Anusik Z., O książętach Wiśniowieckich raz jeszcze (recenzja).pdf

(532 KB) Pobierz

PRZEGLĄD NAUK HISTORYCZNYCH 2018, R. XVII, NR 1

http://dx.doi.org/10.18778/1644-857X.17.01.09

ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE

bigniew

nusik

niwersytet

ódzki

O książętach Wiśniowieckich raz jeszcze

W związku z wystąpieniem Ilony Czamańskiej

roku 2009 na łamach „Przeglądu Nauk Historycznych”

opublikowałem obszerną recenzję książki autorstwa

Ilony Czamańskiej poświęconej dziejom rodu książąt

Wiśniowieckich

. Po sześciu latach od chwili ukazania się tego tek-

stu Autorka recenzowanej monografii zdecydowała się zamieścić

swoją odpowiedź na łamach lubelskiego czasopisma „Res Histo-

rica”. O powodach swojego wystąpienia Ilona Czamańska pisze

w sposób następujący: „Autor recenzji postawił sobie za cel wyszu-

kanie jak największej liczby uchybień wszelkiego rodzaju: pomyłek

merytorycznych, nieszczęśliwych sformułowań, po błędy literowe.

Część z tych uwag jest słuszna, uzupełnia materiał zaprezento-

wany w książce i koryguje pomyłki. Wypada więc w tym miejscu

podziękować prof. Zbigniewowi Anusikowi za mimowolne sporzą-

dzenie bardzo szczegółowej recenzji wydawniczej, która przyda się

do przygotowania drugiego wydania. Zakończyłoby się zapewne na

tym podziękowaniu, gdyby nie fakt, że rozpowszechniana również

w Internecie […] recenzja w sposób bardzo sugestywny wypacza

Wydział Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Nowożyt-

nej, e-mail: zanusik@uni.lodz.pl.

I. C z a m a ń s k a,

Suplement do suplementu.

Odpowiedź na recenzję Zbignie-

wa Anusika książki

Wiśniowieccy. Monografia rodu, „Res Historica” 2015, t. XL,

s. 279–309.

Z. A n u s i k,

O książętach Wiśniowieckich i czasach, w których żyli,

„Przegląd

Nauk Historycznych” 2009, R. VIII, nr 2, s. 149–245. Por. też nieco zmieniony

tekst tej recenzji: i d e m,

Książęta Wiśniowieccy na tle swoich czasów,

[w:] i d e m,

Studia i szkice staropolskie,

Łódź 2011, s. 586–682.

186

Artykuły recenzyjne i recenzje

szereg moich poglądów jak też wprowadza liczne »korekty«, nie

licząc się zupełnie z materiałem źródłowym zarówno zaprezentowa-

nym w książce, jak też niedotyczącym bezpośrednio Wiśniowieckich

i w pracy niewspomnianym. Milczenie w tej sprawie oznaczałoby

cichą zgodę na rozpowszechnianie głoszonych

ex catedra

tez opar-

tych na »wiedzy pozaźródłowej« kosztem badania materiału doku-

mentowego, który mniej lub bardziej trudny do interpretacji, musi

być jednak podstawą naszych wnioskowań. Poważne zastrzeżenia

budzi też forma recenzji […], zawierająca liczne insynuacje

ad per-

sonam.

[…] Liczne zarzuty postawione przez Recenzenta uważam

za niesłuszne, nieuzasadnione, wyolbrzymione, a często nawet…

zmanipulowane […]” (s. 280).

Odnosząc się do tego fragmentu wystąpienia Ilony Czamańskiej,

stwierdzić muszę, że przystępując do pisania recenzji omawianej

książki, z całą pewnością nie stawiałem przed sobą celu w postaci

wyszukania w jej pracy „jak największej liczby uchybień wszelkiego

rodzaju”. Zamieszczone w moim tekście uwagi krytyczne nasuwają

się bowiem same przez się, jako efekt „uboczny” uważnej lektury

tego opracowania. Trudno jest też odnieść się w tym miejscu do

zarzutu, że recenzja wypacza szereg poglądów Autorki, a formu-

łowane przeze mnie zastrzeżenia są niesłuszne, nieuzasadnione,

wyolbrzymione czy nawet zmanipulowane. Swoje stanowisko w tej

sprawie przedstawię w dalszej części tego tekstu, kiedy przejdę do

omawiania kwestii szczegółowych. Tu warto może wspomnieć jedy-

nie o tym, że w swoich tekstach polemicznych nigdy nie adresuję

zarzutów

ad personam.

Trudno mi jednak dyskutować z odczu-

ciami prof. I. Czamańskiej. Dodam tylko, że dobrze byłoby, gdyby

Autorka zwróciła baczniejszą uwagę na drugą część tytułu mojej

recenzji. Wzmianka o czasach, w których żyli książęta Wiśniowiec-

cy, sugeruje bowiem, że jedną z największych słabości napisanej

przez nią monografii rodu Wiśniowieckich jest wszystko to, o czym

wspomina poza głównym nurtem swojej narracji. Słowem, mam tu

na myśli całe

spectrum

różnego rodzaju problemów niezwiązanych

bezpośrednio z dziejami kniaziów na Wiśniowcu, ale stanowiących

szeroko pojęte tło historyczne niezbędne do zrozumienia ich losów.

Przechodząc do meritum swojego wystąpienia, Ilona Czamań-

ska napisała: „Najpoważniejszym zarzutem pojawiającym się naj-

częściej są rzekome błędy w nazwach i nazwiskach, co w istocie

przekłada się na żądanie ich polonizacji. Trudno się z tym zgodzić.

Nie ma żadnego jasnego kryterium, które pozwoliłoby określić,

Artykuły recenzyjne i recenzje

187

jaka nazwa miejscowości jest właściwa na terenie, na którym dziś

obowiązują nazwy ukraińskie, białoruskie i litewskie. […] Z tego

względu celowo i świadomie przyjęto zasadę podawania brzmienia

nazw tak, jak zostały one zapisane w konkretnych dokumentach,

tak również określano położenie miejscowości, bowiem granice

województw czy powiatów także ulegały zmianom. Ponadto są też

liczne miejscowości o identycznych nazwach, położone w różnych

częściach kraju. Takie miejscowości spotykamy i wśród majątków

Wiśniowieckich. Różne warianty nazw tych samych miejscowości

zostały odnotowane w indeksie, co umożliwia czytelnikowi orien-

tację” (s. 280–281). Przyznam, że wyznanie Autorki jest wprost

zdumiewające. Załóżmy, że każdy badacz przeszłości stosuje się

do zaproponowanego przez nią rozwiązania i nie podejmuje nawet

próby ustalenia właściwej nazwy i położenia występującej w źródle

miejscowości. Skutki takiej radosnej twórczości z pewnością były-

by porażające i nie trzeba tu wchodzić w zbyt daleko idące szczegó-

ły, by uzasadnić cały bezsens podobnego postępowania. Nie wiem

też, dlaczego I. Czamańska twierdzi, że trudno byłoby się jej zgo-

dzić na polonizację nazw miejscowych występujących w jej książce.

Każda albo niemal każda miejscowość na terenie dawnej Rzeczypo-

spolitej miała bowiem swoją polską nazwę. Wystarczy sięgnąć do

pomnikowego wydawnictwa (całkowicie pominiętego przez Autor-

kę), jakim jest

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych

krajów słowiańskich,

aby znaleźć nazwę i położenie interesującej

nas miejscowości

. Nieocenioną pomocą w tym zakresie jest także

Atlas historyczny

Aleksandra Jabłonowskiego

. Warto byłoby tak-

że zajrzeć do wydanych przez tego samego badacza czterech tomów

Źródeł

dziejowych

i zaopatrzyć się w dobrą mapę administracyjną

Polski międzywojennej

. Nieprawdziwe jest bowiem twierdzenie Ilo-

ny Czamańskiej, że nazwy miejscowe na kresach Rzeczypospolitej

ulegały tak daleko idącym zmianom, że nie wiadomo, jaka nazwa

była właściwa na określonym terenie w danym czasie. Wbrew

obawom Autorki sieć osadnicza na kresach, podobnie zresztą jak

Por.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,

red. F. Sulimierski, B. Chlebowski i W. Walewski, t. I–XV, cz. 1–2, Warszawa

1880–1914.

Por.

Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Epoka przełomu z wieku

XVI-go

na XVII-ty, Dział II-gi,

„Ziemie

Ruskie” Rzeczypospolitej,

oprac. A. Jabło-

nowski, Kraków 1904.

Por.

Źródła dziejowe,

t. XIX–XXII (Polska

XVI wieku pod względem geogra-

ficzno-statystycznym,

t. VIII–XI),

oprac. A. Jabłonowski, Warszawa 1889–1897.

188

Artykuły recenzyjne i recenzje

i w innych częściach kraju, była stosunkowo trwała, a większość

nazw miejscowych na Wołyniu i Ukrainie przetrwała w niezmienio-

nej lub prawie niezmienionej formie od czasów staropolskich do

czasów II Rzeczypospolitej.

Żeby zilustrować cały absurd zasady przytaczania nazw miej-

scowych w brzmieniu odnotowanym przez źródło, pozwolę sobie

zacytować fragment pracy I. Czamańskiej, w którym wymienia ona

dobra odziedziczone po wygasłym rodzie książąt Zbaraskich przez

Janusza ks. Wiśniowieckiego: „W dniu 4 lipca 1631 roku zmarł

Jerzy Zbaraski – ostatni z rodu Zbaraskich [w rzeczywistości Zba-

raski zmarł 30 lipca 1631 r. – Z.A.], i Janusz wraz z siostrą Heleną

przejął cały spadek po nich. Po podziale spadku dokonanym w roku

1633 przypadły na niego, obok Zbaraża, dobra Ożogowce, Jampol,

Liskowczyce, Pogrebyszcza, Boroczogowka, Irchaczow, Czorczyca,

Dżusnow (Dżunkow), Szpiczyca (Spiżyńce), Zubrycho (Żubrycko),

Iwachna Grobla, Koneta, Bosodrok (Bosowka), Monastyryszcza,

Niemirów, Pieczara, Daszów, Pangorodek, Ładyżyn, Berszady,

Badorki, Bałanowka, Gordyjowka, Uście Berszad, Soboniówka,

Soroka, Czorlica, Kniaża Krynica, Biełousorka, Czarne, Michałow-

ce, Basmierce, Krasnopole, Wołtowce, Kirijewka, Kataszyn, Soko-

lec, Mankowce, Zawodowka, Somunka, Poborczyńce, Czartimork,

Żywotów, Skała, Bereznia i Antonow w województwach wołyńskim,

bracławskim i kijowskim, Czepieleje w województwie sandomier-

skim oraz kamienica w Krakowie i place pod Krakowem”

Chciałbym zadać w tym miejscu kilka istotnych, w moim prze-

konaniu, pytań: jaka jest wartość tego przekazu? Według mnie

żadna. Czy zamieszczony tutaj spis miejscowości daje wyobraże-

nie o wielkości odziedziczonych po Zbaraskich dóbr? Nie daje. Czy

Czytelnik na tej podstawie może mieć jakiekolwiek wyobrażenie

o rozmieszczeniu kresowych majątków księcia Janusza? Nie może.

Spróbujmy zatem zrobić to, czego nie zrobiła Autorka, i dokonać

identyfikacji występujących tu nazw miejscowych. Zacznijmy od

spraw oczywistych. Zbaraż i Jampol to miasta i ośrodki kluczy

dóbr w powiecie krzemienieckim na Wołyniu; Niemirów, Daszów,

Ładyżyn, Kniaża Krynica i Żywotów to miasta oraz ośrodki kluczy

dóbr w województwie bracławskim, a Bereznia

vel

Trelki to miasto

w województwie kijowskim. Są to zresztą jedyne nazwy miejscowe

w cytowanym fragmencie tekstu, które nie zostały przekręcone.

Bez większych kłopotów można także zidentyfikować następują-

Por. I. C z a m a ń s k a,

Wiśniowieccy. Monografia rodu,

Poznań 2007, s. 234.

Artykuły recenzyjne i recenzje

189

ce miejscowości: Ożogowce jako Ożochowce, Pogrebyszcza jako

Pohrebyszcze, Borszczogowkę jako Borszczówkę

vel

Borszczajów-

kę, Irchaczow jako Irhaczew

vel

Irhaczów, Czorczycę jako Torczy-

cę, Dżusnow (Dżunkow) jako Dziunków, Szpiczycę (Spiżyńce) jako

Spiczyńce, Zubrycho (Żubrycko) jako Zubrychę, Iwachną Groblę

jako Wachnową Groblę, Konetę jako Konełę, Bosodrok (Bosowka)

jako Bosówkę, Monastyryszcza jako Monasterzyszcze, Pieczarę

jako Peczarę, Pangorodek jako Janhorodek, Berszady jako Ber-

szadę, Bałanowkę jako Bałanówkę, Gordyjówkę jako Hordyjówkę,

Uście Berszad jako Uście Berszadzi, Soboniówkę jako Sobolówkę,

Biełousorkę jako Biełousówkę, Wołtowce jako Wójtowce, Sokolec

jako Sokólec, Mankowce jako Mańkówkę, Zawodówkę jako Zawa-

dówkę oraz Antonow jako Antonów. Każdą z tych miejscowości

można też bez problemu umiejscowić w odpowiednim kluczu dóbr

przejętych przez Wiśniowieckich w spadku po Zbaraskich. Miał-

bym natomiast spore problemy z identyfikacją nazw miejscowych

takich jak Liskowczyce, Badorki, Soroka, Czorlica, Czarne, Micha-

łowce, Basmierce, Krasnopole, Kirijewka, Kataszyn, Somunka,

Poborczyńce, Czartimork, Skała i Czepieleje, aczkolwiek i w tym

przypadku, poświęcając nieco czasu na przejrzenie spisu dóbr ksią-

żąt Zbaraskich, pewnie dałoby się osiągnąć zadowalające rezulta-

ty. Nie zmienia to faktu, że nawet po umiejscowieniu na mapie

wszystkich wymienionych tu miejscowości Czytelnik, niewątpliwie

bardzo dobrze zorientowany w zagadnieniu dzięki umieszczeniu

w indeksie nazw geograficznych haseł typu Badorki, Basmierce,

Czorlica, Czartimork, Kirijewka itp., nadal nic nie wiedziałby o roz-

miarach spadku przejętego przez księcia Janusza w 1633 r. i żeby

się czegoś więcej na ten temat dowiedzieć, musiałby sięgnąć albo

do tekstu mojej recenzji, albo też do któregoś z napisanych przeze

mnie artykułów

Nie bardzo rozumiem zastrzeżenia Autorki co do tego, że w kilku

wypadkach podałem w wątpliwość posiadanie przez Wiśniowiec-

kich jakiegoś majątku, o którym wiadomo skądinąd, że należał do

innej rodziny magnackiej lub szlacheckiej. W swojej odpowiedzi

I. Czamańska napisała: „Oczywiste również, że niektóre majętności

Por. Z. A n u s i k,

O książętach…,

s. 206; i d e m,

Zbarascy i Kalinowscy. Karta

z dziejów wielkiej własności ziemskiej na kresach Rzeczypospolitej w pierwszej

połowie XVII wieku,

[w:]

Między Zachodem a Wschodem,

t. III (Etniczne,

kulturowe

i religijne pogranicza Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku),

red. K. Mikulski, A. Zie-

lińska-Nowicka, Toruń 2006, s. 96–97; oraz i d e m,

Latyfundia książąt Zbaraskich

w XVI i XVII wieku,

„Przegląd Nauk Historycznych” 2009, R. VIII, nr 1, s. 66–70.

Plik z chomika:

Polemon

Anusik Z., O książętach Wiśniowieckich raz jeszcze (recenzja).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: