Spoleczenstwo rzymskie (societas) dzielilo sie podstawowo na ludzi (homines), czyli obywateli, i rzeczy (res), czyli niewolnikow. Niewolnik wiec wchodzil w sklad spoleczenstwa, ale nie byl czlowiekiem. Jako res, byl tylko przedmiotem prawa. ^ <wyklad> // STYL!!! Sa zmienione tylko kolejnosci wyrazow w zdaniach!!! Na przestrzeni czasu prawa rzymskiego stanowisko niewolnika zmienialo sie; w dawnym prawie bylo inne niz w pozniejszym okresie. Z poczatku liczba niewolnikow w spoleczenstwie byla niewielka. Pierwsi res byli tej samej rasy i wyznania co ich wlasciciele, pochodizli z rodow Latynskich. Nalezeli do jednego domus co ich posiadacze, a zatem stanowiskowo niewiele roznili sie od innych czlonkow rodziny. Jednak od drugiej wojny punickiej (data) wiele sie zmienia. Wiele jencow wojennych stalo sie niewolnikami, co zmienilo obecna panujaca sytuacje. Paulus Aemilius sprzedal w niewole okolo 150 000 jencow wojennych po wyprawie do Epiru, a Scipio Aemilianus sprzedal w 146r pne okolo 50 000 Kartaginczykow w niewole. // Niewolnicy dzielili sie na rozne grupy. Do grupy Familia urbana nalezeli wszelcy niewolnicy przebywajacy w miescie, a Familia rustica stanowila substrat robotnikow rolnych, zajetych w duzych latyfundiach rzymskich. Servi publici, czyli niewolnicy panstwowi, zostawali zatrudniani przez gminy lub panstwo dla swoich potrzeb. W pozniejszym okresie [cesarstwa] niewolnicy mieli coraz bardziej trudniejsze zycie, ze wzgledu na ,,duza konkurencje'' (niewolnikow bylo coraz wiecej, wiec stawali sie oni bardziej powszechni, tani). //?// Plautus, rzymski pisarz w swoich dzielach wspomina o okrucienstwach, jakie popelniali wlasciciele w stosunku do swoich niewolnikow. Byly to m.in chlosta (kara cielesna), oddanie do ciezkich robot, hanbiaca smierc na krzyzu. Poniewaz niewolnik nie posiadal podmiotowosci prawnej (wchodzil w zakres tzw. dominica potestas), wlasciciel mogl robic ze swoim niewolnikiem co chcial; mogl go wykorzystywac jako sile robocza, fizyczna, umyslowa, mogl go sprzedac, darowac, a nawet zabic. Byl to zakres wladzy, jaka wykonywal wlasciciel nad rzecza. Niewolnik nie posiadal zadnych praw przedmiotowych oraz majatkowych, nie mogl wystepowac jako strona w procesie. Mogl jednak np. zyc w zwiazku z niewolnica, za zgoda swojego pana, podobnym do zwiazku malzenskiego. Ich dzieci jednakze nie byly spokrewnione ani ze soba, ani z rodzicami, nawet jesli pozniej zostaly wyzwolone. Od II w pne prawo zezwala niewolnikowi na posredniczenie za swojego pana w czynnosciach prawnych, jednak bylo to prawo ograniczone. Zobowiazanie niewolnika nie bylo zaskarzalne i mialo tylko znaczenie faktyczne. Zobowiazalo jego pana wowczas, gdy niewolnik dzialal z jego upowaznienia. Za wszelkie przestepstwa dokonane przez iewolnika, odpowiadal jego wlasciciel. Mogl sie on uwolnic od odpowiedzialnosci m.in poprzez oddanie niewolnika w rece poszkodowanego (noxae datio). Niewolnik mogl otrzymac majatek od swojego pana. Wszelkie zawarte z tego zarzadu czynnosci prawne mialy skutek tylko dla jego wlasciciela. Przypuszczalnie ze wzgledu wplywu filozofii greckiej, prawa niewolnikow zostaja z czasem zlagodzone. W okresie cesarstwa powstaly przepisy chroniace niewolnikow przed bezpodstawnym zabiciem, zlym traktowaniem ze strony wlascicieli, a niewolnice nie mogly byc zmuszane do prostytucji. Cesarz Klaudiusz wydal edykt, w ktorym postanawia, ze jesli niewolnik zostanie zostawiony przez swojego wlasciciela ze wzgledu na jego chorobe lub starosc, taci za kare jego wlasnosc. Natomiast Antonio Pius wydaje konstytucje, w ktorej za bezpodstawne zabicie niewolnika, kare smierci moze poniesc jego wlasciciel, oraz ze magistatura moze zmusic wlasciciela niewolnika ktory sie nad nim znecal, aby go sprzedal. Jak mozna bylo dostac sie w niewole? Niewolnikiem mozna bylo zostac poprzez m.in urodzenie z niewolnicy. Jednak jesli niewolnica w okresie ciazy byla wolna choc przez chwile, dziecko wtedy uznawalo sie za wolne. W niewole mozna bylo sie dostac rowniez za kare przez sprzedaz trans Tiberium (za Tyber). Polegalo to na tym, ze Rzymianim mogl zostac sprzedany tylko cudzoziemcom w poza obrebem Rzymu. Byli to rzymianie, ktorzy uchylili sie od spisu ludnosci (census), ci ktorzy uciekli przed poborem wojskowym oraz dezerterzy. Rowniez osoby, ktore byly ,,dluznikami upadlymi'' (niewyplacalnymi); mogli byc sprzedani w niewole przez swojego wierzyciela. Zlodzieje, ktorych czyn zostal zauwazony przez poszkodowanego; byli oni oddawani w niewole na podstawie tzw. addictio. Poprzednie przyklady opisujace sposoby dostania sie w niewole zostaly zniesione za czasow cesarstwa i zostaly zamienione innymi zrodlami. Na nowych zasadach, niewolnikiem mozna bylo zostac na podstawie edyktu pretorskiego. Byl on zastosowany np. wobec oszustow, ktorzy celowo sprzedawali sie w niewole po to, aby po odzyskaniu wolnosci podzielic sie ze sprzedawca zdobyta cena kupna. Takze osoby, ktore zostaly skazane na dozywotnia prace w kopalniach lub na smierc, nie posiadajacy wlasnego pana (servi publici). Rowniez cudzoziemcy, ktorzy osiedlali sie w poblizu Rzymu, stawali sie niewolnikami. [peregrini dediticii] //?// Ci, ktorzy dopuscili sie niewdziecznosci wobec swojego patrona, popadali z powrotem w niewole. Za czasow Cesarza Klaudiusza wydano uchwale senatu, w ktorej mowa jest o wolnych kobietach ktore utrzymywaly kontakty plciowe z cudzymi niewolnikami. Jesli mimo upominaia ze strony wlasciciela/i niewolnika/ow nie zaprzestaly one swoich stosunkow, rowniez i one popadaly w niewole. Jednakze pozniej ta uchwala zostala zniesiona przez Justyniania. Niewola na podstawie ius gentium - dostanie sie osoby wolnej do niewoli wojennej. W kwestiach majatkowych, osobe tak uznawano za ,,martwa od momentu dostania sie w niewole''. Gdy taka osoba wrocila z niewoli, wszelkie jej prawa powracaly, a wszelki majatek pozostawal bez zmian. //?// Jak mozna bylo zostac wyzwolonym? Mozna bylo zostac wyzwolonym poprzez czynnosc prawna przez swojego pana, ktory obdarzal swojego niewolnika wolnoscia. Mogl to byc akt dobrowolny, za pomoca namowy niewolnika lub osoby trzeciej, albo poprzez testament wlasiciela. W okresie republiki mozna bylo zostac wyzwolonym m.in poprzez ,,in iure cessio'', czyli w formie pozornego procesu windykacyjnego. Byla to czynnosc polegajaca na dotknieciu laska niewolnika poprzez obronce wolnosci, ktory nastepnie wypowiadal odpowiednia formule. Temu obrzedowi zawsze towarzyszyli pretor lub namiestnik prowincji. Nastepnie magistratura uznawala niewolnika za osobe wolna. Niewolnik mogl rowniez wpisac sie na liste obywateli za przyzwoleniem lub nakazem wlasciciela, podczas spisu ludnosci przez cenzora. Wyzwolenie poprzez testament mialo dwie formy. W jednej z nich testator mogl w testamencie w uroczystych slowach zarzadac wyzwolenia niewolnika. W drugiej zas, testator zlecal wyzwolenie do dziedzica lub zapisobiorcy za pomoca prosby. Niewolnik mogl uzyskac wolnosc tylko za patronem zapisobiorcy badz dziedzica. Za cesarstwa, testator mogl wymusic wyzwolenie na opornym dziedzicu. Prawo pretorskie mialo takze nieformalne sposoby wyzwolenia. Jednym z nich bylo ustne oswiadczenie woli pieciu swiadkow. Mozna bylo wyzwolic takze za pomoca pisemnego oswiadczenia, przez zaproszenie niewolnika do stolu jako wspolbiesiadnika. Za czasow cesarstwa chrzescijanskiego, biskup mogl oswiadczyc wyzwolenie. Wszelkie nieformalne sposoby dawaly niewolnikom wolnosc tylko faktyczna, jednakze nie dawaly wolnosci prawnej. W.zw., takie wyzwolenia mozna bylo odwolac. (...) W prawie Rzymskim wystepowalo ograniczenie co do wyzwalania. Na podstawie ustawy lex Fufia Canina (z 2r p.n.e), w testamencie mozna bylo wyzwolic tylko okreslona liczbe niewolnikow. Jezeli podana liczba przez testatora byla wieksza niz dozwolona, oswiadczenie bylo traktowane calosciowo jako niewazne. Swiadczy to m.in o tym, jak ogromna liczbe w spoleczenstwie zajmowali niewolnicy. Wyzwoleni niewolnicy nie mieli rownego statusu spolecznego, takiego jaki mieli wolno urodzeni obywatele. Liberti cives Romani nie mieli biernego prawa wyborczego. Posiadali oni czynne prawo wyborcze, ktore bylo podrzedne. Ponadto, nawet po wyzwoleniu byli oni zobowiazani okazywac szacunek i posluszenstwo swojemu bylemu wlascicielowi (patronowi). Niewolnik nie mogl np wystapywac przeciw niemu sadownie, tak samo jak jego potomstwa. Patron mogl domagac sie wykonania uslug, jak i utrzymania w razie zubozenia. W rzymskim spoleczenstwie pomiedzy wolnym a niewolnikiem mozna bylo wyroznic jeszcze jedna grupe, ktora nazywana byla polwolnymi. Byly one pod wzgledem prawa wolne, jednak w rzeczywistosci mialy ograniczona wolnosc. Do takich osob zaliczali sie redempti, bedac wykupionymi z niewoli, zostaja pod wladza swojego kupca do czasu zwrotu pieniedzy. Addicti natomiast byli to dluznicy przysadzeni na zasadzie addictio do czasu otrzymania dluznej sumy wierzycielowi. Ci ktorzy wzieli pozyczke w formie nexum, zwani byli nexi i byli polwolnymi. Byli i tacy, co swoje uslugi wynajmowali za pieniadze. Nosili oni nazwe auctorati i nalezeli do nich gladiatorzy i synowie sprzedawani przez swoich ojcow w celu wykonania okreslonych uslug. Polwolnymi byli rowniez ludzie sluzacy w dobrej wierze, czyli t.zw homines liberi bona fide servientes. Osoby ktore byly obywatelami ale zachowywaly status niewolniczy. ^ Waclaw Osuchowski, ,,Rzymskie prawo prywatne - zarys wykladu", Warszawa 1986, panstwowe wydawnictwo naukowe, s.161-171 ################################################# W III - I w pne charakter niewolnictwa zmienil sie z patriarchalnego w klasyczne. Przestali oni byc traktowani na rowni z pozostalymi czlonkami rodziny. Byl calkowita wlasnoscia swojego pana, ktory mogl traktow...
Mb6811