Rodezja Południowa – utracony klejnot na kolonialnej mapie Wielkiej Brytanii. Relacje rodezyjsko-brytyjskie w latach 1961–1979. Zarys problemu _Szczepańska,A.pdf

(458 KB) Pobierz
ACTA U N I V ERSITATIS LODZI ENSIS
FOLI A H ISTOR ICA 98, 2017
http://dx.doi.org/10.18778/0208-6050.98.11
(Uniwersytet Łódzki)
*
Anna Szczepańska
Rodezja Południowa – utracony klejnot na kolonialnej
mapie Wielkiej Brytanii. Relacje rodezyjsko-brytyjskie
w latach 1961–1979. Zarys problemu
Streszczenie:
Celem artykułu jest prezentacja najważniejszych zagadnień dotyczących relacji
brytyjsko-rodezyjskich w latach 1961–1979. Rodezja Południowa, formalnie kolonia brytyjska, od
zakończenia II wojny światowej dążyła do rozszerzenia swojej niezależności. Konstytucja nadana
Rodezji w 1961 r. potwierdzała szerokie uprawnienia administracji wewnętrznej, to jednak władzom
Rodezji nie wystarczało. W 1965 r. rząd Iana Smitha ogłosił tzw. jednostronną deklarację niepodle-
głości, co rozpoczęło kryzys w relacjach z Londynem. Długotrwałe negocjacje, naciski międzynaro-
dowe i niestabilna sytuacja w kraju (walki z oddziałami partyzanckimi organizacji wyzwoleńczych,
jak ZANU i ZAPU) zmusiły Smitha do ustępstw i rozpoczęcia rozmów z Wielką Brytanią. Sku-
teczność polityki rządu rodezyjskiego załamała się w 1979 r. Smith musiał wycofać się z życia
politycznego. Rok później Rodezja – już jako Zimbabwe – ogłosiła niepodległość, a pierwszym
premierem nowego, większościowego rządu został Robert Mugabe, rządzący do listopada 2017 r.
Słowa kluczowe:
Rodezja, Wielka Brytania, relacje dwustronne, kryzys rodezyjski, jedno-
stronna deklaracja niepodległości.
R
∗
1
odezja Południowa była jedną z najcenniejszych kolonii Wielkiej Brytanii.
Podobnie jak Kolonia Przylądkowa
1
była chętnie zasiedlana przez przyby-
szów z Europy, którzy na jej żyznych ziemiach rozpoczynali nowe życie.
Z chwilą, gdy dominującą pozycję w kolonii zaczął zajmować Front Rodezyjski,
silnie nakierowany na oderwanie od metropolii i hołdujący polityce segregacji
rasowej, dla rządu Jej Królewskiej Mości był to sygnał, że należy podjąć wszelkie
kroki, aby zatrzymać kolonię w swojej strefie wpływów. Historia relacji między
stolicami – Salisbury i Londynem – nabrała tempa w roku 1961 r., kiedy ogłoszono
Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Powszechnej Najnow-
szej, e-mail: anna.karolina.szczepanska@gmail.com.
Kolonia Przylądkowa – brytyjska kolonia w południowej części kontynentu afrykańskiego.
Od 1910 r., po połączeniu z innymi koloniami, jako Związek Południowej Afryki, a od 1961 r.
– Republika Południowej Afryki.
162
Anna Szczepańska
konstytucję dla Rodezji. Ustawa zasadnicza nie rozwiązała jednak problemów,
a napięcie w obopólnych stosunkach z upływem czasu wzrastało. W roku 1979
przywrócono Rodezji status kolonii brytyjskiej, do czasu uregulowania kwestii
niepodległości nowego państwa – Republiki Zimbabwe.
Przedstawiona problematyka nie została dotąd kompleksowo opracowana
w zagranicznej ani tym bardziej w polskiej literaturze. Polskie prace, które doty-
kały tego tematu, powstały ok. 40 lat temu, dlatego też wiele wniosków w nich
zawartych można dzisiaj uznać za nieadekwatne i nietrafione. Opracowania i tek-
sty anglojęzyczne natomiast poruszają tę tematykę fragmentarycznie, choć zosta-
ły opracowane rzetelnie i na szerokiej bazie źródłowej (np. artykuł Johnny’ego
Ryana pt.
Principled failure: British policy toward Rhodesia, 1971–72
czy mo-
nografia, będąca dysertacją doktorską, autorstwa Carla Petera Wattsa pt.
The
Rhodesian Crisis In British and International Politics 1964–1965).
Tekst ten jest próbą całościowego przybliżenia tematu. Ze względu na charakter
pracy jest to zarys szerszego zagadnienia. W artykule skupiono się na relacjach
między Rodezją Południową i Wielką Brytanią w najtrudniejszym okresie ostat-
nich lat istnienia Rodezji. Ze względu na rozległość oraz złożoność problemu
pominięto lub przedstawiono pobieżnie inne wydarzenia z tego czasu (przede
wszystkim wojnę o wyzwolenie Rodezji spod władzy rasistowskiego reżimu i po-
wstanie niepodległego państwa Zimbabwe), jeżeli nie odnosiły się one bezpośred-
nio do tematu pracy.
Powstanie i rozwój Rodezji
Brytyjskie panowanie w Rodezji rozpoczęło się u schyłku XIX w. i związane
jest z osobą Cecila Rhodesa. Ekspansyjna polityka Rhodesa, premiera Kolonii
Przylądkowej w Afryce Południowej, w krótkim czasie doprowadziła do znacz-
nego rozszerzenia posiadłości brytyjskich w regionie. W wyniku dwóch wojen:
pierwszej (1893–1894) i drugiej wojny o Matabeleland (1896–1897) na kolonial-
nej mapie Afryki zaznaczono nowy obszar, znajdujący się na północ od Kraju
Przylądkowego, zamieszkany głównie przez ludność Shona i Ndebele – Rodezję,
nazwaną tak na cześć Cecila Rhodesa, który uzyskał niemal nieograniczone prawa
w zarządzaniu nową kolonią
2
.
Bogactwa naturalne, sprzyjający klimat oraz preferencyjne możliwości osiedla-
nia i zakładania ogromnych farm sprawiły, że do kolonii zaczęło napływać wielu
Więcej na temat wojen oraz powstania i funkcjonowania Rodezji m.in. w: R. B a d e n-
-P o w e l
l,
The Matabele Campaign, 1896: Being a Narrative of the Campaign in Suppressing the
Native Rising in Matabeleland and Mashonaland,
London 1900; G. B i d w e l l,
Król Diamentów
–
Cecil Rhodes,
Katowice 1979; R. B r o w n,
The Zambesian Past: Studies in Central African Histo-
ry,
Manchester 1966; H. H e n s m a n,
A History of Rhodesia: Compiled from Official Sources,
Edin-
burgh–London 1900; H. M a r s h a l l,
The Making of Rhodesia,
London 1926; T. R a n g e r,
Revolt
in Southern Rhodesia, 1896–97: a study in African resistance,
London 1967.
2
Rodezja Południowa
–
utracony klejnot na kolonialnej mapie Wielkiej Brytanii…
163
osadników z zamiarem pozostania w niej na stałe
3
. Rodezja cieszyła się wy-
jątkowymi względami metropolii. Dnia 1 października 1923 r. Wielka Brytania
nadała tej kolonii konstytucję, w myśl której mogła ona powołać własny rząd,
z premierem na czele, oraz trzyosobową instytucję władzy sądowniczej. Choć
Korona pozostawiła sobie prawo
veta
oraz miała kierować polityką zagranicz-
ną Rodezji, możliwości administrowania władz kolonii na własnym terytorium
były znaczne
4
.
Na początku lat pięćdziesiątych brytyjski rząd konserwatywny Clementa
Attlee podniósł kwestię zjednoczenia trzech kolonii w jeden organizm quasi-
-państwowy pod nazwą Federacji Afryki Centralnej. W jej skład wejść miały:
Nyasaland (późniejsze Malawi), Rodezja Północna (obecnie Zambia) oraz Ro-
dezja Południowa. Celem jej istnienia miało być wzmocnienie ekonomicznych
powiązań między koloniami oraz zwiększenie politycznego wpływu Afrykanów
na rządy w kraju
5
. Federacja Afryki Centralnej przetrwała 10 lat. Rozpadła się
w chwili, gdy Malawi oraz Zambia uzyskały niepodległość
6
.
Po II wojnie światowej rdzenni mieszkańcy kontynentu afrykańskiego zaczęli
coraz głośniej upominać się o prawa do zajmowanych przez Europejczyków te-
rytoriów. W wielu koloniach powstawały organizacje wyzwoleńcze postulujące
niepodległość bądź przynajmniej dopuszczenie do władzy Afrykanów.
Wydaje się, że Wielka Brytania rozumiała te tendencje, dlatego na ogół wspie-
rała dążenia swych kolonii do niezależności. Wolność podległych jej obszarów
wiązała z dopuszczeniem do władzy afrykańskiej ludności, nie chcąc, aby stery
w koloniach przejęła administrująca tam biała mniejszość. Wielka Brytania swą
strategię wiązała z zasadą NIBMAR – „No Independence Before Majority African
Rule”
7
. Niektóre kolonie dość szybko spełniły brytyjskie „wymogi” i ogłosiły
W 1911 r. w Rodezji mieszkało ok. 23 tys. białych osadników, w roku 1936 było ich 55 tys.,
natomiast w 1956 r. już 178 tys., podczas gdy liczba Afrykanów na tym obszarze wynosiła na
początku XX w. wynosiła ok. 2 mln, a w roku 1960 – 3,5 mln osób.
Cf.
A. R o b e r t s,
Government
Publications relating to Southern Rhodesia, 1890–1963 and to the Federation of Rhodesia and
Nyasaland, 1953–1966,
Wakefield 1983, s. 4.
4
The Golden Jubilee of Parliament 1924–1974. Fifty Years of Parliamentary Government
in Rhodesia, http://www.rhodesia.me.uk/Parliament.htm (dostęp: 14 XI 2015 r.);
Southern Rho-
desia 1890–1950. A Record of Sixty Years Progress,
https://archive.org/stream/SouthernRhodesia
1890–1950ARecordOfSixtyYearsProgress/SR9050#page/n45/mode/2up (dostęp: 14 XI 2015 r.).
5
M. K a h l e r,
Decolonization in Britain and France. The Domestic Consequences of Interna-
tional Relations,
Princeton 1984, s. 254.
6
Liczącą zaledwie 6 mln obywateli Federację nazwano najbardziej „ponadrządzonym” (ang.
overgoverned)
krajem na świecie, gdyż administrację sprawowały tam jednocześnie rządy trzech
dotychczasowych kolonii oraz Wielka Brytania.
Cf.
L.W. B o w m a n,
Politics in Rhodesia. White
Power in an African State,
Cambridge 1973, s. 21.
7
NIBMAR – w wolnym tłumaczeniu: „Żadnej niepodległości przed większościowymi rzą-
dami Afrykanów”.
Cf. Zimbabwe – Rhodesia,
http://www.ucdp.uu.se/gpdatabase/gpcountry.php?
id=173&regionSelect=2-Southern_Africa (dostęp: 14 XI 2015 r.).
3
164
Anna Szczepańska
niepodległość już w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych XX w.
8
Rząd Rodezji
Południowej nie miał jednak zamiaru dopuścić do władzy czarnych mieszkańców
kraju, co stało się powodem wieloletniego sporu i stałego napięcia między kolonią
a metropolią.
Pierwsze organizacje niepodległościowe – rodezyjski i brytyjski
punkt widzenia
Ruch niepodległościowy w Rodezji zaczął tworzyć się bardzo późno. W chwili,
gdy jeden z pierwszych niepodległych krajów w Afryce – Ghana świętowała
swoją niepodległość, w brytyjskiej kolonii powstała dopiero pierwsza z partii.
Był nią Afrykański Kongres Narodowy (African National Congress, dalej: ANC),
pod przewodnictwem Joshui Nkomo
9
. ANC istniał od września 1957 r. do lutego
1959 r., kiedy został zdelegalizowany
10
. Podwalinami pod istnienie pierwszej par-
tii była organizacja City Youth League (dalej: CYL), działająca w stolicy Rodezji
Salisbury w latach 1955–1957. Celem CYL było uświadamianie szerokim kręgom
Afrykanów, że sami są odpowiedzialni za swoją wolność i prawa oraz że nie
powinni wyrzekać się swej tożsamości i kultury w imię wzorców narzucanych
przez kolonizatorów.
Na gruncie ANC wyrosła kolejna partia – National Democratic Party (NDP),
funkcjonująca od stycznia 1960 r. do grudnia 1962 r. NDP również zostało uznane
za nielegalne, co nie przeszkadzało, aby już w tym samym miesiącu (tj. grudniu
1962 r.) powstała kolejna partia pod nazwą Afrykański Ludowy Związek Zimba-
bwe (Zimbabwe African People’s Union, dalej: ZAPU), również pod przywódz-
twem Joshui Nkomo, zakazana jednak dziewięć miesięcy później, we wrześniu
1962 r. Po zdelegalizowaniu ZAPU ruch nacjonalistyczny w Rodezji się rozdzie-
lił. Powstały dwie kolejne partie: People’s Caretaker Council (PCC)
11
– z Nko-
mo na czele, oraz Afrykański Narodowy Związek Zimbabwe (Zimbabwe African
W niektórych koloniach starania o niepodległość trwały długo i miały tragiczne skutki.
W Kenii (Brytyjska Afryka Wschodnia) dążenia rdzennej ludności spotkały się z oporem admi-
nistracji wewnętrznej, co ostatecznie doprowadziło do powstania Mau Mau, stłumionego przez
Brytyjczyków. Wielu opozycjonistów, w tym przyszły prezydent Kenii Jomo Kenyatta, trafiło do
więzień i obozów koncentracyjnych. Więcej w: C. E l k i n s,
Rozliczenie z Imperium. Przemilcza-
na historia brytyjskich obozów w Kenii,
Warszawa 2013. W innych brytyjskich koloniach trans-
formacja przebiegała natomiast dość spokojnie. Przykładowo Tanganika uzyskała niepodległość
w 1961 r., Zambia w 1964 r., Malawi w 1965 r., Botswana w 1966 r.
9
Joshua Nkomo (1917–1999) – przywódca nacjonalistyczny, przywódca kolejno: NDP, ZAPU,
PCC i ponownie ZAPU; minister spraw wewnętrznych Zimbabwe w rządzie Roberta Mugabego
w latach 1980–1981, w 1982 r. usunięty z rządu; premier w latach 1989–1998.
Vide:
M. O r l e a n s,
Encyclopedia of World Biography,
vol. XI, Detroit 1998, s. 406.
10
M.J. M a l i n o w s k i,
Zimbabwe u wrót niepodległości,
Warszawa 1980, s. 93.
11
PCC była to faktycznie partia ZAPU, lecz działająca pod zmienioną nazwą ze względu na
zdelegalizowanie nazwy „ZAPU”. Dla ułatwienia w artykule dla partii Joshui Nkomo przyjmuję
nazwę ZAPU, której powszechnie używano.
8
Rodezja Południowa
–
utracony klejnot na kolonialnej mapie Wielkiej Brytanii…
165
National Union, dalej: ZANU)
12
, której przewodniczyli Ndabingi Sithole i Ro-
bert Mugabe. Obydwie organizacje działały rok, od września 1963 r. do września
1964 r., kiedy rząd rodezyjski uznał je za nielegalne
13
.
Władze kolonii bardzo nieufnie podchodziły do wszelkich organizacji nacjo-
nalistycznych. Receptą na pozbycie się problemu, „raka na rodezyjskim ciele”
14
– jak premier Edgar Whitehead nazwał ANC – było wprowadzenie kilku ustaw
w 1959 r., m.in. Native Affairs Amendment Act oraz The Unlawful Organisations
Act, które dawały możliwość znacznego ograniczenia wolności do zgromadzeń,
wypowiedzi, a nawet poruszania się i posiadania własności wszystkim działaczom
ugrupowań uznanym za nielegalne bądź zagrażające porządkowi publicznemu. Ży-
cie w Rodezji Południowej dla jej czarnych mieszkańców stało się bardzo trudne,
gdyż każdy mógł zostać posądzony o działalność wywrotową
15
. Powołując się na
obowiązujące akty, w latach 1960–1965 za poszukiwane uznano 7900 osób, a ska-
zano niemal 4500, wielokrotnie argumentując, że oskarżeni są powiązani z między-
narodowym ruchem komunistycznym i zagrażają stabilności kraju
16
. Postępowanie
rządu nie podobało się władzom londyńskim, gdyż nie w taki sposób Wielka Bry-
tania pragnęła wyzwolenia kolonii. Działacze niepodległościowi zwracali swe
oczy ku metropolii, mając nadzieję, że otrzymają stamtąd poparcie, lecz formalnie
Wielka Brytania nie podjęła żadnych kroków wobec rodezyjskich władz
17
.
Niepodległa Rodezja? Droga do uniezależnienia
W styczniu i lutym 1961 r. w Londynie odbyła się konferencja, której celem było
wypracowanie konstytucji dla Rodezji. Na takie rozwiązanie naciskała Wielka
Brytania, która zdawała sobie sprawę, że niemożliwe jest przedłużanie napiętej
sytuacji w kolonii. Spotkanie zakończyło się sukcesem, ustawa została przyjęta.
Konstytucję zaakceptował nawet Joshua Nkomo, lider NDP, przebywający w Lon-
dynie, za co został mocno skrytykowany przez władze i członków partii pozosta-
jących w Rodezji. Z afrykańskiego punktu widzenia najważniejszym punktem
ustawy zasadniczej było przyznanie Afrykanom 15 na 65 miejsc w parlamencie.
Nie było to wiele, lecz dyplomatom brytyjskim dawało nadzieję na rozszerzenie
wpływów czarnej ludności w przyszłości. Rząd rodezyjski natomiast doskonale
Podział wewnątrz ruchu wyzwoleńczego był wynikiem odmiennych poglądów na temat kon-
stytucji wprowadzonej przez rząd rodezyjski przy porozumieniu z Londynem. Nkomo, przywódca
PCC, zgodził się na przyjęcie ustawy zasadniczej, a Ndabingi Sithole i Robert Mugabe, przywód-
cy ZANU, ostro krytykowali wprowadzoną konstytucję i „układy” Nkomo z władzami Rodezji.
Cf.
M. M e r e d i t h,
Mugabe: Power, Plunder and the Struggle for Zimbabwe,
New York 2007, s. 28.
13
L.W. B o w m a n,
op. cit.,
s. 50.
14
Ibidem,
s. 58.
15
J. N y e r e r e,
Rhodesia in the context of Southern Africa,
„Foreign Affairs”, 1 IV 1965, s. 375.
16
W roku 1965 w rodezyjskich więzieniach przebywało ponad 10 tys. więźniów politycznych.
Cf.
L.W. B o w m a n,
Politics in Rhodesia…,
s. 60–61.
17
Ibidem,
s. 61.
12

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin