Polek W., Wielka strategia czy zbieg okoliczności. Kształtowanie się wschodniej granicy państwa karolińskiego w VIII–IX w. w Europie Środkowej.pdf

(427 KB) Pobierz
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2018 (6)
ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.6.1
ARTYKUŁY
Krzysztof Polek
*
(Kraków)
Wielka strategia czy zbieg okoliczności?
Kształtowanie się wschodniej granicy państwa karolińskiego
w VIII–IX w. w Europie Środkowej
**1
…
Abstract:
e article concerns the expansion of the Frankish border towards the East, its par-
ticipation in the Frankish policy during the reign of Charlemagne and Ludwig the Pious and
the role it played in the history and culture of Central Europe. e configuration of the eastern
border was the result of a victory in the war with the Saxons. Its genesis had a strategic goal,
which was to provide security to the main Carolingian centers of lay and church administration,
located in the middle and lower valleys of the River Meuse and Skalda, and close to (about
100 km) Saxon territory. In the case of the second conflict, with emergency Awarian khaganate,
its outburst was closely related to the Carolingian annexation of the Principality of Agilolfing
(Bavaria). A er their completion, at the beginning of the ninth century, the eastern border of the
Carolingian monarchy ran from the estuary of the Elbe and the Baltic coast to the Adriatic and
Balkans. By its nature it did not resemble the Roman limes, it was more a zone than the system
of linear fortifications. Charlemagne and Louis the Pious were not able to build a permanent
system of frontier countries that acted as a buffer protecting the territory of the Frankish state
from the east. e collapse of the emergency khaganate and the neighborhood of the Carolin-
gian monarchy became a catalyst for political and social changes among the Slavic tribes settled
above all middle of Danube and Adriatic regions. In contemporary culture, we can see the fusion
of the inheritance with impacts from the territory of the Carolingian state (Bavaria, Italy, Sax-
ony, Central Germany) and also from Byzantium.
Key words:
Carolingians, Central Europe, Avar khaganate, Slavs, Bavaria, Danes, transformation
of the border on the east in the early medieval period
Słowa kluczowe:
Karolingowie, Europa środkowa, chaganat awarski, Słowianie, Bawaria, Dania,
przekształcenie granicy wschodniej w okresie wczesnego średniowiecza
Krzysztof Polek, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie,
Instytut Historii i Archiwistyki; e-mail: krzysztof_polek@interia.pl.
**
Tekst powstał w ramach realizacji projektu badawczego „Historia i kultura dawnych Sło-
wian (do końca XVIII wieku)”. Grant przyznany przez Narodowy Program Rozwoju Humani-
styki, nr projektu: 11H 12021681.
*
5
Wielka strategia czy zbieg okoliczności?…
RES GESTAE 2018 (6)
Bardzo różnorodnie przedstawiana była problematyka granic, ich zmien-
ności i sposobów postrzegania w przeszłości, a także roli, jaką odegrały one
w  poszczególnych okresach dziejów. Problematyka ta weszła także na trwa-
łe do historiografii, zajmując w  niej istotne miejsce, poczynając od drobia-
zgowych studiów historyczno-archeologicznych wybranych odcinków aż po
ujęcie pod kątem kultury i etnologii („niewidzialne” granice, spojrzenie pod
kątem „obcego, innego”). Na kształtowanie się naszego wyobrażenia i  rozu-
mienia roli granic w średniowieczu wywarły przemożny wpływ także XIX-
i XX-wieczne koncepcje związane z państwem i narodem, w granicach upa-
trujące zaznaczone wyraźnie podziały polityczne, etniczne, językowe, kultu-
rowe i gospodarcze. W dyskusji nad granicami oraz ich przekształceniem sty-
mulującym elementem – nie tylko w historiografii amerykańskiej – były tezy
F.J. Tunera (1861–1932). W referacie, wygłoszonym w Chicago w 1893 r. pod-
czas dorocznego spotkania Amerykańskiego Stowarzyszenia Historyków (
e
significance of the frontier in American history)
zwrócił on uwagę na rolę, jaką
w dziejach tego kraju odegrało przesunięcie granicy w kierunku zachodnim.
Główne myśli autora, rozwinięte następnie w wydaniu książkowym
1
, wywarły
znaczący wpływ na historiografię amerykańską w 1. połowie XX w., stając się
jej znakiem firmowym
2
. F.J. Turner postrzegał pogranicze w aspekcie kultu-
rowym, jako miejsce, w  którym cywilizacja sąsiadowała z  dzikością, jednak
pominął taką kwestię, jak zagłada plemion indiańskich. Od tego czasu proble-
matyka granic i pogranicza uległa znacznemu rozwojowi, stając się przedmio-
tem zainteresowania ze strony socjologów, religioznawców, antropologów hi-
storycznych, kulturowych, politologów oraz badaczy dziejów gospodarczych
3
.
Z czasem pojęcia pogranicza zaczęto używać w szerokim zakresie, poczynając
od typu osadnictwa, aż po charakter, zachowanie i postawy ludzi zamieszkują-
cych te tereny, a także instytucje czy sztukę. W rezultacie studia te wykraczają
obecnie poza wąską relację pomiędzy osadnikami a środowiskiem naturalnym.
Tezy F.J. Turnera nie pozostały bez wpływu na mediewistów w  Europie
4
.
Odnosiło się to przede wszystkim do terenów, gdzie albo występowało osad-
nictwo mieszane pod względem etnicznym i religijnym, jak choćby na Półwy-
F.J. Turner, 1920. Historyk ten uważany jest za prekursora badań nad problematyką gra-
nic w dziejach, lecz mało kto zwraca uwagę, że w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej
jeszcze przed jego wystąpieniem tematyka granicy należała do rozpowszechnionych w ówcze-
snym piśmiennictwie z takimi charakterystycznymi motywami, jak: kolonizacja, walki z ple-
mionami Indian, kształtowanie się specyficznego typu ludności żyjącej na Dzikim Zachodzie.
Szerzej kwestie te omawiają J.T. Juricek, 1966, s. 15–30; R.V. Hane, J. Mack Faragher, 2007,
s. 191–203; R.A. Billington, 1977; G.H. Nobles, 1997.
2
R.H. Carpenter, 1977; M. Steiner, 1995; Th. Bender, 2011, s. 382, 387; I. Tyrrell, 2011,
s. 479. Nadmienić należy, że kolejne „przesunięcie” granicy zachodniej USA nastąpiło podczas
realizacji programu New Deal oraz w  czasie II wojny światowej, kiedy rozpoczął się bardzo
szybki rozwój industrializacji ziem położonych na Dzikim Zachodzie oraz wzrost demograficz-
ny w miastach. To zmieniło dotychczasowe wyobrażenie o terenach położonych na zachód od
Appalachów, Missisipi i Missouri. Obecnie ich symbolem stała się kalifornijska Dolina Krze-
mowa i rozwój nowoczesnych technologii informatycznych.
3
D. Newmann, 2006, s. 171–186.
4
R.I. Burns, 1992, s. 313–314.
1
6
RES GESTAE 2018 (6)
Krzysztof Polek
spie Iberyjskim czy Bliskim Wschodzie w okresie wypraw krzyżowych, bądź
też dochodziło do wybuchu częstych walk (np. pogranicze walijsko-angielskie,
angielsko-szkockie, czy Irlandia). Stąd bardzo często akcentowano czynnik
militarny, który stanowił zasadniczą cechę wyróżniającą średniowiecze, jak
ukazuje to artykuł E. Lauire’a w odniesieniu do dziejów Hiszpanii w omawia-
nym okresie
5
. Z  tego schematu wyłamuje się jednak np. Sycylia. Klasyczny
przykład inspiracji tezami F.J. Turnera stanowi artykuł A.I. Lewisa, odnoszą-
cy się do „zamknięcia” procesu kształtowania się w latach 1250–1350 granic
Europy, w tym także tej na wschód od Łaby
6
. W ostatnich latach zaintereso-
wanie inwazją mongolską na kraje Europy Wschodniej i Środkowej w XIII w.
przyniosło nowe inspiracje w badaniach nad pograniczem Europy ze światem
koczowników, w czym przydatne stały się studia porównawcze obejmujące in-
terakcje pomiędzy ludami osiadłymi a nomadami ze stepów euroazjatyckich
7
.
W rezultacie obserwujemy stopniowe przesunięcie przedmiotu badań z trady-
cyjnej historii politycznej w kierunku historii społecznej i kultury.
Innym, ważnym nurtem w  rozwoju badań nad sposobem postrzegania
granic w przeszłości stało się poznawanie
limesu.
Rezultaty
Limesforschungen
8
były istotne nie tylko w odniesieniu do terenów europejskich
9
, lecz także do
Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu
10
. Szczególnie dotyczyły one roli
lime-
su,
który stał się symbolem podziału nie tylko politycznego (imperium a ludy
E. Lauire, 1966, s. 54–76. Krytycznie do tego określenia odnosi się N. Berend, 1999, s. 68,
zwracając uwagę, że często autorzy posługujący się określeniem „społeczeństwo pogranicza”
nie objaśnia, jak należy rozumieć samo pogranicze. Dla porównania zob. M.C. Brose, 2008,
s. 253–289, który omówił ten problem w odniesieniu do pogranicza chińsko-koczowniczego.
6
A. Lewis, 1958, s. 475 “On the whole, however, historians whose interest is the Middle
Ages have made little use of a  frontier thesis to explain developments in Europe during the
mediaeval period, except in regard to the German advance into Slavic Europe beyond the Elbe.
This is a surprising fact, for few periods can be better understood in the light of a frontier con-
cept than western Europe between 800 and 1500 A.D. This article is then an attempt to open
up what appears to be a fruitful field for historical speculation by examining a crucial period of
Western European history in the light of a frontier thesis”.
7
P.B. Golden, 1987–1991, s. 41–81; A. Khazakov, 1985; N. Standen, 1999, s. 55–79. Dla
cesarstwa chińskiego odpowiednikiem turnerowskiego obszaru ekspansji były tereny położone
poza północno-zachodnią granicą, zob. M.C. Brose, 2008, s. 253: “Although the Chinese may
have seen this northern frontier as suggested by Frederick Jackson Turner, an empty wilderness
where expansion could occur, the inability of the area to sustain intense settled agriculture
seems to have prevented China from serious colonization. Thus, the late historian of Central
Asia Owen Lattimore once termed this northern frontier zone as a static frontier of exclusion,
a zone that both Chinese and nomads crossed frequently, and in which their cultures met and
interacted”.
8
Prokopiusz z  Cezarei,
O  budowlach,
ks. I, roz. 1.33–35, s. 179, ks. I, roz. 5.1–8,
s. 199–200; badania nad rzymskim systemem umocnień zapoczątkowano już w końcu XVIII w.,
natomiast
Limeskommision
założono w latach 80. XIX w., zob. E. Schellmayer, M. Becker, 2001,
s. 408–411; A.R. Birley, 2002, s. 1–11.
9
S. Pataura, 1997, s. 84–86; K. Eder, 2006, s. 255–271; E. Schellmayer, M. Becker, 2001,
s. 411–412; 437–439; C.R. Whittaker, 2004, s. 1–27, 181–198.
10
P. Freeman, D. Kennedy, 1986; J. Casey, 1996, s. 214–222; E. Schellmayer, M. Becker,
2001, s. 439–441; D. Kennedy, 2004; M. Decker, 2007, s. 238–249; L.E. Wheeler, 2007, s. 235–
266; C. Whately, 2013, s. 901–908.
5
7
Wielka strategia czy zbieg okoliczności?…
RES GESTAE 2018 (6)
barbarzyńskie) lecz także kulturowego
11
(cywilizacja versus barbarzyństwo),
zarówno w okresie rzymskim, jak też bizantyjskim (pogranicze syryjsko-arab-
skie i perskie
12
). Nasze spojrzenie na granice w Europie oraz ich rolę we wcze-
snym średniowieczu zostało ukształtowane w znaczącym stopniu przez rzym-
ski system obrony –
limes,
ciągnący się wzdłuż Renu i Dunaju
13
. Wymienione
rzeki przez długi okres były przez historyków traktowane jako linie podziału
kontynentu na dwie strefy odmienne tak pod względem politycznym, jak też
kulturowym. Stanowiło to zasadnicze odejście od stanowiska dawniejszej hi-
storiografii eksponującej rolę państwa jako organizacji politycznej w dziejach
oraz linearnego przebiegu granic
14
. To, że pogląd ten utrzymał się w także now-
szej historiografii, było efektem doświadczeń z okresu zimnej wojny
15
, której
nieodłącznymi atrybutami stały się „żelazna kurtyna” i mur berliński. Dopiero
rozwój intensywnych badań archeologicznych na terenach położonych poza
dawnym rzymskim
limesem,
rozpoczętych po zakończeniu II wojny światowej
(kolejna faza ich rozwoju związana była z przemianami ustrojowymi w krajach
dawnego bloku wschodniego w latach 90. XX w.), dostarczył nowych danych
ukazujących występowanie wielostronnych i intensywnych kontaktów pomię-
dzy terenami
Imperium Romanum
a ludami i plemionami osiadłymi w strefie
Barbaricum.
W rezultacie nastąpiła rewizja dominującego dotychczas poglądu
na rolę
limesu
traktowanego wyłącznie z militarnego punktu widzenia i do-
strzegania w umocnieniach ciągnących się wzdłuż Renu i Dunaju odpowied-
nika antycznej Linii Maginota.
Limes
był nie tyle barierą, co strefą. W niej do-
chodziło do kontaktów rzymsko-barbarzyńskich, następował transfer kultury,
bardziej materialnej aniżeli duchowej, dostrzeżono też udział w  przebiegu
C.R. Whittaker, 1994, s. 1–9; D. Cherry, 2007; J.H.W.G. Liebeschuetz, 2015, s. 71–78
w odniesieniu do przebiegu granicy pomiędzy Palestyną a Mezopotamią.
12
S.T. Parker, 1986; M. Konrad, 1999; Z. Visy, 2002; D. Kennedy, 2004; T. Dargaee, 2005. Dla
Półwyspu Bałkańskiego zob. P. Stephenson, 2000; G. Fisher, 2011, s. 72–127 (relacje rzymsko-
-arabskie); J.H.W.G. Liebeschuetz, 2015, s. 85–89.
13
Prokopiusz z Cezarei,
O budowlach,
4,1.12–13, s. 175; 4.1.33, s. 179; 4.1.35, s. 197 przy-
kład obrony głębokiej. Kronikarz zwrócił uwagę na zmiany, jakie zaszły w sposobie ochrony
tego odcinka granicy pomiędzy okresem rządów Justyniana I  a  jego poprzedników. W  uję-
ciu Prokopiusza Dunaj tworzył bardziej granicę kulturową a  nie polityczną, rozdzielając te-
rytorium państwa rzymskiego od ziem zasiedlonych przez barbarzyńców. A. Sarantis, 2013,
s. 764–776, zwł. s. 778–779 zauważył, że “In fact, the work Procopius actually credits Justinian
with is predominantly reconstruction rather than new construction work, which concurs with
the archaeological evidence from many places, which points to new fortification work in the
4th or 5th c. and multiple subsequent repairs. Procopius’ references to the contraction of sites,
their relocation to more defensible higher ground, fortifications erected around towers, and
the proliferation of smaller fortified sites in rural areas surrounding provincial cities, all also
correlate what is known from the 6th c. archaeological evidence, even if not all of this work
was directly co-ordinated by central authorities”. C.R. Whittaker, 2004, s. 6–9, 37–39, 42–43,
80–81,184–196, 188–189 (Ren i Dunaj); I J. Wilkes, 2013, s. 750–755. Dla granicy nad Renem
zob. H. Elton, 2013, s. 655–680 (tamże dalsza literatura).
14
M. Anderson, 1996, s. 12–36; N. Berend, 2001, s. 14; przegląd stanowisk w tej kwestii zob.
F. Curta, 2011, s. 15, przyp. 1,2; T.M. Wilson, H. Donnan, 2012, s. 1–21.
15
Modelowym przykładem, który reprezentuje ten kierunek, jest książka E. Luttwacka,
1976; D.L. Kennedy, 1991; C.R. Whittaker, 2004, s. 32–33; Graham M.W., 2006; K. Kagan, 2006.
11
8
RES GESTAE 2018 (6)
Krzysztof Polek
procesów migracji i etnogenezy
16
. Odejście od koncepcji przebiegu linearnych
granic w okresie postrzymskim na rzecz strefy to także rezultat oddziaływań
metodologicznych płynących ze strony archeologii i antropologii, co znalazło
potwierdzenie w badaniach historyków nad granicami politycznymi w Euro-
pie we wczesnym średniowieczu
17
. Wykazały one, że większość z nich miała
charakter strefy
18
, a  tylko nieliczne z  nich przebieg linearny
19
(w  znacznym
stopniu decydowało o tym ukształtowanie terenu). Warto zaznaczyć, że okazję
do rozważań w tym zakresie stanowiły także debaty i dyskusje dotyczące gra-
Np. w  odniesieniu do terenów nad dolnym Renem, z  bogatej literatury przedmiotu
zob. P. Heather, 1997a; 1997b; 2001; N. Roymans, 2004; W. Pohl, 2005a, s. 13–39, 152–185;
G. Halsall, 2010, s. 107–130; A. Hilali, 2011, s. 97–111; P. Cosme, 2011, s. 305–320; D. Nappo,
A. Zeribini, 2011, s. 61–77; G. Schőrner, 2011, s. 113–131; Périn, M. Kazanski, 2011, s. 299–329;
P. Van Dommelen, 2014, s. 477–483; J.H.W.G. Liebeschuetz, 2015, s. 78–91.
17
P. Štih, 2000; M. Hardt, 2000; H. Reimitz, 2000; 2001; L. Leciejewicz, 1978, s. 49, 50, 52
użył określenia: rubież. S.P. DeAtley, F.J. Findlow, 1984; K.E. Lewis, 1984; H. Donnan, T.M. Wil-
son, 1994; K.G. Lightfoot, A. Martinez, 1995, s. 472–474, 478–482.
18
Einhard,
VKM,
c. 7, s. 9 (geneza wojny z Sasami); większość badaczy w odniesieniu do
granicy wschodniej państwa karolińskiego wskazuje na jej strefowy charakter zob. W. Pohl,
H. Reimitz, 2000; W. Pohl, 2002. W Niemczech środkowych do silnie umocnionych terenów
pogranicza należała Hesja, gdzie przebiegała wówczas (połowa VIII w.) granica frankijsko-
-saska, zob. N. Wand, 1997, s. 323–330; M. Hardt, 2000, s. 41–43; natomiast do terenów
wschodnich państwa Karolingów H. Wolfram, 1995b, s. 212–224; I. Wood, 2001, s. 217–218
(aspekt kulturowy); H.-W. Goetz, 2001; F. Curta, 2005b, s. 3, przyp. 9; W. Pohl, 2000, s. 13–17;
H. Steuer, 1999, s. 5–10; P. Kehne, 1999, s. 10–15; P. Štih, 2000, s. 19–37; W. Pohl, 2001, s. 119–141.
19
Najczęściej ich występowanie (pomijając czynnik geograficzny) było efektem specjal-
nych okoliczności, jak choćby zawarcie pokoju, np. pomiędzy Bizancjum a Bułgarią w 815 r.,
co zostało udokumentowane w postaci inskrypcji oraz rozmieszczonych kolumn, zob. T. Wa-
silewski, 1972, s. 64–70. Przebieg granicy określała zachowana kolumna z napisem odnaleziona
we wsi Suleiman Kőg (=Sechishte) nieopodal Pliski, zob. K. Petkov, 2008, s. 7. Inny przykład
to realizacja bieżących celów politycznych, jak układ zawarty pomiędzy królem Sasów zachod-
nich – Alfredem Wielkim a Gunthramem w 880 r., zob. R.H.C. Davis, 1982; wg F. Curty, 2011,
s. 30: “the linear frontier fulfills a practical military role, as a first line of defense against surprise
attacks or spies”. D. Hill, 2000, H. Hinz, 2003; P. Squatriti, 2005. Jedna z najbardziej czytelnych
granic doby karolińskiej znajdowała się pomiędzy Danią a państwem karolińskim. Tworzył ją
rozbudowany system umocnień,
Danevirke
(vallum), rozciągający się od Haithabu (przy uj-
ściu Schlei) aż po zachodnie wybrzeże Półwyspu Jutlandzkiego. Systematycznie rozbudowywa-
ny wykorzystywany był aż do 2 pol. XIX w., kiedy stracił swoje militarne znaczenie. Obecnie
niektóre jego odcinki są dobrze widoczne w  lokalnym krajobrazie. Do dobrze umocnionych
i chronionych należał również odcinek granicy frankijsko-awarskiej oparty o rzekę Enns, na
terenie Dolnej Austrii, zob.
ARF,
a. 791, s. 89:
medius currens certus duorum regnorum limes
habebatur,
podczas gdy Einhard,
VKM,
c. 7, s. 9 użył określenia:
certo limite
przy opisie grani-
cy frankijsko-saskiej. Relacja autora
Monachi Sangallensis de gestibus Karoli imperatoris libri
duo
II, c. 1, s. 748 zawiera opis awarskich hringów i sposobu, w jaki zostały one usytuowane tak,
aby tworzyły efektywny i głęboki system linii obronnych. Chociaż kronikarz wykorzystał dane
pochodzące od uczestnika walk z Awarami, to – pomimo literackiej formy, W. Pohl, 2005b,
s. 255 uważa powyższy fragment tekstu Notkera za wiarygodny. Natomiast Widukind,
Res ge-
stae Saxonicae,
I, c. 19, s. 29 nadmienił o wale wzniesionym przez Karola Wielkiego w Panonii
przeciwko Węgrom. Stacjonarne umocnienia, poza walorami militarnymi, były także sposo-
bem na podkreślenie władzy, pozycji i prestiżu. Jednak we wczesnym średniowieczu koncep-
cja granic linearnych nie była tak rozpowszechniona jak w okresie antycznym. Zob. W. Pohl,
2005b, s. 261; N. Higham, 2006, s. 404–418 (Northumbira). Dla Chin zob. P. Lorge, 2008,
s. 59–74; J.A. Anderson, 2008, s. 191–226 (granica chińsko-wietnamska).
16
9

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin