„Świat Zachodu”, „Wschód” i idea postępu w XVIII-wiecznej Wielkiej Brytanii _Piotr Napierała.pdf

(281 KB) Pobierz

Kultura — Historia — Globalizacja Nr 10

IOTR

APIERAŁA

„Ś

WIAT

ACHODU

”, „W

SCHÓD

”

I IDEA POSTĘPU

XVIII-

WIECZNEJ

IELKIEJ

RYTANII

niniejszym artykule postaram się wyjaśnić, jak doszło do tego, że począwszy od

wieku XVIII, elity krajów zachodnioeuropejskich zaczęły pisać o „Europie

Wschodniej”, rozumiejąc przez ten termin grupę państw i narodów, które są niedorefor-

mowane i niewykształcone politycznie. By cel ten osiągnąć, zanalizuję kwestię znaczenia

terminów takich jak „Europa Wschodnia” i „postęp” oraz omówię oświeceniowy ideał

polityki ekonomicznej, ideę postępu markiza de Condorcet i osiemnastowieczną brytyjską

wizję Polaków i Rosjan wraz ze wszystkimi stereotypami i kompleksami.

Angielski poeta i polityk Richard Glover (1712–1785) opublikował w 1737 roku po-

emat epicki ku chwale wolności —

Leonidas

— stanowiący literacki atak na rząd Sir Rober-

ta Walpole’a (1721-1742) i na korupcję stosowaną przezeń jako instrument władzy. Leoni-

das, król Sparty został w nim przedstawiony nie tylko jako bojownik o wolność przeciwko

(perskiemu) despotyzmowi, ale też jako reprezentant Zachodu (western

world)

walczący

przeciw duchowi Azji (asian

world).

Wydaje się, że wówczas cała Europa była uważana za

„Zachód”. Kiedy więc „zachodni” zaczął znaczyć tyle co „zachodnioeuropejski” — fran-

cuski, brytyjski czy włoski?

Nie znajdziemy zbyt wielu przykładów użycia terminu:

eastern Europe

w brytyjskiej

XVIII-wiecznej prasie i literaturze. W artykule o polskich Żydach (Cave 1789, 553) w

Gen-

tlemen’s Magazine

z roku 1789, odnoszącym się do treści opublikowanej również w 1789

roku książki Beatrice Baskerville

The Polish Jew,

czytamy: „Dwoma wielkimi ruchami pol-

skich Żydów i Żydów Europy Wschodniej są plan syjonistyczny i Bund (The

two great

movements among the Polish Jews, and indeed among all the Jews of Eastern Europe, have been the Zio-

nist scheme and the Bund)”.

Eastern Europe

jako określenie wyłącznie geograficzne pojawia się w artykule Edmunda

Burke’a (Burke 1791, 108)

Situation of Northern and Eastern Europe at the Commencement of

133

Piotr Napierała, „Świat Zachodu”, „Wschód” i idea postępu w XVIII-wiecznej Wielkiej Brytanii

1790.

Słowa takie jak:

western

the West

pojawiały się też w znaczeniu ściśle geograficznym

(West

Indies, West Friesland)

i nie były częste nawet jako takie.

W tytule dzieła Philippa Johanna von Strahlenberga (1676-1747) z 1738 roku,

An hi-

storico-geographical description of the northern and eastern parts of Europe and Asia: but more particu-

larly of Russia, Siberia, and Great Tartary; both in their ancient and modern state: together with an

entire new polyglot-table of the dialects of 32 Tartarian nations,

nie mamy do czynienia z określe-

niem „Europa Zachodnia” czy „Europa Wschodnia” jako przyjętą już nazwą, lecz mowa

w nim jedynie o „częściach” kontynentu azjatyckiego i europejskiego. W miesięczniku

London Magazine

z grudnia 1756 roku napotkamy zwrot „eastern Europe” lecz przymiot-

nik „wschodni” jest w nim pisany małą literą, jako określenie ściśle geograficzne a nie kul-

turowe (Kimber, 1756, 306). Podobnie w artykule z

The Monthly Magazine

z 1800 roku

(Philips, 1800, 599), biografii Linneusza autorstwa Dietricha Johanna Heinricha Stövera

z 1794 roku tłumaczonej ze szwedzkiego (Stöver, 1794, 49), a nawet w

The Theosophist

z 1609 roku (The

Theosophist,

1609). W odniesieniu do krajów wschodnioeuropejskich naj-

częściej używane w omawianej epoce wyrażenie to:

eastern kingdoms of Europe.

W innych

językach wyglądało to podobnie, jako przykład może służyć holenderskie dzieło Cornelisa

de Bruinsa pt.

Reizen over Moskovie, door Persie en Indie

z 1711 roku.

Inny problem stanowi to, że kraje, które dziś znamy jako części Europy Wschodniej,

były w czasach wczesnonowożytnych często określane jako „państwa Północy”. W roku

1576 Jean Bodin pisał o „narodach Północy” (angielskim, szwedzkim, duńskim, moskiew-

skim i polskim), które cenią sobie indywidualizm i nie akceptują monarchii absolutnej

(Bodin, 1967, 151). Tradycja przetrwała aż do wieku XVIII (Wielka Wojna Północna —

1700-1721, „koncertem północnym” nazywano sojusz Katarzyny II z Prusami i Wielką

Brytanią. Sojusz ten był skierowany przeciw austriacko-francuskiemu „koncertowi połu-

dniowemu”).

Klarowny podział na „cywilizowaną” Europę Zachodnią i nieco barbarzyńską Europę

Wschodnią jest rezultatem Condorcetowskiej idei postępu. Markiz de Condorcet twier-

dził, że Wielka Brytania i Francja są bardziej zaawansowane od innych państw europej-

skich w kwestii zapewniania publicznej wolności oraz praworządnej i stabilnej administra-

cji. Niemcy i Włosi ciągle jeszcze popełniali błędy, a ludy Europy Wschodniej (Condorcet

nie stosował tego pojęcia) miały skłonność do despotyzmu lub anarchii. Wspomniana

idea postępu Condorceta była jedynie naukowym opracowaniem wcześniejszego sposobu

134

Kultura — Historia — Globalizacja Nr 10

myślenia, typowego dla oświecenia, nakazującego wierzyć, że wszystkie ludzkie instytucje

dają się stosunkowo łatwo reformować a ich działanie można usprawniać. Konserwatyw-

na, niedouczona szlachta polska i węgierska wydawała się być więźniem starych sposobów

rządzenia. Pod koniec XVIII wieku nawet niektórzy polscy myśliciele (Hugo Kołłątaj,

Stanisław Staszic) poczęli określać polską wolność jako archaiczną w przeciwieństwie do

np. brytyjskiej — pełnej szacunku dla prawa i praw jednostki (Grześkowiak-Krwawicz,

2006, 113).

Sposób postrzegania krajów Europy Wschodniej jako gorszych nie ograniczał się je-

dynie do Wielkiej Brytanii. Podobnie widziano te sprawy w Austrii i Niemczech. Na tak

zwanej „Tablicy narodów” (Völkertafel) z ok. 1730-1740 roku wykonanej w Wiedniu naro-

dy Europy Zachodniej są przedstawione w dużo lepszym świetle niż mieszkańcy Europy

Wschodniej. Francuzi, zgodnie z europejskim barokowym stereotypem, to wielcy wojow-

nicy oddający życie na polu bitwy, ale także lekkoduchy i oszuści (Stanzel, 1999). Anglik,

umieszczony pomiędzy Szwedem a Niemcem, traktowany jest jako przedstawiciel naro-

dów Północy, a „Tablica” wyraźnie preferuje ludy Południa z „dumnym” i „mądrym”

Hiszpanem na czele. Hiszpan jako jedyny nie miał w zasadzie wad; znacznie gorzej wypa-

dał Francuz, a jeszcze gorzej ludy północne, kończąc na Węgrach, Polakach, Moskalach

i „zniewieściałych” Turkach. Anglik jest przedstawiony jako porywczy (unruhig) człowiek

potężnej postury, a jego kraj jako żyzny i kwitnący (fruchtbar). Tak jak Francuz jest wy-

kształcony głównie w rzemiośle wojennym, a Hiszpan w Piśmie Świętym, tak Anglik jest

typowym obieżyświatem (Welt-weiß), co zapewne stanowi nawiązanie do

Grand Tour —

typowych dla wyższych warstw brytyjskich podróży edukacyjnych. Najgorzej wypada na

tablicy Grek-Turek (Grecja była wówczas częścią Imperium Osmańskiego) — ukazany

jako zniewieściały leniuch, mający skłonności do tyranii lub żyjący w niej, kochający jedy-

nie siebie samego i swoje interesy, niezdolny do wznioślejszych uczuć. Polacy i Węgrzy

zostali przedstawieni jako dość prymitywni nieokrzesańcy, noszący dziwne długie stroje i,

co ciekawe,

jako narody niegodne zaufania.

Polakom zarzucano warcholstwo i niespokojnego

ducha, a podobnym im Węgrom niewierność wobec cesarza Austrii, co zapewne stanowi-

ło aluzję do antyhabsburskich powstań (m.in. w 1702 roku). Obu nacjom zarzucano też

przesądność. Brytyjczycy, a zwłaszcza wyraźnie walczący z przesądami wigowie wspierają-

cy oświeconą wizję świata przedstawioną w

The Spectator

(1711-1714), darzyli narody

wschodniej Europy podobną niechęcią jak Austriacy.

135

Piotr Napierała, „Świat Zachodu”, „Wschód” i idea postępu w XVIII-wiecznej Wielkiej Brytanii

Zniewieściałość narodów wschodnich jest także wspomniana w artykule zamieszczo-

nym w marcowym numerze

The European Magazine and London Review

z 1792 roku dotyczą-

cym Persji, Turcji i podróży niejakiego Beauchampa po tych krajach odbytej w 1787 roku

(Beauchamp, 1792).

Stosunek Brytyjczyków do Polski był nieco bardziej skomplikowany niż do Turcji czy

Persji, choć Polska była nad Tamizą w zasadzie równie egzotycznym krajem. Poseł polski

w Londynie w latach 1769-1772, Tadeusz Burzyński (ur. ok. 1730, zm. 1773) twierdził, że:

„…te dwa narody wolne mają jakieś przez toż samo sekretny ze sobą związek i wzajemny

dla siebie szacunek” (Libiszowska, 1972, 55) Lord Mansfield stwierdził w rozmowie

z nim:

In this country Poland has no enemy.

Niestety kłopoty Polski były dla Brytyjczyków ra-

czej egzotyczne i niejasne. Rosji nie lubiano i zdawano sobie sprawę z potencjalnie nie-

bezpiecznego wzrostu jej potęgi, ale nie pojmowano sprzeczności między Polską a dość

popularnym w Londynie Królestwem Prus. Czasem Polska kojarzyła się też z niesprawie-

dliwością, jak kiedy 9 stycznia 1770 roku William Pitt Starszy użył podczas debaty w Izbie

Lordów na temat mowy tronowej Jerzego III stwierdzenia, że pewne decyzje

„…sprowadziłyby

brytyjskich wolnych farmerów do stanu gorszego niż wieśniaków w Polsce/ If this

question be given up, the freeholders of England are reduced to a condition baser than the peasantry of

Poland…”

(Pitt, 1848, 93). Takich przykładów używania sytuacji chłopstwa w Polsce jako

synonimu okropieństw znalazłoby się o wiele więcej.

Czy w XVIII-wiecznej Brytanii wiedziano o Polsce dużo, czy też kraj ten pozostawał

czystą egzotyką? Wydaje się że osobna polityka brytyjska wobec Polski w XVIII wieku nie

istniała. Gabinet Roberta Walpole’a, który sprawował swój urząd od 1721 do 1742 roku,

prowadził politykę pacyfistyczną, niechętną konfliktom zbrojnym. Dotyczyło to brytyj-

skiej aktywności w całej Europie. Wojna przeciw Hiszpanii (1739) została na nim wymu-

szona przez „opinię publiczną”. W głównym źródle do historii ówczesnej dyplomacji bry-

tyjskiej:

Memoirs of the Life and Administration of Sir Robert Walpole

Williama Coxe’a (1798),

który to zbiór obejmuje najważniejsze dokumenty i korespondencję rządu Walpole’a

sprawy wschodnie są prawie nieobecne. Walpole był wprawdzie zaniepokojony wzrostem

potęgi Rosji (Coxe, 1798, 323), ale jak się wydaje jego rząd nie miał żadnej koncepcji roz-

wiązania tej sprawy. Walpole i jego otoczenie polegali na sojuszu z Austrią i na dyplomacji

cesarskiej. Sojusz z cesarzem był bowiem podstawą brytyjskiej polityki wschodniej od za-

kończenia Hiszpańskiej Wojny sukcesyjnej. Mimo pewnych rozbieżności interesów co do

136

Kultura — Historia — Globalizacja Nr 10

postanowień traktatu pokojowego kończącego ten konflikt i zbliżenia z Francją w latach

1717-1735 (Perkins, 1920, 376), politycy otwarcie zwalczający Austrię jak Charles Tow-

nshend (1674-1738) nie byli tolerowani (Oliver, 1931, 137). Inni zaś jak Thomas Pelham-

Holles, książe Newcastle (1693-1756), lubili się stroić w szaty obrońców cesarza, by przy-

podobać się przywiązanemu do Austrii Jerzemu II (Cave, 1738, 406). Wydaje się również,

że z trudem zdawano sobie w Londynie sprawę z tego, że interesy Austrii i Rosji mogą nie

być tak zbieżne jak sugerowałby to sojusz z 1726 roku między obu krajami. Trudno więc

mówić o jakiejś osobnej polityce brytyjskiej wobec Rosji w tym okresie (British

Diplomatic

Instructions,

1930, 121).

Również po 1748 roku współpraca z Austrią była priorytetem brytyjskich służb dy-

plomatycznych w Europie Wschodniej (Hanczewski, 2000, 151). Dyplomaci brytyjscy byli

przy tym ograniczeni instrukcjami centrali. Jedynym dyplomatą, który w latach 1748-1756

próbował wpływać na linię polityki własnego kraju wobec Europy Wschodniej (Hanczew-

ski, 2000, 103) był Charles Hanbury Williams (1708-1759), rezydujący kolejno w Dreźnie

(1747-1750), Berlinie (1750-1751) i Petersburgu (po 1751). Był on również nauczycielem

polityki młodego Stanisława Augusta Poniatowskiego, którego w 1755 roku przedstawił

Katarzynie II umożliwiając mu uzyskanie pozycji pozwalającej myśleć o reformowaniu

Rzeczypospolitej (Butterwick, 2000, 103-112). Poleganie na Austrii w polityce wschodnio-

europejskiej nie opłaciło się Brytyjczykom. Wielka Brytania A.D. 1756 była w Europie

niemal izolowana — jedynym jej sojusznikiem był król Prus, którego trzeba było wspierać

finansowo.

Wiek XVIII kończy się dla dyplomacji brytyjskiej reperkusjami związanymi z zagar-

nięciem francuskiej Kanady (Pokój paryski — 1763) i sporami z koloniami amerykański-

mi, które pochłaniają energię rządu. Wojna z amerykańskimi buntownikami zniwelowała

sympatię wielu przedstawicieli oświeconych elit do Wielkiej Brytanii jako „kraju wolno-

ści”, tak w Polsce (Butterwick, 2000, 290-294) jak we Francji czy Niemczech (Wolff-

Powęska, 1988, 93-97). Podsumowując — nie było w XVIII wieku momentu, w którym

Wielka Brytania miałaby wolne ręce w prowadzeniu jakiejś odrębnej polityki wobec Polski.

Wśród samych Brytyjczyków XVIII wieku niewielu można znaleźć posiadających tak

dużą wiedzę na temat Polski, jaką miał Charles Hanbury Williams. Polska zaczęła intere-

sować ich bardziej dopiero po 1764 roku, gdy na tronie zasiadł Stanisław August Ponia-

towski — anglofil, który nigdy nie zmarnował okazji, by porozmawiać z Brytyjczykami

„Świat Zachodu”, „Wschód” i idea postępu w XVIII-wiecznej Wielkiej Brytanii _Piotr Napierała.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: