Opracowano teorię na podstawie książki D. Ostaszewska , J. Tambor „ Fonetyka i Fonologia współczesnego języka polskiego” , (str. 80-100)
UWARUNKOWANIA POZYCYJNE GŁOSEK (upodobnienia)
Uwarunkowania głosek sąsiedztwem nazywamy upodobnieniami, co oznacza, że jedna głoska staje się pod pewnymi względami podobna do drugiej.
Każda wypowiedź składa się z sekwencji następujących po sobie wyrazów, wypowiadanych do pewnego momentu (zazwyczaj pauzy) jako nieprzerwany potok dźwięków, zmiany pozycyjne możemy obserwować nie tylko wewnątrz odrębnych wyrazów, ale również na ich granicy.
Dlatego też dzielimy upodobnienia na wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe.
1. Upodobnienia wewnątrzwyrazowe
1.1. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
Występowanie spółgłosek o ograniczonej dystrybucji (uwarunkowanych pozycyjnie) pod względem miejsca artykulacji zaliczamy do upodobnień. Cechuje je fakultatywność realizacji. Mają one poza tym różny stopień nasilenia. Czasem dochodzi do uproszczeń, w wyniku czego powstają formy błędne, np.
[ ṭšy ] ≥ [čšy ] ≥ [čy ]
Najczęściej spółgłoski o miejscu artykulacji ograniczonym dystrybucyjnie występują:
1.1.1. Przed spółgłoską dziąsłową – pod jej wpływem poprzedzająca spółgłoska przedniojęzykowo- zębowa zostaje zastąpiona w wymowie spółgłoską dziąsłową lub wtórnie udziąsłowioną – czubek języka dotyka dziąseł wcześniej, przygotowując się do wymowy głoski następującej:
[ ṭšy ], [ṭšeba], [ḍževo].
1.1.2. Przed spółgłoską środkowojęzykową – poprzedzająca ją spółgłoska może być artykułowana z uwypukleniem środka języka ku podniebieniu twardemu, w efekcie czego cała grupa spółgłoskowa staje się jednorodna nie tylko pod względem miejsca artykulacji, ale i pod względem miękkości :
[·źelẽńėć] (zzielenieć); [·śe] (ssie); [roźǯel'ć] (rozdzielić)
1.1.3. Przed zwartymi tylnojęzykowymi [k], [g] spółgłoska nosowa jest realizowana jako [ƞ] (tzw. n tylnojęzykowe), a przed zwartymi postpalatalnymi [ḱ], [ģ] – jako [ὴ] (postpalatalne): [ kõƞgo], [vẽƞgoš].
W wymowie ogólnopolskiej istnieje wyjątek od tej reguły, [ƞ], [ὴ] nie występują, jeśli spółgłoska nosowa znajduje się przed [k], [ḱ], na granicy morfologicznej wyrazu. Wtedy przed wymienionymi spółgłoskami zwartymi wymawiana jest spółgłoska nosowa przedniojęzykowo- zębowa :
[pãńẽnka], [suḱẽnka],[rãn'ḱẽm]
Nie dotyczy to niektórych regionów Polski, gdzie wymowa [ƞ], czyli spółgłoski nosowej identycznej pod względem miejsca artykulacji jak spółgłoski zwarte [k], [ḱ],jest realizowana „nie tylko w rozdzielonej grupie nk w obrębie jednego morfemu: baƞk, reƞka, ale także na granicy morfemów przed przyrostkiem rozpoczynającym się od –k- (||-ek-): pańeƞ-ka, suḱeƞ-ka. Zjawisko to prezentuje poniższa mapa. Rys. 1
1.2. Upodobnienia pod względem sposobu artykulacji
Spółgłoski o dystrybucji ograniczonej pozycyjnie ze względu na sposób artykulacji to rezultat asymilacji spółgłosek zwartych przed spółgłoskami zwarto - szczelinowymi i szczelinowymi. Są to przekształcenia będące efektem zmiany jednego „stopnia” otwarcia – zamiast spółgłosek zwartych w takim kontekście realizowane są głoski zwarto-szczelinowe: [potsypyvać] ≥ [pocsyyvać], [matce] ≥ [ma•ce].
W tej grupie podkreślić należy wypadki, w których upodobnienie pod względem sposobu artykulacji stanowi następny etap przekształcenia głoski zwartej, która uległa już upodobnieniu pod względem miejsca artykulacji. Zjawisko to występuje wówczas, gdy głoska zwarta pojawia się przed szczelinową dziąsłową. Pierwszym etapem upodobnienia jest upodobnienie pod względem artykulacji (wtórne udziąsłowienie spółgłoski zębowej pod wpływem spółgłoski dziąsłowej) przykład:
[ ṭšy ] ≥ [ṭšy] ≥ [čšy]; [potšeba] ≥ [poṭšeba] ≥ [počšeba]; [dževo ] ≥ [ḍževo] ≥ [ǯževo]
2. Upodobnienia głosek na granicy wyrazów
W zasadzie podobnym uwarunkowaniom, jak wskazane uprzednio, podlegają głoski znajdujące się na granicy dwóch wyrazów. Oczywiście, w tej sytuacji ograniczenia dystrybucyjne nie są tak jednoznaczne. Im szybsze tempo wymowy, tym owe ograniczenia są silniejsze, wyraźniejsze, bardziej zbliżone do uwarunkowań wewnątrzwyrazowych.
Przykład: w śródgłosie wyrazu [dõm] przed spółgłoską nosową samogłoska jest zawsze realizowana jako znazalizowana [õ], natomiast na granicy wyrazów w zależności od tempa mówienia dopuszczalna jest fakultatywność realizacji:
[tõᴗm`ḭaṵ] || [ to m`ḭaṵ]
Do upodobnień międzywyrazowych zaliczamy także takie zjawiska, które w pozycji wewnątrzwyrazowej są tylko obligatoryjnie występującymi różnicami między pisownią a wymową. Wszystkie zmiany na granicy wyrazów są po części fakultatywne.
2.1. Upodobnienia pod względem dźwięczności
Upodobnienia międzywyrazowe pod względem dźwięczności są wtedy, gdy nagłos następnego wyrazu zaczyna się od głoski sonornej lub samogłoski. Wówczas wygłos poprzedniego wyrazu (niebędącego przyimkiem) jest dźwięczny w wymowie mieszkańców Polski południowej (tzw. wymowa krakowsko – poznańska) a bezdźwięczny w Polsce północnej (tzw. wymowa warszawska).
Tab.1 Dźwięczność na granicy wyrazów
Jeśli w tej samej sytuacji poprzedni wyraz jest przyimkiem, to w całej Polsce jego wygłos wymawia się dźwięcznie: [nad možẽm], [nad` ḭeźorẽm], [ nad oceãnẽm].
2.2. Upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
Dotyczą one sytuacji :
2.2.1. Gdy w nagłosie następnego wyrazu pierwszą głoską jest [i], [ĩ], [ḭ] lub spółgłoska środkowojęzykowa ([ś], [ź], [ć], [ǯ], [ń], [ḱ], [ģ]). Wówczas spółgłoska wygłosowa poprzedniego wyrazu realizuje się fakultatywnie :
Na granicy wyrazów mogą pojawić się w opisanej sytuacji głoski miękkie lub zmiękczone, podobnie jak wewnątrz wyrazu: [opses`ḭa], [t`ḭara], [ot`śeč].
Jedynie głoska [n`] występuje raczej wyłącznie w wymowie międzywyrazowej. Jej pojawienie się wewnątrz wyrazu przed [ḱ]: [pãńẽn`ḱi], [sukẽn`ḱi] jest raczej wątpliwe. Wydaje się, iż w tych pozycjach występuje twarde [n] : [pãńẽnḱi], [ suḱẽnḱi].
2.2.2. Gdy w wygłosie realizowana bywa: spółgłoska przedniojęzykowa wtórnie udziąsłowiona pod wpływem spółgłoski dziąsłowej w nagłosie następnego wyrazu: [pšet͜ šũmẽm] || [pšet šũmẽm]
2.2.3. Gdy w wygłosie poprzedniego wyrazu pojawia się tylnojęzykowe [η] lub [η`] przed nagłosowym [k], [ḱ], [g], [ģ] następnego wyrazu:
[ tõη͜ kol`ibra] || [tõn kol`ibra]
[pãη͜ gada] || [pãn gada]
Realizacja taka wystąpi raczej w wymowie mieszkańców tych terenów, na których dominuje wymowa [η] lub [η`] przed [k], [ḱ], [g], [ģ] wewnątrz wyrazu niezależnie od przebiegu granicy morfologicznej.
2.3. Upodobnienia pod względem sposobu artykulacji
Zjawisko- podobnie jak wewnątrz wyrazu – dotyczy realizacji wygłosu, którego ortograficznym odpowiednikiem jest litera ń przed nagłosem szczelinowej lub zwarto-szczelinowej.
Jeśli nagłos jest spółgłoską szczelinową, to w wygłosie poprzedzającego wyrazu może pojawić się [ĩ]: [kõń šet(ṷ)] || [kõḭ͜ šet(ṷ)], [nãń spoḭžaũ] || [nãḭ͜ spoḭžaũ]. Jeśli nagłos następnego wyrazu jest spółgłoską zwarto- szczelinową, to w wygłosie może nastąpić rozsunięcie artykulacyjne: [kõń čarny] || [kõḭn͜ čarny].
Fakultatywne upodobnienia pod względem sposobu artykulacji obejmują też zmiany wygłosowych spółgłosek zwartych w zwarto- szczelinowe pod wpływem nagłosowej spółgłoski szczelinowej lub zwarto-szczelinowej lub zwarto-szczelinowej następnego wyrazu: [pšet šũmẽm] || [pšeṭ šũmẽm].
O upodobnieniu międzywyrazowym pod względem sposobu artykulacji można mówić także przed spółgłoską nosową. Otwarcie kanału nosowego dla przepływu wydychanego powietrza to jeden ze sposobów artykulacji spółgłosek półotwartych. Możliwa jest tu fakultatywność wymowy:
[dõ͜ nas] || [da nas], [moḭã͜ matka] || [moḭa matka]
Wygłosowa „samogłoska nosowa” tylna na granicy wyrazów realizowana jest, tak jak wewnątrz wyrazu przed szczelinową i jak w wygłosie absolutnym:
Upodobnienie przed zwartymi i zwarto-szczelinowymi, takie jak wewnątrz wyrazu przed odpowiednimi głoskami
zdarza się, ale sprawia wrażenie potocznej niedbałości lub wymowy gwarowej.
PROZODIA
Cechy prozodyczne polegają na manipulacji siłą głosu, wysokością tonu podstawowego i czasem trwania segmentów.
Iloczas w języku polskim jest kategorią niefunkcjonalną. Różnice trwania głosek nie stanowią o znaczeniu wyrazów.
Akcent w języku polskim jest paroksytoniczny, tzn. pada na przedostatnią sylabę:
[gãma], [roverek], [naḭdro·šy]
Może też padać na sylabę trzecią od końca – jest to wtedy akcent proparoksytoniczny
(w wyrazach obcych zakończonych na –ika || -yka: [ matẽmatyka], [loģika]
W formach 1 i 2 osoby liczby mnogiej czasu przeszłego : [pracovaṷyśće] oraz1, 2 i 3 osoba liczby pojedynczej trybu przypuszczającego.
Na sylabę czwartą od końca: forma 1 i 2 osoby liczby mnogiej trybu przypuszczającego.
Akcent inicjalny – na pierwszej sylabie, ale tylko jako dodatkowy.
Akcent oksytoniczny – na ostatniej sylabie, szczególnie w wymowie skrótów – literowców, np. (ONZ) [oenzet] (PKS) [pekaes].
Wyrazy ortotoniczne – wyrazy mające własny akcent.
Enklityki – nie mają własnego akcentu, formy występujące po wyrazach ortotonicznych (zaimki: [će], [śe], partykuły : [-no], [-bỹm], [-byś].
Proklityki – wyrazy poprzedzające wyraz ortotoniczny (przyimki). Wyjątek stanowi sytuacja bezpośredniego zetknięcia proklityki i enklityki, gdyż wówczas oba człony traktowane są jak jeden wyraz z akcentem paroksytonicznym: [do m`ńe].
Akcent zdaniowy – zwany intonacją, mówiący kładzie nacisk na te części zdania, które chce wyróżnić, podkreślić z różnych względów.
Kadencja – niski ton na ostatniej sylabie, w zdaniach oznajmujących niewymagających uzupełnienia, w zdaniach wykrzyknikowych i pytaniach o uzupełnienie.
Antykadencja – wysoki ton na ostatniej sylabie, w zdaniach oznajmujących, wymagających uzupełnienia, w pytaniach o rozstrzygniecie.
8
monisia012