Społeczność żydowska dębickiego sztetla na przełomie XIX i XX wieku.pdf

(439 KB) Pobierz
Życie codzienne stanowi niezwykle szeroki temat badawczy. Może być
zatem w różny sposób definiowane
1
. Najczęściej, na co uwagę zwraca Maria
Bogucka, pośród składających się na nie dziedzin są przede wszystkim kwe-
stie materialno-bytowe, takie jak warunki egzystencji, zabudowa, metody pra-
cy, wyposażenie mieszkań, pożywienie, ale także kwestie antropologiczne, jak
mentalność, obyczajowość, religijność lub relacje narodowościowe
2
. Prze-
strzenią, w której bardzo dobrze możemy zaobserwować poszczególne ele-
menty życia codziennego, a szczególnie sprawy religijne i narodowościowe,
był galicyjski sztetl
3
, czyli jak pisała Maria Kańska, „typowa, prowincjonalna
1
Dębica na przełomie XIX i XX w. była przykładem typowego galicyjskiego miasteczka,
które w większości zamieszkiwała ludność żydowska. Niestety, z racji niedostatecznie zacho-
wanego materiału źródłowego nie można w pełni zaprezentować losów gminy żydowskiej
w Dębicy. Możliwa jest jedynie szczątkowa rekonstrukcja, której podjął się autor w niniejszym
tekście. Podstawę źródłową stanowią materiały zgromadzone w Archiwum Narodowym
w Krakowie oraz Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, a także materiał wspomnieniowy,
przede wszystkim zaś relacje zawarte w dębickiej księdze pamięci. Problematyka artykułu
koncentruje się na przedstawieniu życia codziennego mieszkańców dębickiego sztetla, charakte-
rystyce relacji pomiędzy żydowskimi i polskimi mieszkańcami, a także udziale Żydów w zarzą-
dzaniu miastem oraz prezentuje strukturę zawodową osób wyznania mojżeszowego.
Słowa kluczowe:
Galicja, Żydzi, sztetl, Dębica, codzienność
Arkadiusz Stanisław Więch
ORCID: https://orcid.org/0000-0003-4888-1129
(Uniwersytet Jagielloński)
Społeczność żydowska dębickiego sztetla
na przełomie XIX i XX wieku
2018
4
ISSN 2450-5854; ISBN 978-83-7996-618-9
DOI: 10.15584/galisim.2018.4.8
CZASOPISMO INSTYTUTU HISTORII
UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO
Zob. T. Szarota,
Życie codzienne – temat badawczy, czy tylko popularyzacja? Na margi-
nesie serii wydawniczych Hachette i PIW-u,
„Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1996, t. 44,
nr 3, s. 239–245.
2
M. Bogucka,
Życie codzienne – spory wokół profilu badań, definicji,
„Kwartalnik Histo-
rii Kultury Materialnej” 1996, t. 44, nr 3, s. 242–253.
3
Na temat życia codziennego Żydów zob.: A. Cała,
Wizerunek Żyda w polskiej kulturze
ludowej,
Warszawa 1992; T. Gąsowski,
Między gettem a światem. Dylematy ideowe Żydów
mieścina galicyjska zamieszkała przez Żydów”
4
. Sztetl stanowił charaktery-
styczny element pejzażu ziem dawnej Rzeczypospolitej
5
, w którym następo-
wało wzajemne przenikanie się kultur, religii i narodowości
6
. Izraelski filozof
i znawca chasydyzmu Marc-Alain Ouaknin, pisząc o jego specyfice, zauważył:
„Sztetl jest jednocześnie i «miasteczkiem» i jakby „małym państwem” […].
Sztetl, żydowskie miasteczko w Polsce czy w Rosji, było bliskie natury […]
zamieszkiwali w większości Żydzi. Było to w gruncie rzeczy ich autonomicz-
ne terytorium, sami nim zarządzali i czuli się całkowicie wolni od nabolałego
problemu układania sobie stosunków z chrześcijańskim otoczeniem”
7
. Oczy-
wiście jest to mocno uproszczony obraz, a ówczesna rzeczywistość była bar-
dziej złożona, co zaobserwować możemy na terenie Galicji, której miasteczka
stanowią dobry przykład sztetli zamieszkałych zarówno przez ludność polską,
jak i żydowską w Galicji Zachodniej, a także ruską/ukraińską w przypadku
Galicji Wschodniej
8
. Galicyjskie miasteczka funkcjonowały niejako na pogra-
niczu dwu światów: miasta i wsi, stanowiąc mieszaninę wzorców typowych
dla obu tych środowisk
9
. Pod koniec XVIII w. utraciły na znaczeniu, spadając
często do rangi osad o charakterze miejskim, a ich rozwój nastąpić miał dopie-
ro sto lat później, kiedy w czasach autonomii galicyjskiej niektórym z nich
udało się wykorzystać sprzyjającą koniunkturę
10
. Najczęściej jednak przed-
stawiały dość opłakany wygląd, czego echa odnaleźć możemy w relacjach
przemierzających Galicję podróżnych: „świnie, Żydy, śmieci, bezdenne błoto
A
RKADIUSZ
S
TANISŁAW
W
IĘCH
144
galicyjskich na przełomie XIX i XX wieku,
Kraków 1997; M. Tuszewicki,
Żaba pod językiem.
Medycyna ludowa Żydów aszkenazyjskich przełomu XIX i XX wieku,
Kraków–Budapeszt 2015.
4
M. Kańska,
Daleko od Wiednia. Galicja w oczach pisarzy niemieckojęzycznych 1772–
1918,
Kraków 1991, s. 159.
5
Zob. E. Hoffman,
Sztetl. Świat żydów polskich,
Warszawa 2001;
Sztetl
[w:]
Polski
słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, religia, ludzie,
t. 2, oprac. Z. Borzymińska, R. Że-
browski, Warszawa 2003, s. 653; Y. Petrovsky-Shtern, The Golden
Age shtetl. A new history
of Jewish life in East Europe,
Princeton–Cambridge 2014; O. Goldberg-Mulkiewicz,
Miaste-
czko w miasteczku. Funkcjonowanie pojęcia sztetl,
„Łódzkie Studia Etnograficzne” 2012, t. 51,
s. 61–76.
6
Zob. J. Hoff,
Wschodniogalicyjski sztetl (na przykładzie Czortkowa)
[w:]
Historia. Społe-
czeństwo. Wychowanie,
red. J. Maternicki, M. Hoszowska, P. Sierżęga, Rzeszów 2003, s. 339–
351; A. Bartosz,
Galicyjskim szlakiem chasydów sądecko-bobowskich,
Kraków–Budapeszt 2015.
7
M.-A. Ouaknin,
Chasydzi,
Warszawa 2002, cyt. za: A. Sabor,
Sztetl. Śladami żydowskich
miasteczek. Działoszyce – Pińczów – Chmielnik – Szydłów – Chęciny. Przewodnik,
Kraków
2005, s. VII.
8
W przypadku obszarów Galicji Wschodniej od końca XIX w. możemy zaobserwować
coraz intensywniejszy proces tworzenia się ukraińskiej tożsamości narodowej.
9
D. Kałwa,
Polska doby rozbiorów i międzywojenna
[w:]
Obyczaje w Polsce. Od średnio-
wiecza do czasów współczesnych,
red. A. Chwalba, Warszawa 2006, s. 224.
10
A.S. Więch,
Miasteczko Pruchnik w XIX–XX wieku
[w:]
Pruchnik. Studia z dziejów mia-
sta i okolic,
red. M. Wolski, Kraków 2014, s. 225.
Cyt. za: J. Hoff,
Wygląd małych miast galicyjskich w XIX i na początku XX wieku
[w:]
Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie auto-
nomii galicyjskiej. Materiały s sesji, Jasło 23–24 kwietnia 1999,
red. Z. Beiersdorf, A. Laskow-
ski, Jasło 2001, s. 101.
12
W. Kalinka,
Galicja i Kraków pod panowaniem austriackim,
Kraków 1898, s. 55.
13
W odniesieniu do 2. połowy XIX w. czyni to Alojzy Zielecki w poświęconym dziejom
Dębicy rozdziale w monografii miasta. Zob. A. Zielecki,
W czasach autonomii
[w:]
Dębica.
Zarys dziejów miasta i regionu,
red. J. Buszko, F. Kiryk, Kraków 1995, s. 197–294. Temat rela-
cji polsko-żydowskich, z naciskiem jednak na okres międzywojenny, pojawia się także w po-
święconej dębickiej codzienności książce Arkadiusza Więcha. Zob. A.S. Więch,
Miasteczko. Życie
codzienne mieszkańców Dębicy w latach 1900–1939,
Przemyśl 2012, s. 64–75. Historia gminy
żydowskiej poruszona została również we wprowadzeniu do dębickiej księgi pamięci: A.S. Więch,
Wprowadzenie. Świat dębickiego sztetla
[w:]
Księga Dębicy. Kolebka naszej młodości. Wspomnie-
nia żydowskich mieszkańców miasta,
red. A.S. Więch, Przemyśl 2014, s. 11–24.
14
Na temat żydowskich ksiąg pamięci jako źródeł historycznych: A.S. Więch,
Księgi pa-
mięci jako źródło historyczne do badań społeczności żydowskiej na terenie obecnego województwa
podkarpackiego,
„Biuletyn Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej” 2017, nr 4, s. 53–71.
15
Księga Dębicy wydana została w Izraelu w 1960 roku:
Sefer Dembiz,
red. D. Leibel, Tel
Awiw 1960. Polskie wydanie ukazało się w 2014 r.:
Księga Dębicy. Kolebka naszej młodości.
Wspomnienia żydowskich mieszkańców miasta,
red. A.S. Więch, Przemyśl 2014. W 2016 roku
w USA pojawiło się wydanie amerykańskie:
Dembitz. Dębica. Memorial book,
red. D. Leibel,
New York 2016.
11
lub tumany kurzu, oto główna ozdoba rynku i ciasnych uliczek”
11
oraz „mia-
steczko galicyjskie jest siedzibą tłumu żydowskiego, o którym nikt dotąd do-
kładnie nie wie, z czego właściwie żyje […] brudne, rzadko gdzie brukowane,
z błotem nieustającym po rynkach i ulicach, które chyba zaledwo kilkutygo-
dniowa susza oczyszcza; z domkami drewnianymi właściwej architektury,
mają też właściwy system w układzie ulic i placów. Niemal w każdym znajdu-
je się ogromny rynek, który zdaje się był kiedyś wybrukowany, ale kamienie
zapadły się z czasem, teraz trawa na nich porasta”
12
. Przykładem takiego mia-
steczka-sztetla była przynależąca do Galicji Zachodniej Dębica.
Niestety, temat historii gminy żydowskiej w Dębicy nie doczekał się do-
tąd szerszego opracowania. W publikacjach zajmujących się regionem histo-
ryków pojawia się on niejako przy okazji prowadzonych badań
13
. Wpływ na
taki stan rzeczy ma niezwykle słabo zachowana baza źródłowa, która w prze-
ważającej mierze odnosi się do okresu międzywojennego oraz sytuacji Żydów
w czasie II wojny światowej. W formie szczątkowej zachowały się fragmenty
ksiąg metrykalnych i dotyczące postępowań spadkowych materiały notarialne.
Ciekawym źródłem o charakterze wspomnieniowym jest żydowska księga
pamięci
14
, która jednakże również w większości zawiera wspomnienia z okre-
su dwudziestolecia międzywojennego i opisuje czas Zagłady
15
.
Mieczysław Orłowicz w wydanym tuż przed wybuchem I wojny świato-
wej
Ilustrowanym przewodniku po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku
Społeczność żydowska dębickiego sztetla na przełomie XIX i XX wieku
145
Cieszyńskim
zawarł niezwykle zwięzły opis Dębicy: „(111 km., 197 m. n. m.).
Oddaleni z dworca �½ km., dorożka 80 hal. Zajazdy Bornsteina i Rechta. Re-
stauracye Seredzińskiego, Bema i na dworcu. 6000 mieszk. W tem 4000 Żyd.
Kościół gotycki z r. 1318”
16
. Miasteczko swoim korzeniami sięgało czasów
średniowiecznych, a do rangi miasta podniósł je dokumentem lokacyjnym
w 1358 r. Kazimierz Wielki. Dębica była miastem prywatnym, co niestety,
wraz z położeniem pomiędzy dwoma miastami królewskimi (Pilznem i Rop-
czycami) nie sprzyjało jej rozwojowi. Często ulegała podziałom i zmieniała
właścicieli, którymi byli: Gryfici (Dębiccy i Latoszyńscy), Górscy i Trzesiec-
cy. Została zniszczona w okresie potopu szwedzkiego i w połowie XVIII w.
podupadła. W 1785 r. została pozbawiona praw miejskich, które odzyskała
dopiero w 1914 r.
17
. Nie można jednoznacznie stwierdzić, kiedy na terenie
Dębicy pojawili się żydowscy osadnicy. Być może jak w innych, podobnych
miasteczkach, nastąpiło to już w średniowieczu, jednakże znajdujące się
w żydowskich wspomnieniach informacje o pierwszych wzmiankach obec-
ności w Dębicy w roku 1471 nie znajdują potwierdzenia w zachowanym
materiale źródłowym
18
. Informacji o obecności Żydów w miasteczku nie
zawiera również najstarszy spis osiedli żydowskich w Polsce z 1507 r.
19
Można jedynie przypuszczać, że napływ ludności żydowskiej do Dębicy
mógł nastąpić w 2. połowie XVI i początkach XVII w. i mógł być związany
z niekorzystnym dla żydowskich mieszkańców Pilzna i Ropczyc ustawodaw-
stwem królewskim, które nakazywało im opuszczenie miejscowości
20
. Osie-
dlanie się Żydów w Dębicy mogło mieć również związek z powstającą pod
koniec XVII w., usytuowaną na terenie dawnego przedmieścia nową osadą,
zwaną Nowym Miastem (Nową Dębicą)
21
. Pierwsze pewne wzmianki
o obecności Żydów w Dębicy pochodzą z 2. połowy XVII w. i znajdują się
w datowanym na 1676 r. rejestrze poboru pogłównego, który wymienia
A
RKADIUSZ
S
TANISŁAW
W
IĘCH
146
M. Orłowicz,
Ilustrowany przewodnik po Galicyi, Bukowinie, Spiszu, Orawie i Śląsku
Cieszyńskim,
Lwów 1919, s. 341. Wcześniejsze wydanie pochodziło z roku 1914.
17
F. Kiryk,
Początki miasta i osady
[w:]
Dębica…,
s. 85–108; J. Rajman,
W okresie nowo-
żytnym
[w:]
Dębica…,
s. 109–170; A. Zielecki, dz. cyt., s. 197–294; M. Wolski,
Rozpad dóbr
dębickich Gryfów w XV i początkach XVI wieku,
„Teki Krakowskie” 1997, nr 5, s. 187–200.
18
Rok 1471 wspomina żydowski historyk Nathan Gelber w zamieszczonym w dębickiej
księdze pamięci tekście poświęconym dziejom gminy żydowskiej. N. Gelber,
Historia Żydów
w Dębicy
[w:]
Księga…,
s. 30–31; A. Więch,
Wprowadzenie…,
s. 11–24.
19
M. Horn,
Najstarszy rejestr osiedli żydowskich w Polsce z roku 1507,
„Biuletyn Żydow-
skiego Instytutu Historycznego” 1974, nr 3, s. 11–15.
20
Wydany przez Stefana Batorego w 1577 r. edykt dla Pilzna oraz przez Zygmunta III
Wazę w 1604 r. edykt dla Ropczyc; K. Szczeklik,
Pilzno i pilźnianie,
Kraków 1911, s. 54–55;
W. Tabasz,
Podkarpaccy Żydzi. Codzienność, noc, nadzieja,
Ropczyce 2009, s. 17.
21
J. Rajman, dz. cyt., s. 143–144.
16
dwóch żydowskich mieszkańców miasteczka
22
. O obecności Żydów mówi
także dotyczący zasady uboju rytualnego statut cechu rzeźnickiego z 1690 r.
23
Niedługo później, bo w początku XVIII stulecia, rozgorzał pomiędzy katolic-
kimi a żydowskimi mieszkańcami Dębicy spór podsycany przez kolejnych
dębickich proboszczów: Michała z Młodocina Młodeckiego (proboszcz
w latach 1689–1705) i Jana Wojciecha Olszowskiego (proboszcz w latach
1705–1720). Żydom zarzucano wkupywanie należących do katolików domów
oraz głośne zachowanie zakłócające niedzielne msze święte w kościele para-
fialnym. Spór trafił do sądu biskupa krakowskiego Kazimierza Łubieńskiego,
który nakazał zburzenie dwóch dębickich synagog (w Nowej i Starej Dębicy),
a także zakazał Żydom wychodzić z domów podczas katolickich procesji
i zabronił im przyjmowania na służbę katolików. Ostatecznie biskup zgodził
się na funkcjonowanie synagogi w Nowym Mieście. Wskutek niezwykle ską-
pych materiałów źródłowych nie sposób dokładnie zrelacjonować przebiegu
sporu oraz rozstrzygnąć kwestii ewentualnej rozbiórki i odbudowy dębickich
synagog
24
. Na co dzień jednak pomiędzy Polakami a Żydami nie dochodziło
do większych zatargów, a wręcz przeciwnie, istniały ożywione relacje han-
dlowe. Miasteczko słynęło w okolicy jako duży ośrodek prowadzonego przez
Żydów gorzelnictwa
25
.
Liczba ludności Dębicy w przypadku okresu przed uzyskaniem przez Ga-
licję autonomii pozostawała na podobnym poziomie, a z czasem nastąpił jej
znaczy wzrost. W roku 1799 liczyła Dębica 1430 mieszkańców (w tym 878
Żydów), a w 1824 r. 1436 (w tym 782 Żydów)
26
. W połowie wieku XIX mia-
steczko zamieszkiwało 2667 osób
27
. Ten znaczący przyrost liczby ludności
w przeciągu kilkudziesięciu lat wiązał się z jednej strony z budową linii kole-
jowej Karola Ludwika łączącej Kraków z Lwowem i napływającymi do miasta
inwestycjami, z drugiej zaś strony z osiedleniem się w Dębicy rzesz żydow-
skich chasydów. Tym samym Dębica stopniowo stawała się w coraz większym
Społeczność żydowska dębickiego sztetla na przełomie XIX i XX wieku
147
Biblioteka Czartoryskich, sygn. 1099 IV Rkp,
Regestr pogłównego prowincyi małopol-
skiey 1676,
k. 377. Zob. J. Rajman, dz. cyt., s. 143–144; Z. Guldon,
Ludność żydowska w mia-
stach małopolskich w drugiej połowie XVII wieku
[w:]
Żydzi w Małopolsce. Studia z dziejów
osadnictwa i życia społecznego,
red. F. Kiryk, Przemyśl 1991, s. 93.
23
J. Rajman, dz. cyt., s. 143.
24
Tamże, s. 155–156; A. Więch,
Wprowadzenie…,
s. 15–16.
25
Zob.
Księga Wójtowska Dębicy,
red. J. Dymitrowski, Dębica 2010; J. Rajman, dz. cyt.,
156–161.
26
Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej AN Kraków),
Teki Schneidra,
sygn. 1849,
1850; Ł. Jewuła,
Galicyjskie miasta i miasteczka oraz ich mieszkańcy w latach 1772–1848,
Kraków 2013, s. 186.
27
Stan dla roku 1857; A. Jelonek,
Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach
polskich od 1810 do 1960 r.,
Warszawa 1967, s. 10.
22

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin