Różnice płciowe w rozwoju wczesnych nieadaptacyjnych schematów.pdf

(331 KB) Pobierz

Różnice płciowe w rozwoju wczesnych

nieadaptacyjnych schematów. Badania

prowadzone na grupie młodzieży doznającej

przemocy w rodzinie

Michał Sieński, Michał Ziarko, Klaudia Łuczak

Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Doznawanie przemocy w rodzinie może prowadzić do poważnych następstw,

szczególnie w grupie osób młodych o niedojrzałym aparacie psychicznym. W prze-

prowadzonych badaniach analizowano różnice płciowe w rozwoju wczesnych nie-

adaptacyjnych schematów w grupie nastolatków.

Badania przeprowadzono w grupie 68 nastolatków w wieku 14–17 lat, któ-

rzy w rodzinie pochodzenia doświadczyli przemocy ze strony jednego z rodziców

lub opiekunów. Osoby badane wypełniły

Kwestionariusz traumy dziecięcej,

Kwestionariusza schematów Younga

i ankietę z danymi socjometrycznymi.

Wykazano, że mimo zbliżonych wyników w formach i natężeniu doznawanej

przemocy wystąpiły różnice płciowe w rozwoju wczesnych nieadaptacyjnych sche-

matów. W grupie nastolatków płci męskiej, odmiennie niż u dziewczyn, odno-

towano związek między doznawaniem przemocy a nasileniem schematów ze

wszystkich pięciu kategorii. Ponadto zarówno wynik ogólny, jak i nasilenie sche-

matów z kategorii słaba autonomia oraz nadmierna czujność i zahamowanie były

znacząco wyższe w grupie męskiej.

łowa kluczowe

przemoc

trauma

wczeSne nieadaptacyjne Schematy

naStolatki

1 Badania finansowane z grantu: Praca powstała w wyniku realizacji projektu badawczego nr

2016/21/N/HS6/02824 finansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki.

www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Michał Sieński, Michał Ziarko, Klaudia Łuczak

naczenie wpływu środowiska na funkcjonowanie psychiczne człowieka sta-

nowi jedno z podstawowych zagadnień, jakimi psychologowie zajmują się

niemal od początku istnienia tej dyscypliny naukowej. Szczególne zaintereso-

wanie budzi wpływ potencjalnie traumatycznych wydarzeń na funkcjonowanie i roz-

wój aparatu psychicznego w okresie jego szybkiego wzrostu, to jest w dzieciństwie

i okresie dojrzewania. Od ponad stu lat podejmuje się próby weryfikowania hipotez

o związku łączącym wczesne wydarzenia traumatyczne z rozwojem psychopatologii

na dalszych etapach życia (m.in. Cicchetti, 1984; Freud, 1893/2014; Grinker, Spiegel,

1945; van der Kolk, 1989; Scurfield, 1993).

Na przestrzeni lat pojawiały się odmienne stanowiska dotyczące tego, które czyn-

niki – czy te pochodzenia biologicznego (m.in. Fairbairn, 1946; Klein, 1946/1996;),

czy też te związane ze środowiskiem (m.in. Kohut, 1977/2009) – mają dominujące

znaczenie w rozwoju aparatu psychicznego i wystąpienia zaburzeń psychicznych.

Obecny kompromis w tym sporze prowadzi do uznania roli zarówno czynników

biologicznych, jak i środowiskowych, w tym wydarzeń traumatycznych, w rozwoju

osobowości i jej zaburzeń (m.in. Kernberg i in., 2007; Mahler, Pine, Bergman, 1973;

Young, Klosko, Weishaar, 2014). Współcześnie w wielu pracach dąży się do ziden-

tyfikowania związków łączących potencjalnie traumatyczne wydarzenie, jakim jest

przemoc w rodzinie, z późniejszym występowaniem różnych form psychopatologii.

(Berzenski, Yates, 2010; Crawford, Wright, 2007; Wójcik, 2013).

Badacze i specjaliści zajmujący się pomocą osobom, które doznały przemocy,

wyróżniają najczęściej jej cztery podstawowe formy: przemoc fizyczną, przemoc

emocjonalną, wykorzystanie seksualne oraz zaniedbanie, które może przejawiać się

przez ignorowanie lub nieadekwatne reagowanie na fizyczne i psychiczne potrze-

by osoby pozostającej w dużej zależności, np. osoby niepełnosprawnej lub dziecka

(Cichla, 2009).

Przemocy w rodzinie najczęściej doznają osoby o najsłabszej pozycji, wynikającej

z takich czynników jak stan zdrowia, wiek, status społeczny czy dominujące wzorce

kulturowe, w tym z płci (World Health Organization, 2002). W badaniach nad roz-

powszechnieniem przemocy w Polsce zwraca się uwagę, że najczęściej jej ofiarami

padają kobiety, dzieci i osoby starsze. Skalę zjawiska w naszym kraju obrazuje liczba

ofiar przemocy wskazanych przez założone przez policję Niebieskie Karty, tj. nowo

rozpoczęte procedury oficjalnego zawiadomienia o podejrzeniu wystąpienia prze-

mocy. W roku 2017 założono 75 662 Niebieskich Kart, które dotyczyły 92 529 ofiar

przemocy w rodzinie. W grupie osób doznających przemocy prawie 15%, to jest

13 515 osób, stanowiły dzieci (Policja, 2017). Faktyczna liczba osób doznających

przemocy może być wyższa ze względu na to, że nie tylko policja ma możliwość

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)

RÓŻNICE PŁCIOWE W ROZWOJU WCZESNYCH NIEADAPTACYJNYCH SCHEMATÓW…

wszczynania procedury Niebieskich Kart. Ponadto podejrzewa się, że wiele prze-

stępstw dotyczących przemocy w rodzinie nie zostało nigdy zgłoszonych, szczegól-

nie tych dotyczących nieletnich.

Wyniki badań na temat doświadczania przemocy przez osoby nieletnie wskazu-

ją, że problem ten faktycznie może dotyczyć nawet ⅕ populacji dzieci i młodzieży.

Badania prowadzone na reprezentatywnej próbie osób w wieku 11–17 lat w ramach

projektu „Ogólnopolska diagnoza problemu przemocy wobec dzieci” wskazują, że 2%

badanych doświadczyło przemocy o charakterze fizycznym, a 22% – o charakterze

psychicznym (Wójcik, 2013).

Przemoc – szczególnie doznawana we wczesnym okresie życia – niesie za sobą

poważne konsekwencje dla zdrowia zarówno somatycznego, jak i psychicznego.

Podczas gdy większość negatywnych skutków somatycznych przemocy (w tym m.in.

uszkodzenia ciała, złamania, krwiaki) poddaje się efektywnemu leczeniu, to konse-

kwencje o charakterze psychicznym uważane są za najpoważniejsze wyzwanie dla

specjalistów. Sytuacja ta wynika z podatności nie w pełni uformowanego aparatu

psychicznego młodych osób na destabilizację na skutek konfrontacji z wydarzeniem

o charakterze stresu traumatycznego. Może to skutkować długofalowymi negatyw-

nymi konsekwencjami w postaci objawów zaburzeń psychicznych, które wystąpią

na dalszych etapach życia. Lista psychicznych konsekwencji wynikających z dozna-

wania przemocy obejmuje bardzo wiele zróżnicowanych dolegliwości i zaburzeń,

w tym uzależnienia od substancji psychoaktywnych (Danielson i in., 1998), prze-

wlekłe zaburzenia nastroju (Estefan, Coulter, van de Weerd, 2016) i zachowania

agresywne skierowanych na siebie lub otoczenie (Hillis, Anda, Felitti, Nordenberg,

Marchbanks, 2000; National Research Council, 1993). Niepokojące jest również

zaobserwowane podwyższone – w porównaniu z populacją ogólną – ryzyko powtó-

rzenia traumatycznych wydarzeń na dalszych etapach życia, zarówno w okresie doj-

rzewania, jak i w dorosłości (Desai, Arias, Thompson, Basile, 2002; Edwards, Desai,

Gidycz, Van Wynsberghe, 2009).

Ponadto stwierdzono wyraźne różnice płciowe w długofalowych skutkach do-

znawania przemocy. Do tej pory zaobserwowano, że dzieci płci żeńskiej, które do-

świadczały przemocy w rodzinie, statystycznie częściej stają się ofiarami przemocy

w dorosłych związkach. Dzieci płci męskiej z podobnymi doświadczeniami w dorosło-

ści częściej stają się natomiast sprawcami krzywdzenia. Przypuszcza się, że może to

wynikać z odmiennych wyborów obiektu podstawowej identyfikacji w trakcie rozwo-

ju. W przypadku dzieci płci żeńskiej częściej ma miejsce identyfikacja z matką (zazwy-

czaj ofiarą przemocy), a przypadku dzieci płci męskiej – z ojcem (zazwyczaj sprawcą

przemocy; Tjaden, Thoennes, 2000; Widom, 1989; Widom, Czaja, Dutton, 2008).

100

www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Michał Sieński, Michał Ziarko, Klaudia Łuczak

Należy jednak wspomnieć, że kwestia ta może być jeszcze bardziej skomplikowa-

na. Według niektórych doniesień w części przypadków w perspektywie długofalo-

wej występuje zamienność ról ofiary i sprawcy w związkach, w których dochodzi do

przemocy. Możliwe, że są zarówno osoby o sztywnym funkcjonowaniu w jednej roli,

jak i takie, które prezentują wymienność tych zachowań w czasie (Anderson, 2002;

Próspero, Kim, 2009; Weston, Temple, Marshall, 2005). Przedstawione doniesienia

wskazują na wartość porównań międzypłciowych w badaniach nad konsekwencjami

doznawania przemocy. Ponadto uświadamiają, że kwestia różnic międzypłciowych

w tym zjawisku jest tematem słabo zbadanym, który wymaga pogłębionej eksploracji.

Mimo stosunkowo dobrze opisanych skutków przemocy na poziomie sympto-

matologii i zachowania, nie są rozpoznane jej konsekwencje dla funkcjonowania

swoistych struktur aparatu psychicznego. Nieznane są różnice w zakresie reakcji

aparatu psychicznego kobiet i mężczyzn na doznawaną przemoc, jak również sam

proces transgeneracyjności przemocy. Opisanie tego aspektu mogłoby przyczynić

się do wyjaśnienia częstego występowania w tej grupie objawów, takich jak m.in.

objawy depresji, psychopatii czy obserwowany w zachowaniu przymus powtarzania

traumatycznych wydarzeń (van der Kolk, 1989).

Pośród kilku pojawiających się w piśmiennictwie podejść teoretycznych dysponu-

jących aparatem pojęciowym zdolnym do opisania złożonych procesów, które mogą

zachodzić w psychice na skutek traumatycznych wydarzeń, tylko nieliczne proponują

zadowalające modele czynników psychologicznych, poddające się satysfakcjonującej

operacjonalizacji i empirycznej weryfikacji. Obiecujących wyników dotyczących kon-

sekwencji przemocy dostarczają prace oparte na teorii wczesnych nieadaptacyjnych

schematów (early

maladaptive schemas,

EMS), autorstwa Younga i in. (2014).

Teoria schematów stanowi rozwinięcie poznawczej koncepcji osobowości Becka,

który zakładał, że nieadaptacyjne zachowania i trudności emocjonalne są pośrednio

spowodowane przez dominujące schematy poznawcze (Beck, Freeman, Davis, 2005).

Young i in. (2014) interesowali się głównie schematami, które odpowiadały za wystą-

pienie zaburzeń i nieprawidłowych zachowań, czyli takimi, które zawierały w sobie

przekonania znacząco zniekształcające doświadczaną rzeczywistość. Z tego powodu

stworzyli swoistą kategorię – wczesnych nieadaptacyjnych schematów. Autorzy,

definiując EMS, opisali je jako ogólne motywy, wzorce poznawcze i emocjonalne

o nieadaptacyjnym charakterze, składające się ze wspomnień, emocji, przekonań

i doznań cielesnych, dotyczące jednostki oraz jej relacji z innymi. Dla wykształcenia

EMS kluczowy ma być okres wczesnego dzieciństwa. W tym czasie mają powstawać

zaczątki charakterystycznej dla danej osoby konfiguracji nieadaptacyjnych schema-

tów (Young i in., 2014).

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)

101

RÓŻNICE PŁCIOWE W ROZWOJU WCZESNYCH NIEADAPTACYJNYCH SCHEMATÓW…

Wczesne nieadaptacyjne schematy mają głównie charakter egosyntoniczny i sta-

nowią ważną część tożsamości danej osoby, jej wiedzy o sobie, innych ludziach,

jak również o otaczającym świecie. W zakresie jakościowym schematy pozostają

stosunkowo stabilne w czasie, szczególnie z uwagi na ich właściwość do takiego

opracowywania bodźców, by doszło do potwierdzenia przekonań jednostki, które

za nimi stoją. Z tego powodu wczesne schematy trudno poddają się zmianie i są

zasadniczo trwałe w czasie (Arntz, Genderen, 2016).

Ponadto podkreśla się, że schematy mają nadrzędną rolę wobec zachowania jed-

nostki, więc zachowanie pojawia się jako reakcja na aktywizację schematu. Na pod-

stawie ogólnych założeń poznawczej koncepcji osobowości (Beck i in., 2005) można

przyjąć, że schematy mają również nadrzędną rolę w pojawianiu się reakcji emocjo-

nalnych. Ta kwestia nie została jednak jednoznacznie rozstrzygnięta przez autorów

teorii EMS (por. Young i in., 2014).

Autorzy koncepcji EMS nie przedstawili ich skończonej listy. Zaprezentowali

i scharakteryzowali jednak 18 z nich, które mogą być podzielone na pięć ogólnych

kategorii (por. Young i in., 2014):

• rozłączenie i odrzucenie – jednostka oczekuje, że jej potrzeby bezpieczeństwa,

stabilności, czułości, empatii nie zostaną zaspokojone w intymnym związku lub

rodzinie. Z tego powodu antycypuje odrzucenie i zranienie w relacjach z ludźmi;

• osłabiona autonomia i brak dokonań – przekonanie, że nie jest się w stanie za-

chować odrębności, przetrwać samodzielnie, funkcjonować sprawnie i niezależ-

nie bez bliskości oraz pomocy ze strony innej ważnej osoby;

• uszkodzone granice – deficyt uwewnętrznionych granic, brak odpowiedzialności

w stosunku do innych lub wobec siebie w długoterminowym osiąganiu celów,

prowadzący do braku respektowania praw innych ludzi, trudności w podejmowa-

niu współpracy z innymi, podejmowania zobowiązań czy określania i realizowania

własnych celów;

• nakierowanie na innych – nadmierne skupienie na potrzebach, uczuciach i reak-

cjach innych kosztem własnych w celu uzyskania akceptacji, miłości, podtrzyma-

nia uczucia bliskości lub z lęku przed odwetem. Zwykle obejmuje tłumienie oraz

brak świadomości własnego gniewu i naturalnych impulsów;

• nadmierna czujność i zahamowanie – przesadny nacisk na tłumienie sponta-

nicznych uczuć, impulsów i przestrzeganie sztywnych, zinternalizowanych zasad

oraz oczekiwań dotyczących osiągnięć i etycznego zachowania. Zwykle kosztem

poczucia szczęścia, ekspresji, relaksu, bliskich relacji czy zdrowia.

102

www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Plik z chomika:

Klaryssas

Różnice płciowe w rozwoju wczesnych nieadaptacyjnych schematów.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: