Honor Stirna morderstwo, szaleństwo i normy społeczne w osiemnastowiecznym Londynie.pdf

(303 KB) Pobierz
Kwartalnik Historyczny
Rocznik CXXIV, 2017, 3
PL ISSN 0023-5903
PAWEŁ T. DOBROWOLSKI
Collegium Civitas, Warszawa
HONOR STIRNA: MORDERSTWO, SZALEŃSTWO I NORMY
SPOŁECZNE W OSIEMNASTOWIECZNYM LONDYNIE
Abstrakt: Osiemnastowieczny Londyn sta-
wał się miastem wielu mniejszości wyzna-
niowych i etnicznych. Artykuł na podstawie
akt sądowych i relacji prasowych opisuje
przypadek niemieckiego imigranta, który
popełnił morderstwo, a potem targnął się na
własne życie. Narracje poświęcone tej spra-
wie ukazują wyzwania akulturacji i mechani-
zmy społecznej alienacji w rynkowo zorien-
towanym wielkomiejskim środowisku.
Słowa kluczowe: zbrodnia, samobójstwo,
szaleństwo, niedostosowanie, alienacja,
akulturacja.
A b s t r a c t: London of the eighteenth cen-
tury was becoming a city of confessional and
ethnic diversity. Based on court and press
reports, this article investigates a case of
a German immigrant, who committed mur-
der followed with a suicide. The narratives
related to this case speak of aculturation
challenges and mechanisms of social aliena-
tion, which were played out in a market-ori-
ented urban environment.
Keywords: crime, suicide, madness, malad-
justment, alienation, acculturation.
Stirn zastrzelił człowieka, a potem próbował popełnić samobójstwo. Mor-
derstwo popełnił z premedytacją: kilka dni przedtem w sklepie rusz-
nikarza nabył za znaczącą kwotę 18 szylingów dwa pistolety i kazał je
nabić sprzedawcom. Strzelanie do ludzi — w tym przypadku z bliska, żeby
zabić, przez szerokość stołu w oberży — nie było w osiemnastowiecznym
Londynie codziennością. Podobnie było z morderstwami. Przestępczy
półświatek stolicy Anglii charakteryzowały raczej napady, włamania, roz-
boje, kradzieże i bójki. Jeśli dochodziło w ich wyniku do czyjejś śmierci,
sprawa nabierała wymiaru szczególnego
1
. Przypadek Stirna tym bardziej
 Także
na sali sądowej sprawom o mord i zabójstwo poświęcano więcej uwagi.
Zob. akta rozprawy dziewięciu węglarzy oskarżonych w lipcu 1768 r. o to,
że
w czasie
http://dx.doi.org/10.12775/KH.2017.124.3.03
1
468
Paweł T. Dobrowolski
stał się głośny, że sprawca nie należał do bandyckiej i przestępczej sub-
kultury, był przedstawicielem — choć, jak to pokażemy, nietypowym —
wielkomiejskiej inteligencji Londynu XVIII w.
Sprawę Stirna analizować będziemy z trzech perspektyw obecnych
we współczesnych badaniach nad wczesnonowożytną przestępczością
i ewolucją postaw wobec zbrodni i jej motywów. Po pierwsze, jako przy-
padek przestępstwa najbardziej społecznie widocznego — morderstwa —
nawiązując do dyskusji sięgającej tez sformułowanych jeszcze w 1897 r.
przez Emila Durkheima o przyczynowym związku między wzrostem
najcięższych przestępstw, a procesami urbanizacji i uprzemysłowienia,
którą w kontekście angielskim zainicjował Lawrence Stone, a w euro-
pejskim starał się opisać Pieter Spierenburg
2
. Po drugie, jako element
debaty na temat ewolucji ocen samobójstwa, po trzecie wreszcie jako opis
sprawy sądowej, gdzie rozważania, czy przestępca był umysłowo poczy-
talny w chwili popełnienia zbrodni, wpisywały się w refleksje prawników
i orzecznictwo sądów na temat łagodzenia kar dla osób upośledzonych
umysłowo. Podejmiemy też rozważania nad fabularną konstrukcją tej
kryminalnej opowieści, łącząc ją z bogatą angielską tradycją literacką,
w której relacje o zbrodniach, łotrzykowskie nowelki i współcześnie
pisane powieści tworzyły złożony kulturowy amalgamat.
Pozostaje wreszcie pytanie ostatnie i najbardziej istotne: o miejsce
migranta we wczesnonowożytnym mieście, o jego „niedopasowanie”
kulturowe, które spychało go do kręgu londyńskiego „inteligenckiego
proletariatu” i wykluczało z grona
polite people,
w czasach, kiedy owa
„grzeczność”, czyli ogłada, okazywała się miarą, wedle której układała
się klasowa i towarzyska drabina społecznych odniesień.
Podstawą źródłową tego studium będą akta procesowe, sprawozdania
prasowe, tzw. relacja kapelana z Newgate (Ordinary of Newgate Account)
oraz wydana w kilka miesięcy po ogłoszeniu wyroku broszura napisana
przez jednego ze świadków procesu, który proponował opinii publicznej
swoją własną interpretację nie tyle wydarzeń, ile osobowości przestępcy
3
.
zbiorowej krwawej bijatyki z marynarzami w dokach Shadwell o prawo do rozładowy-
wania statków z węglem zabili jednego z konkurentów, Old Bailey Session Papers (dalej:
OBSP), ref. nr t17680706–57, http:// www.oldbaileyonline.org (dostęp 13 VII 2013).
2
 L.
Stone,
Interpersonal Violence in English Society, 1300–1980,
„Past & Present” 101,
1983, s. 22–33; C. Emsley,
Hard Men. Violence in England since 1750,
London 2005; P. Spie-
renburg,
A History of Murder. Personal Violence in Europe from the Middle Ages to the Present,
Cambridge Mass. 2008.
3
 Sprawę śledziły
gazety codzienne: „London Chronicle” (11 IX 1760, 580), „Pub-
lic Advertiser” (15 IX 1760, 8069), „Public Ledger” (27 IX 1760, 223), „Whitehall Eve-
ning Post” (11 IX 1760, 2261). Broszura pt.
A circumstantial Account of Mr. Stirn etc., by
Honor Stirna: morderstwo, szaleństwo i normy społeczne
469
Już w tym miejscu należy przytoczyć ostrzeżenie sformułowane przez
Nicholasa Rogersa w odniesieniu do stosowanych procedur badaw-
czych — i pokus — jakie pojawiają się w badaniu przypadków pochodzą-
cych ze źródeł sądowych, a tym bardziej ujęć seryjnych, zachęcających
do statystycznych podsumowań. Rogers zwracał uwagę, że wielokrot-
nie historyczna swada i swoisty „spin” — zarówno przekazu źródła, jak
i analizującego je historyka — znacznie przeważają nad analitycznym
ujęciem źródłowej substancji. Przestroga jest tym bardziej istotna, że
w przypadku udostępniania i analizowania angielskiej serii materiałów
sądowych tzw. Old Bailey Proceedings, projektu zainicjowanego w 2004 r.,
którego celem jest publikowanie
online
zapisu ponad 100  000 spraw
karnych, takie ostrzeżenia okazują się więcej niż rozsądne
4
.
Dodajmy już na wstępie, iż wymiar miejskiej topografii, zwykle
istotny w analizowaniu zapisów przestępstw, nie ma tym razem aż tak
dużego znaczenia. Zbrodnię popełniono w miejskiej oberży w północnym
Londynie, pagórkowatej okolicy zwanej ogrodami Hattona (od nazwiska
właściciela, biskupa diecezji Ely w XVI w.), przestrzeni otwartej (słynnej
w XVI w. z pól truskawek), choć już w XVIII w. częściowo zabudowa-
nej, leżącej na skraju „starego” miasta (londyńskiej
City,
tzn. w murach),
blisko ruchliwego traktu Holborn, znanego z (mniej lub bardziej) god-
nych szacunku zajazdów i oberży, oraz jako trasa, którą wożono skazań-
ców pod szubienicę przy Tyburn. Można odnieść wrażenie, że konflikt
Mr. Crawford
ukazała się w październiku 1760 r. (wydawcą był znany londyński księgarz
i promotor wydawania m.in. prasy kobiecej John Coote (1733–1808), cenę broszury
ustalono na 1 szylinga). Została przedrukowana przez wiele periodyków, zob. „London
Magazine” 29, 1760, s. 434 (omówienie sprawy), s. 478–480 (przedruk broszury), s. 490
(omówienie wyroku i dalsze wypadki), s. 560 (informacja o wydaniu broszury w dzia-
le recenzji książkowych), „Universal Magazine” 27, 1760, s. 153–158 (tekst broszury
oraz fragmenty tzw. relacji kapelana z Newgate), „Gentleman’s Magazine” 30, 1760,
s. 399–404 (reporterskie streszczenie procesu). Przebieg rozprawy cytuję za OBSP, www.
oldbaileyonline.org (t17600910–19), pełny tekst relacji kapelana (Ordinary’s Account),
ref. nr OA17600915.
4
 N.
Rogers,
London’s Marginal Histories,
„Labour/Le Travail” 60, 2007, s. 217–234.
Rogers wyraził taką opinię na marginesie omawiania książek napisanych przez Tima
Hitchcocka (o londyńskiej biedocie) i Roberta B. Shoemakera (o rozruchach społecz-
nych), koordynatorów tego projektu. Zob. T. Hitchcock,
Down and Out in Eighteenth Cen-
tury London,
London–New York 2007; R. Shoemaker,
The London Mob. Violence and Disorder
in Eighteenth-Century England,
London–New York 2004; T. Hitchcock, R. Shoemaker,
Tales
from the Hanging Court,
London 2007. Podobną ocenę na temat wartości serii OBSP oraz
źródeł
sądowych jako gatunku wyrażali już J. Cockburn,
Early Modern Assize Records as
Historical Evidence,
„Journal of the Society of Archivists” 5, 1975, s. 215–231; J.H. Lang-
bein,
The Criminal Trial before the Lawyers,
„University of Chicago Law Review” 45, 1978,
2, s. 277 nn.
470
Paweł T. Dobrowolski
dotyczył sąsiadów, ludzi, którzy mieszkali blisko siebie, w tej samej oko-
licy. Ofiara mieszkała przy Brook Street, niedaleko oberży Pewter Platter
(Pod Cynową Misą), gdzie doszło do morderstwa, oberża zaś mieściła się
obok szkoły, w której pracował morderca
5
.
Czas zatem opowiedzieć historię Francisa Davida Stirna, przedstawić
fakty, zrekonstruować samo wydarzenie.
Z a b ó j s t wo
O mordercy wiemy stosunkowo niewiele. Miał 25 lat, był imigrantem,
Niemcem z księstwa Kassel w Hesji, który przyjechał do Anglii w 1758 r.,
uciekając przed francuskimi wojskami. Pochodził z rodziny kalwiń-
skich duchownych (ojciec, brat i on sam byli duchownymi), był świet-
nie wykształcony, m.in. w kolegium w Bremie. Przygotowywał się do
podobnej innym członkom rodziny kariery, znał się na muzyce i autorach
klasycznych. Jak pisano „pozyskał też znaczną zdolność hebrajskiego
i był wielce sprawny w muzyce, zarówno śpiewie, jak instrumentalnej,
w tańcu, szermierce i innych obyczajnych zdolnościach”
6
.
Pobyt w Anglii traktował zapewne jako wymuszony wojną epizod.
Na pierwszy rzut oka Niemiec — kalwin — w monarchii rządzonej przez
niemiecką (hanowerską i luterańską) dynastię, której pierwsi dwaj przed-
stawiciele nie znali angielskiego (Stirn także miał z tym pewne — ale
mniejsze — kłopoty), nie powinien natrafiać na zbyt duże problemy adap-
tacyjne. W okresie wojny siedmioletniej w Londynie osiedliła się grupa
niemieckich rzemieślników, w tym wysoko cenieni specjaliści zajmujący
się budową instrumentów muzycznych — tacy jak Frederick Neubauer
czy Johannes Zumpe — którzy osiągnęli wysoki status społeczny i znaczne
dochody
7
. W Londynie Stirn znalazł osoby gotowe go wesprzeć, sądowe
i prasowe relacje potwierdzają, że nie był w wielkim mieście sam, oraz
 „Gentleman’s
Magazine” 30, 1760, s. 391, 403. Przy Brook Street mieszkał także
poeta Thomas Chatterton, autor plagiatów, który popełnił tam samobójstwo 24 sierpnia
1770 r. Architekturę miasta całkowicie zmienił wiadukt (Holborn Viaduct) zbudowany
w 1869 r.
6
 „he
also acquired a very considerable skill in the Hebrew, and became a great
proficient both in vocal and instrumental music, dancing, fencing and other polite ac-
complishments”, „Gentleman’s Magazine” 30, 1760, s. 399.
7
 Zob.
np. R. Maunder,
The Earliest English Square Piano?,
„The Galpin Society Journal”
42, 1989, s. 77–84; M. Cole,
Adam Beyer, Pianoforte Maker,
„The Galpin Society Journal” 48,
1995, s. 94–119. Wielu z emigrantów przyjmowało brytyjskie obywatelstwo, zob.
Let-
ters of Denization and Acts Naturalization for Aliens in England and Ireland 1701–1800,
red.
W.A. Shaw, London 1923, s. 1–276, The Huguenot Society of London Publications 27.
5
Honor Stirna: morderstwo, szaleństwo i normy społeczne
471
że znalazł możliwość pracy: „najpierw został zatrudniony jako pomoc-
nik pana [Archibalda] Crawforda, kierownika szkoły [master of the acca-
demy] na Cross Street w Hatton Garden [– –] a potem, kiedy zostawił
pana Crawforda, to pan Matthews zatrudnił go jako nauczyciela muzyki
jego żony i córki, oraz żeby uczył go klasyków. W zamian miał otrzymać
urządzony pokój i wyżywienie”
8
. Źródła ukazują narastanie osobistego
konfliktu w ograniczonej przestrzeni domowych wspólnot i relatywnie
zamkniętego środowiska, eskalację towarzyskiego sporu, która dopro-
wadziła do tragedii.
Sprawa wydaje się z jednej strony pozornie banalna i niewarta szer-
szego potraktowania, z drugiej wpisuje się w rytm zjawisk społecznych
o znacznie poważniejszych konsekwencjach. Nie ulega wątpliwości, że
Stirn miał kłopoty z adaptowaniem się do narzuconych mu okoliczno-
ściami warunków. Mieszkając u Crawforda, swego pracodawcy, „mimo
[– –] dobroci i jej wyrazów zwykł sugerować — jak twierdził w sądzie
chlebodawca
—
że ja, żona i służba próbowaliśmy go zamordować doda-
jąc mu trucizny do herbaty i innych napojów”. Inni domownicy — żona
i siostra gospodarza — zwracali mu uwagę, że w czasie pełni, wiosną
i jesienią, Stirn był pobudzony („agitated and stirred up”), a pewnego
razu w napadzie furii porwał świecznik i zamierzył się nim na Crawforda.
Gospodarz ostatecznie — na prośbę przestraszonej żony — wymówił mu
w lipcu 1760 r. mieszkanie. Stirn przeniósł się do państwa Matthews. Był
ich domowym nauczycielem, jednak już po dwóch miesiącach Richard
Matthews wezwał do domu policjanta (constable) i dwóch przyjaciół, spa-
kował dobytek Stirna i w środę 13 sierpnia 1760 r. po dziesiątej wieczo-
rem, kiedy pedagog wrócił, poinformował go, że wymawia mu stancję.
Mimo próby spokojnego załatwienia sprawy — Matthews zapropono-
wał kieliszek wina — Stirn zachowywał się „nieracjonalnie”: kręcił się
po mieszkaniu, uderzył kilka razy w klawisze szpinetu (dawny instru-
ment muzyczny, odmiana klawesynu), zaproponował sprzedaż swoich
(nielicznych) rzeczy, na pożegnanie chwycił go za rękę i zapowiedział
zemstę
9
. Przez następne dwa dni — opieramy się i tym razem na zeznaniu
Crawforda — stan nerwów Stirna ulegał pogorszeniu. W przekonaniu, że
zawiązano przeciwko niemu spisek, a Matthews oskarżył go o kradzież
 „The
first
employment he was engaged in was that of an assistant to Mr.Crawford
master of the accademy in Cross street, Hatton Garden [– –]. After Stirn left Mr. Crawford
Mr. Matthews engaed him to teach his wife and daughter music and himself the clas-
sics for which he was to have a ready-furnished apartment and his board”, „Univer-
sal Magazine” 27, 1760, s. 153. Relacja w „Gentleman’s Magazine” (30, 1760, s. 391)
określa jego zajęcie w szkole Crawforda przy Cross Street jako „odźwierny” (usher).
9
 OBSP,
ref. nr OA17600915, s. 2 n., 12 (paginacja wydawcy).
8

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin