Ukraińskie miejsca pamięci narodowej na terenie Polski.pdf

(806 KB) Pobierz

KOMENTARZE HISTORYCZNE

AZIMIERZ

RAJEWSKI

, IPN W

ARSZAWA

UKRAIŃSKIE MIEJSCA

PAMIĘCI NARODOWEJ

NA TERENIE POLSKI

Wiedza o ukraińskich miejscach pamięci na terytorium Rzeczypospo-

litej Polskiej jest w szerszych kręgach społeczeństwa polskiego dość

znikoma, w zbyt małym stopniu przyczyniają się do jej poszerzania

środki masowego przekazu i publicyści. W ujęciu mediów zagadnie-

nie to ogranicza się do sytuacji konﬂiktowych związanych głównie

z upamiętnianiem poległych członków UPA. Jest to optyka „skrzy-

wiona”, pokazująca to wielowątkowe zagadnienie w bardzo wąski

i niepełny sposób. Do pogłębiania tego stereotypu przyczynia się

również strona ukraińska, kładąc w swych działaniach główny na-

cisk właśnie na obiekty tego rodzaju. Moim zamiarem jest dokona-

nie krótkiego przeglądu i swego rodzaju „klasyﬁkacji” ukraińskich

miejsc pamięci na terenie Polski oraz zwrócenie uwagi na stronę for-

malno-prawną współdziałania polsko-ukraińskiego w zakresie pie-

czy nad tymi obiektami oraz tworzenia nowych upamiętnień.

Przez ponad pół wieku działalność w sferze pa-

mięci narodowej – ukraińskiej w Polsce i polskiej

na Ukrainie – była ściśle kontrolowana i skutecz-

nie hamowana przez władze Związku Sowieckiego

i ich „tubylczych” satelitów. W PRL kreowano ne-

gatywny wizerunek Ukraińca (jako „banderowca”

i „rezuna”), a na Ukrainie negatywny obraz Polaka

(jako „białopolaka”, „pana”, „klasowego wyzyski-

wacza” czy „akowskiego bandyty”). Upadek ko-

munizmu w Polsce i rozpad Związku Sowieckiego,

w szczególności zaś uzyskanie niepodległości przez

Ukrainę, stworzyło mniejszości ukraińskiej w Pol-

sce nowe możliwości działalności, także w zakresie

opieki nad miejscami pamięci. Niestety, za moż-

liwościami tymi nie nadążały regulacje prawne.

Sprawa grobów, cmentarzy i miejsc pochówków

cywilnych i wojskowych osób narodowości ukraiń-

skiej została ujęta dopiero w art. 18

Traktatu mię-

dzy Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o dobrym

sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy

z 18 maja 1992 r., na podstawie którego 18 mar-

ca 1994 r. została zawarta

Umowa między Rządem

Fot. K. Krajewski

Stary nagrobek w Krzywej

118

RP a Rządem Ukrainy o ochronie miejsc

pamięci i spoczynku oﬁar wojen i represji

politycznych.

Ze strony polskiej do prowa-

dzenia tego rodzaju spraw desygnowana

została Rada Ochrony Pamięci Walk i Mę-

czeństwa. Strona ukraińska po upływie ko-

lejnych czterech lat, w 1998 r., wyznaczyła

osobę upoważnioną i odpowiedzialną za

realizację umowy dwustronnej „o ochro-

nie miejsc pamięci i spoczynku oﬁar wo-

jen i represji”, kierującą bieżącą polityką

Ukrainy w tej ważnej płaszczyźnie wza-

jemnych stosunków obu państw. Funkcję

tę pełnił minister Wołodymir Husakow,

który przewodniczył Państwowej Mię-

dzyresortowej Komisji ds. Upamiętniania

Oﬁar Wojny i Represji Politycznych dzia-

łającej przy rządzie Ukrainy. Decyzja ta

otworzyła nowy rozdział we wzajemnych

stosunkach w zakresie odnoszącym się do

sfery szeroko rozumianej pamięci narodo-

wej. Efektem współpracy Rady OPWiM

z ukraińską Międzyresortową Komisją był

podpisany w marcu 1999 r. protokół, któ-

ry omawiał kwestie techniczne związane

z porządkowaniem grobów i cmentarzy

wojennych – polskich na Ukrainie i ukra-

Nagrobki na opuszczonym cmentarzu łemkowskim

ińskich w Polsce.

Trzeba dodać, że w latach 1991–1998, w których rząd Ukrainy nie wyznaczył jeszcze

osoby odpowiedzialnej za swą politykę w zakresie pamięci narodowej na terenie Polski, a na-

stępnie za realizację

Umowy

z 1994 r., partnerem Rady OPWiM w sprawach dotyczących

ukraińskich grobów i cmentarzy wojennych oraz miejsc pamięci był Zarząd Główny Związku

Ukraińców w Polsce. Rada OPWiM, chcąc uregulować codzienną praktykę działań tej ważnej

sfery wzajemnych stosunków, powołała wraz ze Związkiem Ukraińców w Polsce w czerwcu

1995 r. Komisję Wspólną.

Na terytorium RP większość obiektów związanych z ukraińską pamięcią narodową zloka-

lizowana jest na obszarze Polski południowo-wschodniej, w woj. podkarpackim, małopolskim

i lubelskim (tu m.in. umiejscowionych jest ok. 475 cywilnych cmentarzy greckokatolickich

i prawosławnych – w większości nieczynnych

. Mogiły obrządku wschodniego znajdują się

A. Saładiak,

Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej w Polsce,

Warszawa 1993: Autor ma skłon-

ność do „zawłaszczania” do kultury ukraińskiej wszelkich obiektów związanych z obrządkiem

wschodnim, nawet gdy jest to zupełnie błędne (np. obiektem kultury ukraińskiej jest dla niego garni-

zonowa cerkiew w Suwałkach czy cerkwie Białegostoku i Białostocczyzny, związane raczej z dzieja-

mi podlaskich unitów, a także Rosjan zamieszkujących ziemie polskie jako okupanci lub z miejscową

kulturą białoruską).

KOMENTARZE HISTORYCZNE

119

Fot. K. Krajewski

także na współczesnych cmenta-

rzach komunalnych, tak katolickich,

jak dwuwyznaniowych. Ukraińskie

miejsca pamięci występują również,

w mniejszej liczbie, w Polsce cen-

tralnej i na ziemiach północno-za-

chodnich. Sytuacja wspomnianych

cmentarzy jest bardzo zróżnicowana,

wiele pozbawionych opieki obiek-

tów znalazło się w stanie zupełnego

opuszczenia. Trzeba przypomnieć

cenne inicjatywy społeczne różnych

środowisk z lat siedemdziesiątych

i osiemdziesiątych, także polskich,

dzięki którym wiele cmentarzy zo-

stało uratowanych przed niszczącym

wpływem czasu – w tym działania

Studenckiego Koła Przewodników

Beskidzkich z Warszawy (akcja

„Opis” obejmująca Beskid Niski

i Nadsanie) czy działania Stanisława

Krycińskiego prowadzone pod egidą

Towarzystwa Opieki nad Zabytkami

Sztuki Cerkiewnej (organizował on

obozy, podczas których młodzież

kierowana przez pracowników Pań-

stwowej Służby Ochrony Zabytków

odnawiała opuszczone i zniszczo-

Cmentarz petlurowców w Aleksandrowie Kujawskim

ne cmentarze Łemkowszczyzny

i Nadsania).

Ukraińskimi miejscami pamięci są obiekty, takie jak: groby wybitnych osób narodowości

ukraińskiej; cmentarze, na których spoczywają osoby narodowości ukraińskiej, zwłaszcza

cmentarze, kwatery i groby wojenne; upamiętnienia i pomniki związane z ważnymi postacia-

mi oraz wydarzeniami w historii Ukrainy.

Wśród wybitnych osób narodowości ukraińskiej, które pochowane są na terenie Polski,

znajdują się m.in.: biskupi greckokatoliccy

Konstantyn Czechowicz, Iwan Mogilnicki

(au-

tor pierwszej wydanej w Galicji gramatyki języka ukraińskiego),

Tomasz Polański

(dyrektor

gimnazjum przemyskiego i poseł do Sejmu Krajowego Galicji) i

Juliusz Pełesz

(działacz

społeczny, autor prac historycznych o Kościele unickim) spoczywający na Cmentarzu Komu-

nalnym (Głównym) w Przemyślu. Na cmentarzu tym znajduje się także

grobowiec Kapituły

obrządku greckokatolickiego (na tablicach umieszczono nazwiska pochowanych tu kanoni-

ków, w centrum znajduje się tablica pamiątkowa bp.

Józefa Koczyłowskiego

i ks.

Grzego-

rza Lakoty).

Spoczywają tu również: poetka

Ulana Krawczenko,

pisarz

Hryhoryj Cehłyń-

ski

(pomnik w formie obelisku) i

Iwan Zołnir

(ukraiński działacz socjalistyczny)

. Jednym

Fot. K. Krajewski

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Ibidem,

s. 217.

120

z najważniejszych ukraińskich

miejsc pamięci na terenie Polski

jest grób ks.

Michała Werbi-

ckiego

– kompozytora i twórcy

ukraińskiego hymnu narodowe-

go (Szcze

ne wmerła Ukraina)

w Młynach (gm. Hrebenne),

gdzie przez trzydzieści lat był on

proboszczem. Piękny kamienny

pomnik nagrobny w kształcie liry

umiejscowiony jest pod starą lipą

obok dawnej cerkwi

. Na cmenta-

rzu prawosławnym w Warszawie

pochowany jest zmarły w 1981 r.

Mychajło Balij,

profesor ﬁlozoﬁi

UW, redaktor „Naszoi Kultury”.

W gmachu szkoły nr 7 w Jarosła-

wiu (woj. podkarpackie) zawie-

szona została w 1992 r. tablica

upamiętniająca postać urodzo-

nego w 1879 r. w tym mieście

wybitnego ukraińskiego kom-

pozytora

Stanisława Ludkiewi-

cza.

Do upamiętnień tej kategorii

należą też pomniki: poety

Alek-

sandra Kozłowskiego

w Hre-

bennem (woj. lubelskie),

Tarasa

Szewczenki

w Warszawie (przy

Nagrobek ks. Michała Werbickiego w Młynach

rogu ul. Goworka i Chocimskiej,

odsłonięty w marcu 2002 r.)

i Białym Borze (woj. zachodniopomorskie) oraz poety łemkowskiego

Bohdana Antonowy-

cza

w Nowicy (woj. małopolskie). Przez chwilę zawahałam się, czy w szkicu tym wymienić

także grób

Epifana Drowniaka vel Nikifora

zwanego

Krynickim

pochowanego na cmen-

tarzu w Krynicy. Ten wybitny łemkowski malarz, należący także w trudnym do określenia

stopniu do kultury polskiej, w zasadzie nigdy nie miał związku ze współcześnie rozumianą

ukraińskością, prócz tego, że tak zaklasyﬁkowały go „polskie” władze komunistyczne i wy-

siedliły w ramach akcji „Wisła”

. Dość nietypowym, godnym uwagi obiektem, jest kamienny

nagrobek

Olgi Krawczyk,

dłuta znanego lwowskiego rzeźbiarza Aleksandra Zagórskiego,

przeniesiony kilka lat temu w wyniku decyzji konserwatora zabytków z niszczejącego, nie-

G. Rąkowski,

Polska egzotyczna. Przewodnik,

cz. 2, Warszawa 1996, s. 377.

S.A. Wisłocki,

Przyczynek do biograﬁi Nikifora Drowniaka nazwanego „Krynickim”,

„Polska

Sztuka Ludowa” 1995, nr 3–4, s. 219–226. Wątpliwość ta odnosi się także do wszelkich innych postaci

i upamiętnień łemkowskich. Łemkowie mieli zawsze silne poczucie własnej, odrębnej tożsamości

i dziś szuﬂadkowanie poszczególnych osób i spraw automatycznie, niejako na siłę, jest zamierzeniem

z gruntu chybionym.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Fot. K. Krajewski

121

czynnego cmentarza w Ose-

redowie k. Chłopiatyna na

cmentarz w Machnówku

(rzeźba nagrobna przedsta-

wia zmarłą w ukraińskim

stroju ludowym)

Zapomnianym epizo-

dem, z którym wiąże się

pamięć o kilku wybitnych

postaciach, jest udział

Ukraińców (wówczas okre-

ślanych jako Małorusini)

w Powstaniu Styczniowym

1863–1864. Na stosunek

Ukraińców do tego polskie-

go zrywu niepodległościo-

wego rzuca na ogół cień

tragedia Sołowiówki, Buł-

haja i wielu innych miejsc,

w których chłopska tłusz-

cza za podszeptem władz

carskich wyrzynała po-

wstańców, przesłaniając pa-

mięć o tych, którzy z bronią

w ręku dobrze zasłużyli się

wspólnej sprawie wolności.

Ponieważ ludzie ci przecho-

dzili zazwyczaj do oddzia-

łów polskich, porzucając

Bartne, krzyż poświęcony oﬁarom obozu w Telerhoﬁe

służbę w wojsku rosyjskim,

historiograﬁa niesłusznie traktowała ich jako Rosjan. Na przykład Ukraińcem – synem zie-

mianina z guberni połtawskiej – był porucznik armii rosyjskiej

Andrzej Potebnia,

słynny

konspirator i rewolucyjny demokrata (wykonawca zamachu na rosyjskiego namiestnika Kró-

lestwa Polskiego, gen. Aleksandra Ludersa 27 czerwca 1862 r. w Ogrodzie Saskim), który

poległ 3 marca 1863 r. pod Skałą (i tam został pochowany z polskimi towarzyszami), idąc do

ataku w szeregach kosynierów partii Mariana Langiewicza

. Jako zręczny dowódca powstań-

czej kawalerii zapisał się junkier kozacki

Mitrofan Podhaluzin „Uragan”,

dosługując się

stopnia rotmistrza Wojsk Polskich (wydany Rosjanom przez władze austriackie, został roz-

strzelany 4 grudnia 1866 r. w Warszawie)

. Zapewne spoczywa wraz z polskimi skazańcami

na stokach Cytadeli Warszawskiej.

Lata I wojny światowej pozostawiły wiele miejsc, w których spoczywają Ukraińcy – żoł-

nierze armii austro-węgierskiej i rosyjskiej – a także osoby cywilne. Na terenie Polski połu-

Fot. K. Krajewski

KOMENTARZE HISTORYCZNE

G. Rąkowski,

op. cit.,

s. 313–314.

Zob. S. Kieniewicz,

Powstanie Styczniowe 1863–1864,

Warszawa 1983, s. 406.

Zob. biogram M. Podhaluzina [w:]

Prasa tajna 1862–1865,

t. I, Warszawa 1970, s. 342.

122

Plik z chomika:

Zabr7

Inne pliki z tego folderu:

1500 - 1558 Karol V.pdf (5080 KB)
1533 - 1603 Elżbieta I.pdf (5720 KB)
''Aoreign Affairs'' - Aleksander Dugin stoi za aneksja Krymu.pdf (659 KB)
''Przedświt'' Wobec wyborów do Dumy 1912.pdf (526 KB)
11 XI - Święto nie z tej epoki.pdf (371 KB)

Ukraińskie miejsca pamięci narodowej na terenie Polski.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: