia, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1955, s. 124-125.

Były to domki mieszkalne z bogatym, pałacowym wyposażeniem, stylizowane na wiejskie chaty.

Plik z chomika:

Pitiblond

WarszawskieOgrody - Vogel.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: