6. Konflikt racji osobistych i społecznych w sumieniu bohatera
literackiego na podstawie wybranych utworów.
Tworząc literaturę pisarze mają przede wszystkim na uwadze
czytelników, odbiorców swojej twórczości. Przemawiają do
współczesnych im, do rodaków, do ludzi żyjących w tej samej
epoce i zbiorowości, ale również tworzą z myślą o następnych
pokoleniach, wyrażając w utworach swe obawy, przeżycia,
wrażenia, opisując współczesną rzeczywistość i ludzi. Wszystko
po to by następne pokolenia mogły przyjąć i przejąć pewne
wartości, nauki, prawdy jako najcenniejsze dziedzictwo ojców.
Zdumiewająco patrzymy na ludzi, którzy radzą sobie z
konfliktami. Jednak boryka się z nimi każdy człowiek
dorastając i szukając dla siebie miejsca w życiu. Przeżywają
te problemy także bohaterowie literaccy. Potrzebę walki ze
złem czujemy wszyscy, wpaja nam ją religia, uczy historia
cywilizacji.
Pragniemy też szczęścia, radości, piękna. Chcemy korzystać z
życia, cieszyć się z jego darów, upajać urodą świata. Czasami
powstaje konflikt, trzeba wybierać, nie da się zharmonizować
obu tych dążeń. Jest to ciężki wybór. Bohaterów literackich
dokonujących takich wyborów jest wielu: "Antygona" z tragedii
Sofoklesa, Konrad Wallenrod z powieści poetyckiej Adama
Mickiewicza, doktor Judym z powieści Stefana Żeromskiego
"Ludzie bezdomni", postacie z powieści "Dżuma" Camusa. Na
kreacjach tych bohaterów pragnę oprzeć swoje rozważania.
"Antygona" Sofoklesa jest przykładem klasycznie skomponowanej
tragedii antycznej. Główna bohaterka popada w nierozwiązywalny
konflikt między prawem boskim a prawem stanowionym przez
człowieka. Jest to konflikt tragiczny, bowiem każde
rozwiązanie, każdy krok na jaki zdecyduje się Antygona, musi
ją doprowadzić do nieuchronnej klęski. Tytułowa bohaterka
tragedii Sofoklesa stoi przed koniecznością dokonania wyboru,
ale wybrać może między sprzeniewierzeniem się prawo boskiemu
(nakazującemu pogrzebania zwłok brata) a złamaniem prawa
ludzkiego (wydany przez Kreona zakaz grzebania ciała
Polinejkesa). Antygona, kierując się w swym postępowaniu
nakazem religijnym, postanawia pogrzebać zwłoki swojego brata,
za co spotyka ją kara śmierci. Jednak król Kreon zwycięża
tylko pozornie, moralnie triumfuje Antygona. ¦mierć bohaterki
pociąga za sobą cały szereg tragicznych wydarzeń: ginie
Hajmon, narzeczony Antygony i syn Kreona, samobójstwo popełnia
także Eurydyka, żona władcy Teb.
Antygona jest przykładem bohaterki, która wie jak postąpić,
nie przeżywa rozterek, wahań, dokonuje wyboru zdecydowanie i
godnie przyjmuje wszystkie jego konsekwencje. Kolejnym
przykładem bohatera, który staje przed wyborem jest Konrad
Wallenrod. Staje on w trudniejsze sytuacji. Jego droga nie
jest taka jasna, czysta i oczywista jak wybór Antygony. Konrad
jest zmuszony przez napór sił zewnętrznych do dokonania
wyboru, który sam nazywa "przeklętym". Jest młodym Litwinem,
zaufanym pomocnikiem księcia Kiejstuta. Kocha Aldonę i jest
kochany. Konrad ma poczucie obowiązku walki ze złem, ale
jednocześnie wie, że rycerskimi sposobami, w polu, pokonać go
nie można. Zna sposób - straszny, przeklęty, ale jedyny. Na
szalę trzeba położyć nie tylko życie, szczęście i miłość
Aldony, ale szlachetne, uznane zasady moralne, szacunek dla
samego siebie. Konrad musi stać się szpiegiem, kłamcą, zdrajcą
- czym brzydzi się z całego serca. Stąd walka w duszy
bohatera, stąd jego dziwne czasami zachowanie. Wybór Konrada
jest bardzo trudny, bo połączony z dylematami moralnymi.
Spełnił swą powinność, zniszczył Zakon, ocalił Litwę, ale nie
czuje radości ani zadowolenia. Sukces jaki było pokonanie
Krzyżaków, jest jednocześnie klęską osobistą Konrada. Spokój
może znaleĽć tylko w grobie, popełnia więc samobójstwo. Zło, z
którym walczył, zniszczyło także jego.
Doktor Judym - bohater "Ludzi bezdomnych" Stefana Żeromskiego
- też dokonuje poważnego wyboru postawy życiowej. Jest to
człowiek, który podejmuje walkę z otaczającym go złem i
niesprawiedliwością społeczną. Temu celowi poświęca całe swoje
życie, całego siebie. Mimo szlachetnych idei Judym nie jest
postacią w pełni pozytywną. Działa z powodu swego kompleksu
niższości, kompleksu człowieka ubogiego, który widzi
możliwości zerwania z własną sferą tylko poprzez jej całkowitą
likwidację. To dlatego Judym chce za wszelką cenę poprawić los
ludzi żyjących w skrajnej nędzy. Kieruje się emocjami, a nie
rozsądkiem. Judym nie umie właściwie ocenić ani własnych
atutów i możliwości, ani ograniczeń. Zdobył za granicą cenne
wykształcenie i doświadczenie, którego nie potrafił
wykorzystać w pracy w kraju. Załamują go już pierwsze
niepowodzenia, ucieka z Cisów właśnie wtedy, kiedy byłby tam
najbardziej potrzebny. Nie walczy do końca. Judym wyraĽnie
przecenia swe siły, kilkakrotnie udowadniając słabość i brak
konsekwencji działania. Opuszcza Warszawę, ponieważ nie
potrafi uzyskać pacjentów. Ucieka z Cisów bo tu również jego
działalność nie cieszyła się powodzeniem. W ostatniej scenie
bohater ten wygląda na człowieka zmęczonego i załamanego.
Bohater nie potrafi docenić nawet tak wielkiego szczęścia,
jakim jest szczere uczucie Joasi. Niszczy je, mając
świadomość, że przyczynia się tym samym do tragedii
dziewczyny, która utraci nadzieję na dom i szczęśliwą rodzinę.
Doktor Bernard Rieux w momencie rozpoczęcia akcji już dokonał
wyboru, wie czego chce, niełatwo go skłonić do kompromisów.
Można to zauważyć po pierwszych jego działaniach, gdy tylko
rozpoczęła się dżuma. Jego postawa jest wyrazem buntu i walki
z wszelkimi przejawami zła w świecie. Traktuje to jako swą
ludzką powinność i obronę godności człowieczej. Ma świadomość
klęski, ale nie podda się, bo wie, że taka postawa w sytuacji
zagrożenia jest najbardziej właściwa. Nazywa to po prostu
uczciwością. Nie jest automatem wypełniającym obowiązki, nigdy
nie przyzwyczaił się do śmierci, jest wrażliwy i uczuciowy.
Działania doktora wynikają z miłości do ludzi, z poczucia
solidarności z cierpiącymi. Gdy dżuma odchodzi, nie
zaprzestaje pracy, ponieważ jak twierdzi, lekarz zawsze ma co
robić.
Camus pokazał doktora jako człowieka ukształtowanego,
zdecydowanego, nie ujawnił jak, kiedy dokonał wyboru. Odnosimy
wrażenie, iż wiedział zawsze, że jego ludzką powinnością jest
walka ze złem. Z niczego też nie rezygnuje - znajduje
zadowolenie w tym, co robi. Chyba na swój sposób jest
szczęśliwy.
Raymond Rambert dokonuje wyboru na kartach powieści. Najpierw
walczy o swoje szczęście, chce żyć z kobietą którą kocha,
dlatego za wszelką cenę pragnie wydostać się z zadżumionego
Oranu. W końcu jednak decyduje się zostać. Motywuje swą
decyzję w ten sposób, że wyjeżdżając czułby już zawsze wstyd i
nie mógłby kochać swej kobiety. Poczuł solidarną więĽ z
cierpiącymi mieszkańcami Oranu, zrozumiał, iż nie może uciec
od odpowiedzialności za los innych. To piękna postawa. Rambert
imponuje mądrością argumentów, które wpłynęły na jego decyzję.
Nie zrezygnował z urody życia i miłości, po odwołaniu epidemii
połączył się z ukochaną, ale kiedy było trzeba, nie odmówił
udziału we wspólnej walce.
Bohaterowie Camusa dowodzą, że wybierając walkę ze złem, nie
trzeba wybierać między urodą życia i walką, szczęście można
znaleźć w spełnieniu obowiązków. Z przedstawionych przykładów
dokonywania wyborów postawy życiowej wynika, że wybory te
przebiegają różnie. Ludzie kierują się odmiennymi motywami i
argumentami, ale przeważnie odrzucają sprawy osobiste i urodę
życia, by walczyć ze złem świata. Trudno znaleźć bohatera
pozytywnego, który sam byłby szczęśliwy. Szczęściem trzeba się
z kimś dzielić, a jak dzielić szczęście jak wokoło morze zła?
W najlepszej sytuacji są ci, którzy znajdują osobistą
satysfakcję w walce ze złem i w solidarności z cierpiącymi. To
pozwala spełniać obowiązek i doświadczać radości życia.
Najtrudniejszy jest los tych, którzy muszą walczyć nie tylko
ze światem, ale i z sobą. Łatwiej też wybierać, gdy jest się
pewnym racji i słuszności, gorzej gdy wybór pociąga za sobą
rezygnację z uznawanych warto¶ci, jest wyborem mniejszego zła.
Jedno w każdym razie jest pewne - człowiek jest skazany na
ciągłe wybory - nie unikniemy podejmowania trudnych decyzji.
Każdy człowiek wielokrotnie w swym życiu znajduje się w takiej
sytuacji. Trzeba być na to przygotowanym. Uczą nas tego między
innymi bohaterowie literaccy.
alka724