5
PAŃSTWO W OKRESIE FEUDALIZMU
PAŃSTWO FRANKOŃSKIE
1/ HISTORIA
Spośród wszystkich germańskich państw szczepowych wyrosłych na gruzach imperium rzymskiego największą rolę historyczną odegrało państwo frankońskie. Wchłaniało ono kolejno inne państwa szczepowe obejmując znaczny obszar Europy zachodniej i utrwalając swą egzystencję na kilka wieków.
Inne ważne państwa szczepowe: Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie, Wandalowie, Longobardzi
Dla kształtu państwowości frankońskiej fakt pozostawania przez Franków w wyraźnej mniejszości miał duże znaczenie. Państwo Franków powstało jako rezultat podbojów, co wymuszało poszukiwanie rozwiązań ustrojowych pozwalających na utrzymanie władzy na zaanektowanym terytorium. Proces asymilacji powodował przejmowanie przez Franków niektórych antycznych instytucji zarówno społecznych, jak i prawnych à państwo Franków wyrosłe z tradycji germańskiej demokracji wojennej, stało się jednocześnie dziedzicem dorobku Rzymu.
Ustrój państwa Franków i jego losy zaważyły w sposób decydujący na kształt ustrojów późniejszych państw europejskich. Przyjęcie chrztu przez Klodwiga (496 r.) spowodowało, że stało się ono głównym obszarem rozwoju religii chrześcijańskiej. Ponadto Klodwig spotkał się z poparciem Kościoła w walkach z herezją innych, podbijanych państw szczepowych.
Dzieje państwa dzielą się na okres rządów Merowingów (do 751 r.) i okres rządów Karolingów.
è Rządy Merowingów: Po okresie rozkwitu państwa już od VI w. zaczęły się jego podziały między członków dynastii. Frankońscy władcy ulegali wpływom wzrastającej arystokracji i urzędników – majordomów.
Zmiany przyniósł dopiero wiek VIII, chociaż już w połowie VII majordom Pepin przywrócił jedność państwu. Jednak w VIII w. znalazło się ono w stanie zagrożenia ze strony Arabów, którzy po wystąpieniu Mahometa przystąpili do podboju świata chrześcijańskiego. Skuteczny opór stawiły im wojska frankońskie pod wodzą Karola Martela (syn Pepina) à wzmocniło to potęgę rodu Pepina i następny majordom Pepin Mały (syn Karola Martela) dzięki poparciu papieża uzyskał koronę królewską (751) à założyciel nowej dynastii Pepinidów, inaczej Karolingów.
è Rządy Karolingów: Państwo frankońskie osiągnęło szczyt potęgi za panowania Karola Wielkiego (768-814), czego wyrazem było przyjęcie przez niego z rąk papieża korony cesarza rzymskiego (800 r.). Cesarstwo Karola Wielkiego nie przetrwało długo – tendencje odśrodkowe były silniejsze od idei jedności cesarstwa. Już w I połowie IX w. państwo nie mogło powstrzymać najazdów normańskich. Traktat w Verdun (843 r.) położył definitywnie kres jedności państwa, które podzielono między 3 wnuków Karola Wielkiego: Karol Łysy dostał Francję zachodnią (późniejsze państwo francuskie), Ludwik Niemiecki Francję wschodnią (późniejsze państwo niemieckie), Notariusz Półwysep Apeniński i pas między Francją zachodnią a wschodnią (później konflikty o ten obszar).
2/ USTRÓJ PAŃSTWA
è Charakter patrymonialny królestwa: Monarchia frankońska do końca istnienia miała charakter patrymonialny – państwo i władza w nim były traktowane jako prywatna domena rządzącej dynastii i zgłaszali do niego pretensje wszyscy członkowie rządzącego rodu. Władcy dysponowali królestwem jak majątkiem prywatnym, nie licząc się z dobrem publicznym.
è Podziały państwa i następstwo tronu: Patrymonialny charakter państwa znalazł odbicie w zasadach dziedziczenia królestwa i w systemie następstwa tronu à państwo (jak majątek prywatny) dzielone było miedzy członków rodu królewskiego, a godność królewska stała się dziedziczna – te zasady w państwie Franków wprowadził już Klodwig.
Podziały królestwa pomiędzy potomków zmarłego króla teoretycznie nie rozbijała jedności królestwa, ale faktycznie dziedzice poszczególnych części (każdy tytułował się królem Franków) toczyli miedzy sobą walki à osłabienie państwa. Zjednoczenie państwa (VII w.) i następnie uzyskanie korony cesarskiej przez Karola Wielkiego (800 r.) nie od razu zmieniły system – jeszcze w IX w Karolingowie dzielili się królestwem. Dopiero po traktacie w Verdun (843 r.) zaprzestano dalszych podziałów a monarchia przekształciła się w elekcyjną
à elekcja niedemokratyczna bo prawo wyboru króla nie przysługiwało wszystkim wojownikom (jak było w okresie szczepowym) tylko wąskiemu gronu możnych panów świeckich i duchownych – wyraz uzyskania wpływów w państwie przez możnowładztwo
è Zakres władzy królewskiej: Początkowo decydujące znaczenie miały umiejętności wodzowskie i odnoszone zwycięstwa. Wraz z przekształceniem się państwa szczepowego w monarchię patrymonialną źródłem i uzasadnieniem władzy stało się władanie ziemią. W tym okresie władza królewska była bardzo silna, co wynikało z koncepcji monarchii patrymonialnej (król dysponuje sprawami państwowymi jak swoją własnością).
Jednak faktycznie władza królewska była ograniczana w stopniu zależnym od układu sił społecznych i autorytetu króla: za Merowingów królowie byli hamowani najpierw przez wiece, później przez grupy możnych reprezentowane przez majordomów. Po okresie wzrostu autorytetu królewskiego za pierwszych Karolingów – od połowy IX w. królowie stali się narzędziem w ręku możnowładców.
Mimo powyższego funkcje państwa (i władza królewska) wyszły poza wąski zakres działalności państw szczepowych:
$$ do króla należały sprawy wojny i pokoju oraz władza wojskowa
$$ król był „strażnikiem pokoju” – czuwał nad utrzymaniem pokoju królewskiego
$$ król miał najwyższe zwierzchnictwo sądowe a sąd królewski stał się właściwym la wszystkich spraw
$$ król miał rozległe uprawnienia w zakresie władzy wykonawczej – miał on BANNUS – prawo wydawania rozkazów
$$ z królewskiego bannus rozwinęła się królewska władza ustawodawcza – kapitularze króla miały charakter podobny o rzymskich konstytucji cesarskich
Bliska współpraca państwa i Kościoła (obopólny interes): Kościół popierał katolickich królów frankońskich i ułatwiał im podbój innych (pogańskich) ludów germańskich; państwo otoczyło opieką organizację kościelną i przyczyniło się do pomnożenia majątku kościelnego (nadania, immunitety itp.) à skutkiem współpracy to, że władza świecka ingerowała w wewnętrzne sprawy kościelne (np. obsadzanie biskupstw i urzędów kościelnych, zwoływanie synodów)
è Godność cesarska: Przyjęcie w roku 800 przez Karola Wielkiego korony cesarskiej z rąk papieża – posunięcie polityczne w stosunku do istniejącego jeszcze cesarstwa wschodniorzymskiego / bizantyńskiego (jego władcy uważali się dalej za panów świata)
# cesarstwo funkcją powierzoną cesarzowi dla obrony chrześcijaństwa, pokoju i sprawiedliwości
# od Karola Wielkiego królowie tytułowali się królami „z Bożej łaski” – uznawali swą władzę jako funkcję wykonawczą z pomocą Bożą w interesie ludu
à dodatek Kościoła: jako reprezentant Boga król musi działać zgodnie z prawem bożym, którego naruszenie uzasadniało prawo oporu (wystąpienie przeciw królowi) – zasada ta silną bronią Kościoła
è Organa centralne:
# WIECE: powoływane okresowo zgromadzenia ludowe wywodzące się z demokratycznych tradycji germańskich, decydujące o ważnych sprawach państwowych
- ich znaczenie stopniowo malało jeszcze za Merowingów i były już zwoływane tylko raz w roku (najpierw w marcu – Pola Marcowe, potem w maju)
- postępująca feudalizacja państwa + nowy układ sił społecznych (dominacja możnowładców) à wiece stały się jedynie przeglądami wojskowymi
# PLACITA: kolegia zwoływane przez królów w miejsce wieców
- były wyrazem ewolucji społecznej – reprezentowana w nich była wyłącznie arystokracja (świecka i duchowna) à wyraz przewagi możnowładztwa w państwie
- w dobie karolińskiej zbierały się regularnie
- charakter doradcy, jednak z czasem (szczególnie wobec słabszych królów) ich znaczenie rosło à od połowy IX w. miały prawo decydowania o sprawach państwowych = poddanie się władzy królewskiej kontroli możnych
- na nich wzorowane późniejsze rady królewskie
# Organizacja dworu - PALATIUM (na wzór rzymski): drużyna (straż przyboczna), palatyni (wybitne osobistości świeckie i duchowne, gł. urzędnicy)
# MAJORDOM: za czasów Merowingów był najwyższym urzędnikiem i przejął wiele uprawnień królewskich. Urząd stał się dziedziczny i utrzymał się aż do Pepina Małego, który jako majordom przejął władzę królewską. Karolingowie nie przywrócili tego urzędu, a główne funkcje na dworze powierzyli SENESZALOWI.
$$ Dalsi urzędnicy: koniuszy, cześnik, komornik, palatyn (sądownictwo z ramienia króla)
$$ za Karolingów ważny był kanclerz – pierwszy sekretarz królewski
è Zarząd lokalny:
a) HRABSTWA: państwo frankońskie nie stworzyło administracji lokalnej tak rozbudowanej jak rzymska, ale utrzymała się dawna rzymska sieć okręgów (civitas) zwanych tutaj hrabstwami (na czele hrabia – urzędnik królewski). Hrabstwa stały się podstawowymi okręgami zarządu terytorialnego a hrabia sprawował władzę administracyjną i wojskową.
Hrabstwa dzieliły się na wicehrabstwa (z wicehrabią)
b) MARGRABSTWA (MARCHIE) i KSIĘSTWA były jednostkami zarządu lokalnego w niektórych częściach państwa. Marchie to hrabstwa w strefach granicznych, których zarządcy (margrabiowie) mieli uprawnienia większe niż zwykli hrabiowie (w szczególności wojskowe). Księstwa (na czele książęta) miały zakres władzy podobny jak marchie i występowały gł. na terenach późniejszych Niemiec.
c) WYSŁANNICY KRÓLEWSCY: organ powołany za Karolingów do kontrolowania hrabiów (liczne nadużycia + bardzo dużo hrabstw) – kraj podzielono na okręgi inspekcyjne, w których wysłannicy królewscy (na ogół hrabia + biskup) wykonywali w regularnych odstępach czasu kontrolę (zbierali skargi, czuwali nad stosowaniem prawa, zdawali raporty z inspekcji)
d) FEUDALIZACJA HRABSTW: Hrabiowie wynagradzani byli beneficjami położonymi na terenie hrabstwa – prowadziło to do ich dożywotniego powoływania. Hrabiowie zaczęli dążyć do przekształcenia ich urzędów w dziedziczne, co osiągnęli w roku 877 (kapitularz Karola Łysego) --> powstały liczne dynastie dziedzicznych hrabiów i wicehrabiów, którzy zaczęli wyzyskiwać na własny rachunek powierzone im publiczne funkcje. Księstwa i hrabstwa przekształciły się w lenna - pomieszanie elementów prawa publicznego (władza na terenie hrabstwa) z elementami prawa prywatnego (własnością hrabstwa).
è Sądownictwo i proces:
# Sądownictwo w państwie frankońskim nie poszło za wzorami Rzymu (wieloinstancyjny system sądowy i apelacja) i w jego dziejach można wyróżnić następujące etapy (sądownictwo zwyczajne):
a) Początkowo: sądy sprawowało zgromadzenie ludowe pod przewodnictwem wybranego przez ludność urzędnika
b) Doba merowińska: zgromadzeniu przewodniczył hrabia, który ogłaszał wyrok wraz z 7 mężami powoływanymi przez zgromadzenie – proponowany przez nich wyrok zgromadzenie mogło przyjąć lub odrzucić
c) Doba karolińska: zamiast 7 mężów byli ławnicy powoływani przez hrabiego
d) Od Karola Wielkiego: udział czynnika ludowego uległ dalszemu zmniejszeniu – lud uczestniczył tylko w rokach sądowych głównych (3 razy w roku pod przewodnictwem hrabiego); w rokach mniejszych sądził hrabia lub wójt
à nie było apelacji
# Wykształciło się też SĄDOWNICTWO KRÓLEWSKIE – król mógł powołać przed swój sąd każdą sprawę. Ponadto do wyłącznych kompetencji sądów królewskich należały niektóre sprawy ze względu na osobę stron (sprawy inwestytur kościelnych, wasali królewskich) lub na rodzaj sprawy (obraza majestatu, złamanie królewskiego bannus)
# Na terenach objętych immunitetem sądowym sądownictwo sprawował pan lub jego wójt
# Prawo karne i procedura sądowa były na niskim poziomie (w porównaniu z Rzymem). Początkowo ściganie przestępstw nie należało do państwa (wyjątki: zdrada, dezercja) tylko do poszkodowanego i jego rodu – krwawe zemsty rodowe (zasada talionu – „oko za oko”). System ten został złagodzony w prawach wielu szczepów germańskich – winny lub jego ród musiał zapłacić poszkodowanemu karę pieniężną (kompozycja / główszczyzna). Zaczęto też oddawać sprawy do sądu (określał wysokość kar). Wielkim postępem było wprowadzenie przez sądy królewskie kar publicznych (nie tylko pieniężnych, ale też kary śmierci i kar cielesnych)
prawozaoczne