Dzieci w instytucjach opiekuńczych.pdf

(546 KB) Pobierz

raggi

udBrandsson

•

Dzieci w instytucjach opiekuńczych: zapobieganie

instytucjonalizacji i alternatywne formy opieki w krajach europejskich

raggi

udBrandsson

Government Agency for Child Protection, Islandia

Dzieci w instytucjach opiekuńczych:

zapobieganie instytucjonalizacji i alternatywne

formy opieki w krajach europejskich

Niniejszy raport stanowi próbę analizy problemów, które zostały zdefiniowane w dokumencie opisują-

cym zakres zadań Grupy Roboczej do spraw Dzieci Zagrożonych i Objętych Opieką Instytucjonalną

(Working Group on Children at Risk and in Care).

Raport rozpoczyna się od omówienia wpływu instytucjonalizacji na dzieci i na społeczeństwo jako całość.

Następnie nakreślono sytuację panującą w Europie pod względem liczby dzieci objętych opieką instytu-

cjonalną. Wyodrębniono trzy kategorie krajów: państwa, które charakteryzują się wysokim odsetkiem

dzieci przebywających w placówkach opiekuńczych i w których przeważają duże instytucje (Europa

Środkowo-Wschodnia); kraje, w których odsetek dzieci dorastających w placówkach opiekuńczych jest

stosunkowo niewielki, lecz w których również przeważają duże instytucje (Europa Południowo-Wschod-

nia); wreszcie, kraje, w których poczyniono istotne postępy w zakresie deinstytucjonalizacji, profilaktyki

i wprowadzania alternatywnych form opieki (zamożniejsze kraje europejskie).

Szczególną uwagę poświęcono zależności między umieszczaniem dzieci poza domem rodzinnym a

wsparciem oferowanym rodzinom. Autor raportu stara się dowieść, że między tymi dwoma czynnikami

zachodzi silna korelacja, a brak spójnej polityki rodzinnej oraz fragmentaryczna oferta pomocowa dla

rodzin mogą prowadzić do niepotrzebnego umieszczania dzieci w placówkach. Następnie przedstawiono

różne podejścia przyjęte w systemach ochrony dzieci w poszczególnych krajach europejskich, a także ich

konsekwencje dla dzieci zagrożonych oraz dla ich rodzin.

W raporcie wskazano kilka „dobrych praktyk” charakterystycznych dla strategii i programów prewen-

cyjnych, które okazały się skuteczne w odniesieniu do problemu umieszczania dzieci w placówkach opie-

kuńczych. Te praktyki wydają się chronić najlepiej pojęty interes dziecka bardziej skutecznie niż trady-

cyjne metody.

Omówiono również formy opieki stanowiące alternatywę wobec dużych instytucji opiekuńczo-– wycho-

wawczych, reformę systemów opieki instytucjonalnej oraz typy opieki zbliżonej do naturalnego środowi-

ska rodzinnego. Szczególną uwagę poświęcono rodzinnej opiece zastępczej, a także procesowi rozwijania

kompetencji, które pozwalałyby na zaspokajanie różnych potrzeb dzieci zagrożonych i objętych opieką

instytucjonalną.

Wydaje się, że dotychczas niedoceniano znaczenia wsparcia, jakiego należy udzielać dzieciom po opusz-

czeniu przez nie placówki opiekuńczej. W raporcie omówiono niektóre spośród problemów, które wyma-

gają rozwiązania.

Na zakończenie autor dzieli się swoimi spostrzeżeniami na temat roli pracownika socjalnego

w procesie umieszczania dzieci poza rodziną – roli, która może wywierać silny wpływ na dzieci i na

rodziny.

raggi

udBrandsson

•

Dzieci w instytucjach opiekuńczych: zapobieganie

instytucjonalizacji i alternatywne formy opieki w krajach europejskich

Wprowadzenie

odzina jest podstawową komórką społe-

czeństwa oraz naturalnym środowiskiem

rozwoju i dobra wszystkich jej członków,

a w szczególności dzieci. (...) Dziecko powinno

wychowywać się w środowisku rodzinnym, w at-

mosferze szczęścia, miłości i zrozumienia

Nacisk, jaki kładzie się na znaczenie ro-

dziny, analizując problem instytucjonaliza-

cji dzieci, wydaje się całkowicie zrozumiały.

W zdrowej, dobrze funkcjonującej rodzinie

dziecko jest otoczone miłością i prawidło-

wą opieką. Jego potrzeby stymulacji, uwa-

gi i bezpieczeństwa są zaspokajane, dzięki

czemu dziecko może spokojnie przygoto-

wywać się do dorosłego życia. Jeżeli jednak

dziecko nie ma rodziny, zostało porzucone

albo dorasta w rodzinie, w której doświad-

cza krzywdzenia i zaniedbywania – w śro-

dowisku rodzinnym odznaczającym się

wysokim poziomem krytycyzmu i niskim

poziomem ciepła – to negatywne skutki

tych dziecięcych doświadczeń mogą się

u niego utrzymywać przez całe życie.

Zatem wszystkie działania mające na

celu zapewnienie dzieciom dobrej przy-

szłości powinny się skupiać na dwóch

podstawowych problemach: w jaki sposób

możemy umacniać rodzinę i pomagać jej

w wypełnianiu jej podstawowej funkcji wy-

chowawczej, a jednocześnie stworzyć sku-

teczne mechanizmy interwencji w sytuacji,

gdy rodzina nie wywiązuje się z tego zada-

nia, dbając o to, by działania interwencyjne

były wspierające, a nie destrukcyjne, i aby

sprzyjały ochronie najlepiej pojętego intere-

su dziecka.

W niniejszym raporcie omówiono naj-

ważniejsze kwestie dotyczące działań in-

terwencyjnych oraz pomocy dzieciom za-

grożonym instytucjonalizacją w Europie.

Autor analizuje problem instytucji opie-

kuńczych w powiązaniu z zagadnieniami

prewencji oraz podejmowania alternatyw-

nych środków i działań, mających na celu

reintegrację społeczną dzieci przebywają-

cych w takich placówkach.

Instytucjonalizacja dzieci

Europejskie instytucje opiekuńcze dla

dzieci rozwijały się wraz z postępującym

uprzemysłowieniem i urbanizacją. Rewolu-

cja przemysłowa pociągnęła za sobą zmia-

ny w strukturze rodziny. Rodzice weszli

w nowe role – odtąd nie zajmowali się już

wytwarzaniem dóbr w obrębie gospodar-

stwa domowego, lecz pracowali poza do-

mem, na rzecz zewnętrznego pracodawcy.

Dzieci przestały pełnić funkcję „zasobu

ekonomicznego” w gospodarstwie domo-

wym, a ich zależność ekonomiczna od ro-

dziców istotnie wzrosła. Przetrwanie rodzi-

ny zależało teraz od tego, czy jej członkom

udawało się znaleźć nabywców swoich

„mocy produkcyjnych”, a w czasach recesji

gospodarczej, chorób i wojen oznaczało to

niespotykany dotąd poziom niepewności

dla ogromnej liczby dzieci.

Masowe ubóstwo i wynikająca z niego

niezdolność rodzin do zapewnienia dzie-

ciom właściwej opieki wymagała reakcji

społecznej. Dlatego w całej Europie zaczęły

powstawać instytucje opiekuńcze dla dzie-

ci, stanowiące pozytywną formę pomocy

dla dzieci szczególnie zagrożonych.

Chociaż przez ostatnie kilkaset lat euro-

pejskie instytucje opiekuńcze przejmowały

odpowiedzialność za wychowanie milio-

nów dzieci, pedagodzy i specjaliści w dzie-

dzinie opieki nad dzieckiem od dawna zda-

ją sobie sprawę z poważnych wad takich

placówek oraz z ich negatywnego wpływu

na rozwój i dobrostan dzieci.

Konwencja ONZ o Prawach Dziecka, preambuła, 1989.

raggi

udBrandsson

•

Dzieci w instytucjach opiekuńczych: zapobieganie

instytucjonalizacji i alternatywne formy opieki w krajach europejskich

Wyniki obserwacji prowadzonych od

kilkudziesięciu lat w wielu krajach euro-

pejskich umocniły to przekonanie. Duże

instytucje opiekuńcze mogą się przyczy-

niać do wykluczenia społecznego i stygma-

tyzacji dzieci. Często powodują alienację

swych podopiecznych, uniemożliwiając im

aktywne uczestnictwo w życiu społecznym

zarówno w dzieciństwie, jak i w okresie do-

rosłości.

Długotrwałe przebywanie w środowisku

instytucjonalnym pozbawia dzieci niezbęd-

nych więzi emocjonalnych i zaburza roz-

wój umiejętności społecznych, a także wią-

że się ze zwiększonym ryzykiem zarówno

w trakcie pobytu dziecka w placówce, jak

i później. Może zakłócać rozwój intelektu-

alny i poznawczy oraz utrudniać dzieciom

nawiązywanie trwałych relacji z innymi.

Jak czytamy w opracowaniu organizacji

Save the Children:

Prawa dzieci mogą być

lekceważone, a nawet bezpośrednio naruszane,

co może pociągać za sobą długotrwałe skutki,

utrzymujące się także w dorosłym życiu

Wykazano, że sieroctwo społeczne po-

zostawia najgłębsze blizny w psychice

dziecka. Może ono powodować nie tylko

opóźnienie rozwoju fizycznego, umysło-

wego i społecznego, ale także lęk, poczucie

niepewności, bierność, agresywność oraz

skłonności do zachowań antyspołecznych.

Skalę tych problemów ujawniają dane sta-

tystyczne pochodzące z Rosji. Otóż wynika

z nich, że jedna piąta osieroconych dzieci,

które opuszczają rosyjskie domy dziecka,

wchodzi na drogę przestępstwa, jedna siód-

ma zaczyna uprawiać prostytucję, a jedna

dziesiąta popełnia samobójstwo (Pashkina

2003, s. 83).

Ostatnio przeprowadzono wiele badań,

które dowiodły naruszania praw dzieci w

instytucjach opiekuńczo-wychowawczych

i ujawniły przypadki krzywdzenia dzieci w

takich placówkach (Stanley red. 1999; Bar-

ter 1997, s. 101–114; Blatt 1992, s. 493–517).

Dzieci objęte opieką instytucjonalną są na-

rażone nie tylko na krzywdzenie przez oso-

by, którym powierzono opiekę nad nimi,

ale także przez innych wychowanków.

Reasumując, argumenty przemawiają-

ce przeciwko instytucjonalizacji dzieci są

niezwykle mocne i uzasadniają podjęcie

działań mających na celu zmianę sytuacji.

Instytucjonalizację dzieci można również

postrzegać jako zagrożenie dla społeczeń-

stwa jako całości. Jak alarmuje UNICEF:

Zaczynamy sobie uświadamiać, jakie szkody

wyrządza instytucjonalizacja naszym społe-

czeństwom. Utrwala dyskryminację, stanowiąc

wyraz milczącej akceptacji poglądu, że niektóre

grupy dzieci – dzieci osierocone, niepełnospraw-

ne, pochodzące z rodzin dotkniętych AIDS albo

żyjących w nędzy – powinny dorastać na mar-

ginesie społeczeństwa. (...) Opieka instytucjo-

nalna zaburza zdrowy rozwój społeczności lo-

kalnych i całego społeczeństwa

To stanowisko, wyrażone podczas dru-

giej międzynarodowej konferencji poświę-

conej instytucjonalizacji dzieci, zostało

podkreślone słowami:

Dysponujemy niepod-

ważalnymi dowodami na to, że opieka instytu-

cjonalna wywiera negatywny wpływ zarówno

na same dzieci, jak i na społeczeństwo jako ca-

łość.

Dzieci zagrożone i objęte opieką instytucjonalną w Europie

Dostępne dane dotyczące skali instytu-

cjonalizacji dzieci w Europie są fragmen-

taryczne i trudne do interpretacji. Oficjalne

dane są gromadzone na rozmaite sposoby,

a owe różnice występują nie tylko między

poszczególnymi krajami, ale także w obrę-

International Save the Children Alliance: Last Resort – the growing concern of children in residential care,

www.sa-

vethechildren.net.

Oświadczenie wydane przez UNICEF podczas drugiej międzynarodowej konferencji poświęconej dzieciom

objętym opieką instytucjonalną, Sztokholm, maj 2003.

raggi

udBrandsson

•

Dzieci w instytucjach opiekuńczych: zapobieganie

instytucjonalizacji i alternatywne formy opieki w krajach europejskich

bie krajów, w których odpowiedzialność

za prowadzenie takich statystyk spoczywa

na kilku ministerstwach lub na innych ofi-

cjalnych organach. Niezwykle trudno jest

również dokonywać porównań międzyna-

rodowych ze względu na niejednoznacz-

ność definicji dotyczących badanych grup,

typów opieki, przyczyn instytucjonalizacji,

statusu prawnego dziecka i tym podob-

nych.

Aby uzupełnić dane dotyczące opieki in-

stytucjonalnej w swych krajach członkow-

skich, Grupa Robocza postanowiła rozesłać

wśród tych państw ankietę, w której pyta-

no między innymi o liczbę dzieci odseparo-

wanych od rodziców, typy środowisk opie-

kuńczych i przyczyny umieszczania dzieci

poza domem rodzinnym, system ochrony

dzieci oraz politykę i ustawodawstwo doty-

czące dzieci zagrożonych krzywdzeniem.

Analiza zjawiska instytucjonalizacji dzie-

ci w Europie jest niełatwym wyzwaniem

z powodu złożonej natury tego problemu.

Należy w niej uwzględnić wiele aspektów

instytucjonalizacji, między innymi:

– odsetek dzieci przebywających w pla-

cówkach opiekuńczych,

– charakter opieki instytucjonalnej (na

przykład wielkość placówek),

– profil dzieci otoczonych taką opieką

(m.in. ich wiek i płeć),

– przyczyny instytucjonalizacji,

– jakość opieki (liczebność personelu,

kształcenie pracowników placówek, do-

stępność specjalistycznych usług itp.).

W kolejnych akapitach tej części rapor-

tu autor spróbuje nakreślić obraz sytuacji

w Europie. W dużym uproszczeniu ze

względu na instytucjonalizację dzieci moż-

na wyodrębnić trzy kategorie państw euro-

pejskich.

Wydaje się oczywiste, że jeśli chodzi

o liczbę dzieci objętych opieką instytu-

cjonalną, wiele krajów Europy Środkowo

-Wschodniej stanowi odrębną kategorię.

Najwyższe wskaźniki instytucjonalizacji

obserwuje się w Bułgarii, Rosji i w Rumunii

– w tych krajach od 10 do 20 na 1000 dzie-

ci mieszka w placówkach opiekuńczych

(Madge 1994;

Children and Residential Care

2003; UNICEF 2001; Holm-Hansen i in.

2003). Polska, Węgry, Mołdawia, Litwa,

Łotwa i Estonia również należą do krajów

charakteryzujących się stosunkowo wyso-

kim wskaźnikiem instytucjonalizacji – od 5

do 10 na 1000 dzieci.

Niepokojąca jest nie tylko duża liczba

dzieci otoczonych opieką instytucjonalną

w tych krajach, ale także charakter placó-

wek opiekuńczych w tym regionie. To tutaj

mieszczą się największe instytucje opie-

kuńcze dla dzieci w Europie, które zapew-

niają swym wychowankom najniższą ja-

kość życia. W tym regionie nadal dominuje

dawna, znana z czasów komunistycznych,

struktura placówek opiekuńczych – duże

instytucje, w których mieszka od 100 do

300 dzieci.

Dowiedziono też ponad wszelką wąt-

pliwość, że brak środków finansowych

prowadzi do poważnych problemów z za-

pewnianiem podopiecznym pożywnych

posiłków, odpowiedniej temperatury po-

mieszczeń, stosownych ubrań oraz podsta-

wowej opieki zdrowotnej. Występowanie

takich problemów udokumentowano rów-

nież w krajach, które charakteryzują się

dużo niższym wskaźnikiem instytucjonali-

zacji dzieci, a mianowicie w Armenii, Gruzji

i na Ukrainie.

Jednym z najbardziej niepokojących

aspektów opieki instytucjonalnej w tym re-

gionie jest duża liczba dzieci osieroconych.

Uderza fakt, że na przykład w Rosji niemal

wszystkie dzieci przebywające w domach

dziecka to tak zwane sieroty społeczne,

które mają przynajmniej jednego żyjącego

rodzica. Odnosi się to również do dzieci

przebywających w pogotowiach opiekuń-

czych (UNICEF 1997; Holm-Hansen i in.

2003).

Ten fakt stanowi przygnębiające, bolesne

świadectwo warunków społecznych i eko-

nomicznych, jakich doświadcza wiele ro-

dzin w tym regionie. Duża liczba niemowląt

i małych dzieci przebywających w domach

raggi

udBrandsson

•

Dzieci w instytucjach opiekuńczych: zapobieganie

instytucjonalizacji i alternatywne formy opieki w krajach europejskich

dziecka to kolejny smutny aspekt opieki

instytucjonalnej w wymienionych krajach,

a także w innych państwach znajdujących

się w okresie przejściowym, takich jak:

Chorwacja, Czechy, Słowacja czy Macedo-

nia. To przejaw dziedzictwa społecznego,

którego zmiana wymaga ogromnego wy-

siłku.

W większości krajów Europy Środkowo

-Wschodniej wprowadzono ważne regulacje

i podjęto konkretne środki, aby poprawić sy-

tuację dzieci zagrożonych, a w szczególności

dzieci objętych opieką instytucjonalną. Nie-

które z tych decyzji i działań zostaną omó-

wione w dalszej części niniejszego raportu.

W części wypadków udało się osiągnąć

istotny postęp – na przykład zmniejsze-

nie wskaźnika instytucjonalizacji i rozwój

alternatywnych form opieki (np. w Ru-

munii), zmiany strukturalne w organiza-

cji systemu opieki instytucjonalnej (np.

w niektórych regionach Rosji i na Słowacji),

czy też zmniejszenie liczby domów małego

dziecka (np. na Węgrzech i w Estonii).

Jednak proces zmian jest powolny,

a w pewnych istotnych obszarach obserwu-

je się tendencje negatywne. W wielu częś-

ciach regionu narasta ubóstwo publiczne

i indywidualne, co spowodowało eskalację

problemów społecznych, między innymi

znaczny wzrost liczby dzieci pozbawio-

nych opieki rodzicielskiej i wymagających

otoczenia ich opieką przez państwo. Na

przykład w Rosji liczba dzieci, które zosta-

ją osierocone, wzrosła z 49 tys. w 1990 r.

do ponad 123 tys. w 2000 r. (Holm-Han-

sen i in. 2003, s. 21). Niepokojący jest tak-

że wzrost liczby dzieci umieszczanych

w domach małego dziecka w niektórych

krajach tego regionu. Na przykład w Rosji

po 1989 r. liczba dzieci w wieku do trzech

lat, przebywających w domach małego

dziecka wzrosła niemal dwukrotnie, w Ło-

twie zaś - o prawie 80% (UNICEF 2001,

151).

Drugą kategorię państw europejskich,

które charakteryzują się podobnymi ce-

chami opieki instytucjonalnej nad dziećmi,

tworzą kraje Europy Południowo-Wschod-

niej – Albania, Turcja, Serbia i Czarnogóra,

Bośnia-Hercegowina oraz trzy państwa

kaukaskie: Armenia, Azerbejdżan i Gruzja.

W tych krajach zaobserwowano stosun-

kowo niski wskaźnik instytucjonalizacji

– od 1 do 3 na 1000 dzieci. Poza tym jed-

nak opieka instytucjonalna wygląda w nich

podobnie, jak w omówionych wcześniej

krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Do-

minującą formę opieki instytucjonalnej sta-

nowią duże placówki, w których przebywa

do kilkuset dzieci.

Kolejny ważny czynnik to duży odse-

tek niemowląt i dzieci osieroconych w

instytucjach opiekuńczych. Doskonałym

przykładem jest Turcja. Chociaż kraj ten

charakteryzuje się jednym z najniższych

wskaźników instytucjonalizacji, to jednak

w niemal 90% tureckich placówek opie-

kuńczych przebywa ponad 60 dzieci, a spo-

ra część (40%) zapewnia schronienie po-

nad 100 dzieciom.

Inną, ważną cechą tureckiego systemu

opieki instytucjonalnej jest stosunkowo

wysoki odsetek wychowanków w wieku

niemowlęcym i przedszkolnym (10%) oraz

długi pobyt dzieci w placówkach (więk-

szość mieszka w nich od co najmniej pięciu

lat). Najważniejsze przyczyny umieszcza-

nia dzieci w placówkach opiekuńczo-wy-

chowawczych to: ubóstwo, rozpad rodziny

i krzywdzenie dzieci, a alternatywne formy

opieki praktycznie nie istnieją.

W Grecji placówki opiekuńcze nie są

takie duże (chociaż w większości mieszka

powyżej 30 dzieci), odsetek małych dzieci

objętych opieką instytucjonalną jest istot-

nie niższy (2%–3%), a alternatywne formy

opieki (rodziny zastępcze) i środki prewen-

cyjne są znacznie bardziej rozwinięte niż

w Turcji. Jednak czas przebywania w placów-

kach opiekuńczych oraz przyczyny instytu-

cjonalizacji okazały się bardzo podobne.

Na potrzeby niniejszego raportu wszyst-

kie zamożniejsze państwa europejskie można

zaliczyć do jednej kategorii, pomimo znacz-

nego zróżnicowania obserwowanego w tym

Plik z chomika:

Klaryssas

Dzieci w instytucjach opiekuńczych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: