„Karmienie się dzieckiem na żądanie” – doświadczenie parentyfikacji w relacjach uczestników internetowych forów dyskusyjnych.pdf

(296 KB) Pobierz

„Karmienie się dzieckiem na żądanie” –

doświadczenie parentyfikacji w relacjach

uczestników internetowych forów

dyskusyjnych

Aneta Jarzębińska, Barbara Chojnacka

Katedra Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu Szczecińskiego

Rodzina to naturalne środowisko życia i rozwoju każdego człowieka. Dom rodzin-

ny kształtuje nas, wyposaża na daleką podróż, jaką jest dalsze, samodzielne życie.

Wszelkie występujące w nim trudności w znaczący sposób wpływają na funkcjo-

nowanie środowiska rodzinnego oraz jego poszczególnych członków. W artyku-

le podjęto problematykę zjawiska parentyfikacji, czyli odwrócenia ról w rodzinie,

doświadczanego przez uczestników dyskusji na forach internetowych. Autorki pre-

zentują wyniki analizy danych zastanych, skupiając je wokół następujących proble-

mów: uwarunkowania parentyfikacji, identyfikacja ról podejmowanych w rodzinie,

mechanizmy podtrzymywania przez rodziców sytuacji parentyfikacji i konsekwencje

tego rodzaju doświadczeń dla ich ofiar. Parentyfikacja okazuje się doświadczeniem

trudnym, postrzeganym przez forumowiczów z perspektywy czasu jako krzywda,

niesprawiedliwość, a nawet trauma. Artykuł podkreśla konieczność dalszych badań

pedagogicznych w tym obszarze, zwłaszcza mających na celu opracowanie skutecz-

nych sposobów zapobiegania zjawisku i terapii osób nim doświadczonych.

łowa kluczowe

parentyfikacja

role w rodzinie

dziecko krzywdzone

artykule zaprezentowano wyniki badań dyskusji na wybranych forach

internetowych poświęconych zagadnieniu parentyfikacji. Ustalono, ja-

kie wydarzenia obecne w cyklu życia rodziny sprzyjają wejściu przez

dziecko w rolę właściwą jego rodzicowi. Zidentyfikowano mechanizmy stosowane

przez dorosłych z tego typu rodzin – często na poziomie nieuświadomionym – które

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)

165

„KARMIENIE SIĘ DZIECKIEM NA ŻĄDANIE” – DOŚWIADCZENIE PARENTYFIKACJI…

służą podtrzymaniu odwróconego porządku ról rodzinnych. Dokonano typologii

ról pełnionych przez parentyfikowane dzieci, wyodrębniając m.in. rolę żywiciela

rodziny, opiekuna własnego rodzeństwa, emocjonalnego powiernika czy rozjem-

cy w konfliktach rodziców. Skoncentrowano się również na konsekwencjach pa-

rentyfikacji dla wykorzystywanego dziecka, także tych odnoszących się do jego

funkcjonowania w dorosłym życiu. Dodatkowo zwrócono uwagę na potrzebę i kie-

runki przyszłych badań nad parentyfikacją, ponieważ dopiero dogłębne poznanie

zjawiska na poziomie opisowym oraz wyjaśniającym może zwiększyć skuteczność

działań podejmowanych z rodzinami, w których jest ono obecne (m.in. przez kształ-

towanie kompetencji rodziców do zaspokajania własnych potrzeb i rozwiązywania

problemów, w które wcześniej angażowali dziecko oraz pracę w kierunku tworze-

nia stabilnej struktury rodziny).

ARENTYFIKACJA W ŚWIETLE PIŚMIENNICTWA

Termin

parentyfikacja

zaproponowali w latach 70. XX w. psychiatrzy Böszörményi-

-Nagy i Spark (1973) do opisania zjawiska polegającego na zamianie ról we-

wnątrzrodzinnych. W późniejszych latach zagadnienie podejmowali i rozwijali m.in.

Minuchin (1974), Jurkovic (1997), Chase (1999) czy Hooper (2007). W Polsce dla

rozpoznania zjawiska parentyfikacji znaczące są opracowania Schier, zwłaszcza

monografia pt.

Dorosłe dzieci. Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie

(2015), w której na podstawie prowadzonych badań empirycznych, przykładów

klinicznych i odniesień do beletrystyki autorka przedstawiła związek między do-

świadczeniem parentyfikacji a depresją oraz zaburzeniami obrazu ciała. Najczęściej

problematyka parentyfikacji była analizowana przez psychologów i zwykle przez

nich opisywana w kontekście zespołu dorosłego dziecka alkoholika – w Polsce

m.in. przez Grzegorzewską (2016), a także jej międzypokoleniowego znaczenia,

które podkreślała m.in. Wasilewska (2012). Ponadto Wasilewska z Kuletą (2014)

dokonały charakterystyki systemów rodzinnych, w których dochodzi do parenty-

fikacji, oraz zdrowotnych konsekwencji tego zjawiska.

Jak wspomniano, określenie

parentyfikacja

odnosi się do zjawiska występujące-

go w życiu rodzinnym, które polega na zamianie ról między dzieckiem a rodzicem/

rodzicami (Böszörményi-Nagy, Spark, 1973). Jurkovic (1997) wyróżnił parentyfikację

instrumentalną i emocjonalną. Pierwszy rodzaj oznacza troskę o materialny byt ro-

dziny, zaspokojenie jej fizycznych potrzeb, co wiąże się z wykorzystywaniem dziecka

do różnych prac domowych (gotowania, sprzątania, zakupów, prania, pielęgnacji cho-

rego członka rodziny) lub sprawowania opieki nad rodzeństwem i innymi członkami

166

www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Aneta Jarzębińska, Barbara Chojnacka

rodziny. Parentyfikacja emocjonalna to z kolei dbałość o psychiczne i społeczne po-

trzeby domowników. Dziecko jej doświadczające może funkcjonować jako mediator

w małżeńskich konfliktach swoich rodziców, stać się buforem ich trudnych emocji,

rodzinnym sędzią, a nawet partnerem (także seksualnym). Z przedstawionym po-

działem ściśle koresponduje definicja autorstwa Chase: „parentyfikacja w rodzinie

obejmuje związaną z działaniem i/lub emocjonalną zamianę ról, w której dziecko

poświęca własne potrzeby: uwagi, bezpieczeństwa i uzyskiwania wsparcia w roz-

woju, po to, aby dostosować się do instrumentalnych lub emocjonalnych potrzeb

rodzica i troszczyć się o nie” (1999, s. 5), co jest ujęciem, którym autorki kierowały

się w niniejszym badaniu.

Haxhe zwraca uwagę na trzy procesy zbliżone do parentyfikacji, różniące się jed-

nak od niej oczekiwaniami rodziców względem dziecka, ciężarem podejmowanych

zadań i kontekstem sytuacyjnym. Są to parentalizacja (parentalization), adultyzacja

(adultilization) i delegacja (delegation). Pierwsze z wyszczególnionych określeń odnosi

się do sytuacji, gdy dziecko asystuje rodzicom w wypełnianiu zadań właściwych roli

rodzicielskiej, co jednak nie wykracza poza możliwości i kompetencje dziecka, a na-

wet sprzyja jego rozwojowi. Adultyzacja to swoiste skłanianie dziecka do przejścia ku

dorosłości, szybkiego uzyskania autonomii i samodzielności, jednak bez narzucania

mu funkcji rodzicielskich. Delegacja oznacza natomiast powierzenie dziecku zadania

czy swoistej misji, które nadają sens i kierunek jego dziecięcemu życiu, lub przenie-

sienie na dziecko przez rodzica własnych niezrealizowanych ambicji. Delegacja może

prowadzić do parentyfikacji, jeśli zadanie będzie niedostosowane do możliwości

dziecka (Haxhe, 2016).

Istnieje wiele teorii wyjaśniających okoliczności powstawania zjawiska parenty-

fikacji. Jeśli uwzględni się perspektywę transgeneracyjną – jak pisze Schier (2016) –

bez trudu można dostrzec, że rodzice domagający się opieki od własnych dzieci

doświadczyli w dzieciństwie jakiegoś braku: choroby własnej, rodzeństwa bądź ro-

dzica, deprywacji opieki rodzicielskiej czy traumy. Zdaniem Joyce (2005) tacy rodzice

nie są zdolni, aby identyfikować się z bólem własnego dziecka, który rezonuje z ich

własnym, wypartym bólem z przeszłości. Chronią siebie i nieświadomie utożsamia-

ją się ze sprawcą pierwotnej traumy, narzucając podobne doświadczenia swojemu

dziecku. Ta swoista transmisja międzypokoleniowa dokonuje się przy współudziale

środowiska biologicznego i społecznego, a dotyczy także cech psychofizycznych,

pełniących funkcję czynników sprzyjających odwróceniu ról (Rostowska, 1995).

W rozważaniach nad przyczynami parentyfikacji trzeba uwzględnić, że relacje

społeczne polegają m.in. na wzajemnej wymianie dóbr – informacji, uczuć, emocji,

dóbr materialnych czy poglądów. Otrzymując coś od innej osoby, jednostka czuje,

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)

167

„KARMIENIE SIĘ DZIECKIEM NA ŻĄDANIE” – DOŚWIADCZENIE PARENTYFIKACJI…

że należy się zrewanżować, chociaż niekoniecznie w tej samej formie. Zasada obo-

wiązuje także w rodzinie, gdzie dziecko otrzymuje od rodziców opiekę, miłość, wspar-

cie, wobec czego poczuwa się do obowiązku odwzajemnienia. Rodzice natomiast,

czasami na poziomie nieuświadomionym, oczekują od dziecka odpłaty w postaci

szacunku, wdzięczności, podporządkowania, realizacji pokładanych w nim nadziei

itp. (Wolska, 2000). Böszörményi-Nagy i Spark (1973) zwracają uwagę na unikatowy

wymiar długu wdzięczności wobec własnych rodziców: człowiek przez całe swoje

życie powinien czuć się zobowiązany do odpłacania matce i ojcu, ponieważ obdarzyli

go największym darem – darem życia.

W poszukiwaniach wydarzeń i cech predysponujących do parentyfikacji nie moż-

na pominąć kulturowo zakorzenionego wymogu bezwzględnego szacunku dziec-

ka wobec rodzica. Miller (1999) za Rutschky określała to jako „czarną pedagogikę”

(Schwarze Pädagogik). Dwie najważniejsze jej tezy to: 1) rodzicom (dorosłym) należy

się szacunek wynikający z samego faktu bycia rodzicami (dorosłymi), 2) dzieci nato-

miast na szacunek nie zasługują, ponieważ są tylko dziećmi.

Do grupy osób szczególnie narażonych na doświadczenie parentyfikacji należą dzieci:

•

osób uzależnionych od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych;

•

rodziców przewlekle chorych (fizycznie lub psychicznie);

•

posiadające chore lub niepełnosprawne rodzeństwo;

•

z rodzin monoparentalnych (osieroconych, rozwiedzionych);

•

dzieci rodziców skonfliktowanych lub będących w trakcie rozwodu;

•

z rodzin zastępczych;

•

dzieci imigrantów (Schier, 2015).

Parentyfikacja doświadczana jest przez dziecko jako ciąg traumatycznych wyda-

rzeń, jako krzywda, zdrada i doświadczenie przemocy psychicznej. Jak pisze Schier

(2015, s. 63),

dzieci będące ofiarami przemocy ze strony opiekunów często nie mają świadomości

tego faktu, szczególnie wówczas, gdy normy rodzinne i oczekiwania nie są przeka-

zywane wprost, tylko wymuszane przez szantaż emocjonalny (np. straszenie dziecka

śmiercią rodzica lub opuszczeniem) albo przez uwodzenie (jak w przemocy seksualnej).

W ten sposób rodzice wyrażają swoje oczekiwania względem dzieci, stawiają

siebie w pozycji osób niezaradnych, niesamodzielnych, wymagających opieki właśnie

od swego potomstwa.

168

www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl

Aneta Jarzębińska, Barbara Chojnacka

Odwrócenie naturalnego porządku ról rodzinnych niewątpliwie wpływa na roz-

wój dziecka. W ocenie tego wpływu należy uwzględnić czynniki, takie jak rodzaj

granic w rodzinie, otwartość w określaniu zadań dziecka, charakter wykonywanej

przez nie pracy, osobę, którą dziecko ma się zajmować, stopień internalizacji przez

dziecko potrzeb opiekunów oraz zasadność wykonywanych zadań czy podejmo-

wanej odpowiedzialności (Jurkovic 1997). Chase (1999) wyróżniła parentyfikację

zdrową

(adaptacyjną) i

patologiczną

(destrukcyjną). Pierwsza obejmuje „sytuacyjnie

lub kulturowo uwarunkowane, izolowane zachowania dziecka związane z opiekowa-

niem się rodzicami/rodzeństwem, spostrzegane jako sporadyczne lub normatywne”

(Grzegorzewska, 2016, s. 31) i może korzystnie wpływać na rozwój dziecka, kształ-

tując w nim przeświadczenie o byciu kompetentnym i pomocnym rodzicom, a także

rozwijając odpowiedzialność i poczucie sprawstwa. Z kolei do parentyfikacji destruk-

cyjnej dochodzi, gdy rodzic narzuca dziecku określoną rolę, wskutek własnej bezrad-

ności lub niemocy, oczekując od niego równocześnie zachowań typowych dla osób

dorosłych (Schier, 2015). W tym przypadku dziecko jest obciążone obowiązkami

w znaczącym stopniu przekraczającymi jego możliwości i siły, co wywołuje wiele ne-

gatywnych konsekwencji, zwykle identyfikowanych dopiero w dorosłym życiu osoby

parentyfikowanej. Konsekwencje doświadczenia patologicznej parentyfikacji trafnie

ujmuje Schier pisząc: „osoby, które opiekowały się «ponad siły» instrumentalnie lub

emocjonalnie swoimi rodzicami, często cierpią na depresję, wykazują niskie poczucie

własnej wartości, przeżywają wzmożony wstyd i poczucie winy. Niejednokrotnie de-

waluują swoje ciało, cierpią na zaburzenia seksualne i choroby psychosomatyczne”

(Schier, 2015, s. 8). Doświadczanie odwrócenia struktury ról w rodzinie zaburza lub

opóźnia podejmowanie ról społecznych związanych z zakładaniem własnej rodziny,

procesy separacji-indywiduacji i ogólnie negatywnie wpływa na budowanie relacji

z innymi ludźmi (Rostowska, Borchet, 2016).

Badacze-terapeuci próbują ustalić, jak zapobiec konsekwencjom doświadcza-

nej parentyfikacji. Nurtuje ich także, jak przerwać transgeneracyjne przekazywanie

odwrócenia ról i pomagać osobom będącym ofiarami tego zjawiska. Schier (2012),

odwołując się do teorii psychodynamicznych, podkreśla konieczność przepracowania

traumatycznych doświadczeń z przeszłości, co polega na uświadomieniu sobie pro-

blemu i podjęciu przez jednostkę próby zmierzenia się z nim. Jednocześnie zakłada,

że ofiary parentyfikacji mają większą zdolność do przepracowania przeszłości, gdy

w swoim życiu spotykają choć jedną życzliwą osobę, z którą nawiązują ufną, opartą

na trosce relację.

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka Vol. 17 Nr 2 (2018)

169

Plik z chomika:

Klaryssas

„Karmienie się dzieckiem na żądanie” – doświadczenie parentyfikacji w relacjach uczestników internetowych forów dyskusyjnych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: