Z archeologią na ty!, czyli o ochronie dziedzictwa kulturowego przez edukację_praca zbiorowa.pdf

(341 KB) Pobierz
Młoda Muzeologia
t. II, 2017, ISSN 2450-7466
DOI: 10.15584/mm.2017.2.10
Jadwiga Olbrot, Barbara Zając, Maciej Wacławik
Uniwersytet Jagielloński
Z archeologią na ty!,
czyli o ochronie
dziedzictwa kulturowego przez edukację
Streszczenie:
Od roku 2013 studenci i doktoranci Instytutu Archeologii UJ prowadzą projekt
Z archeologią na ty!,
którego celem jest popularyzacja wśród dzieci i młodzieży dyscypliny, jaką
jest archeologia. Zauważalnym problemem wśród społeczeństwa jest niska świadomość dotycząca
ochrony dziedzictwa kulturowego. Zadaniem projektu jest przybliżenie nie tylko tejże tematyki,
lecz również warsztatu i pracy archeologa, a także innych związanych z tym aspektów. Zajęcia
składają się z dwóch aktywizujących słuchaczy części, przede wszystkim z prezentacji omawiającej
metodykę pracy archeologa z podkreśleniem interdyscyplinarnego charakteru badań oraz poka-
zującej eksplorowane przez krakowskich archeologów stanowiska w Polsce i na świecie. Kolejna
część ma charakter warsztatowy i skupia się na pracy z zabytkiem i podstawach dokumentacji
opisowej. Poruszane są również zagadnienia dotyczące aspektów prawnych, a także pokazujące
konkretne epoki w dziejach z perspektywy archeologa. Dotychczas zajęcia przeprowadzono
w ponad 20 szkołach na terenie Polski. Pokazały one, że istnieje spore zainteresowanie prezento-
waną tematyką wśród dzieci i młodzieży. Kształtowanie od najwcześniejszych lat świadomości
społecznej dotyczącej zagadnień historii i kultury jest jednym z ważniejszych elementów procesu
wychowawczego mającego na celu ochronę dziedzictwa.
Słowa kluczowe:
archeologia, ochrona dziedzictwa archeologicznego, edukacja, młodzież, po-
pularyzacja
Świadomość własnej tożsamości jest bardzo ważnym czynnikiem kształtującym
każdego człowieka, dlatego ochrona dziedzictwa kulturowego jest jednym z najbar-
dziej istotnych zadań współczesnych społeczeństw. Realizacja tego zadania podejmo-
wana jest przez organy ustawodawcze oraz wykonawcze. W Polsce najważniejszym
aktem prawnym chroniącym spuściznę narodową jest Konstytucja Rzeczypospolitej
Polskiej1. W celu zachowania jej materialnego dziedzictwa w jak najlepszym stanie
dla przyszłych pokoleń władze ustawodawcze w Polsce uchwaliły 23 lipca 2003 r.
Ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami2, za przestrzeganie której
1 Dz.U., nr 78, poz. 483.
2 Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568.
110
Jadwiga Olbrot, Barbara Zając, Maciej Wacławik
odpowiedzialne są powołane do tego służby, m.in. wojewódzki konserwator za-
bytków. Pełnione przez nich zadanie należy do podstawowych elementów ochrony
tej spuścizny, zaś równie istotnym czynnikiem jest edukacja społeczeństwa w celu
pogłębienia świadomości na temat jego dziedzictwa kulturowego, najlepiej już od
najmłodszych lat. Zadanie to jest jednym z głównych założeń projektu
Z archeologią
na ty!3.
Impulsem do rozpoczęcia realizacji projektu była analiza programów nauczania
w szkołach podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, w których zagad-
nienia z zakresu archeologii i ochrony dziedzictwa kultury materialnej podejmo-
wane są bardzo rzadko. Z tego powodu pomija się wiele faktów, ograniczając się do
najważniejszych. Istotną przyczyną zainicjowania projektu była również społeczna
odpowiedzialność naukowca, którego powinnością jest popularyzacja osiągnięć
z zakresu jego specjalizacji.
Cele i metodyka
Prace nad projektem, nad którym opiekę merytoryczną objął dr Michał Wo-
jenka, a koordynatorami są autorzy niniejszego tekstu, rozpoczęły się jesienią 2013 r.
Początkowo w projekt zaangażowało się 11 studentów i doktorantów z Instytutu
Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego4. W roku akademickim 2015/2016 ak-
tywnie działało już 37 osób. Osób chętnych do współpracy przybywa w każdym
roku – studenci są przekonani o słuszności projektu i konieczności popularyzacji
zagadnienia ochrony dziedzictwa. Prowadząc zajęcia, dodatkowo rozwijają swoje
umiejętności dydaktyczne, poszerzają wiedzę, a także mają możliwość przekazy-
wania swoich zainteresowań najmłodszym.
Głównym celem projektu jest wzbudzenie zainteresowania tematyką archeolo-
gii i ochrony dziedzictwa kulturowego wśród dzieci oraz młodzieży i tym samym
wzrost społecznej świadomości w obrębie tych zagadnień. Przygotowana została
różnorodna oferta edukacyjna pozwalająca na dostosowanie programu zajęć do
potrzeb odbiorcy, zdywersyfikowana zarówno pod względem tematycznym5, jak
3 www.na-ty.archeo.uj.edu.pl. W celu rozpowszechnienia działalności, a przez to rozpropagowania
archeologii, funkcjonuje również profil projektu na portalu społecznościowym Facebook, a także
publikowane są artykuły popularnonaukowe (B. Zając, M. Wacławik 2015, s. 78–79; http://
naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,408622,z-archeologia-na-ty---krakowscy-badacze-
popularyzuja-nauke.html).
4 Szczególne podziękowania składamy osobom, które tworzyły projekt na początku jego realizacji:
A. Szymanik, P. Starachowskiej, A. Starachowskiemu, D. Gajewskiej, M. Kozubal oraz wszystkim,
którzy kontynuowali ich dzieło.
5 Tematy zajęć prowadzonych w  ramach projektu:
Z archeologią na ty! Słów kilka na temat
pracy archeologa; Archeologia w świetle prawa. Ochrona dziedzictwa kulturowego; Po co mi to?
O interdyscyplinarności archeologii; Nie tylko piramidy. Egipt i wschodnia część Basenu Morza
Z archeologią na ty!,
czyli o ochronie dziedzictwa kulturowego przez edukację
111
i czasu trwania, w zależności od możliwości jest to jedna lub dwie godziny lekcyjne.
W przypadku realizacji warsztatów w przedszkolu czas ten skrócony jest do 30
minut ze względu na możliwości percepcyjne najmłodszych. Zajęcia w szkołach,
niezależnie od czasu ich trwania, podzielone są na dwie części: wykładową i warsz-
tatową. Dzięki przyjętej formie i możliwości nawiązania dyskusji dzieci i młodzież
nie tylko poszerzają swoją wiedzę, ale także rozwijają kreatywność oraz umiejętności
prowadzenia konwersacji.
W trakcie pierwszego etapu lekcji prowadzący przekazuje uczniom informacje
z zakresu metodyki badań archeologicznych i sposobu ich prowadzenia w zależności
od środowiska badawczego, na lądzie, jak i pod wodą, oraz nowoczesnych techno-
logii stosowanych przy wykrywaniu i dokumentacji stanowiska, np. przy użyciu
drona. Ostatnia część prezentacji pokazuje obraz pradziejów rekonstruowany na
podstawie wyników prac pracowników instytutu prowadzonych na stanowiskach
Polski i innych części świata. W trakcie zajęć podkreślany jest interdyscyplinarny
charakter badań archeologicznych i mowa jest również o możliwości współpracy ze
specjalistami, którymi uczniowie mogą stać się w przyszłości. Głównym tematem
tych rozważań są badania palinologiczne, dendrochronologiczne, materiałoznaw-
cze, fizyko-chemiczne i geofizyczne6. W celu zachęcenia osób zainteresowanych
archeologią do prowadzenia samodzielnych, ale nieinwazyjnych badań archeolo-
gicznych w ramach zajęć przedstawiona jest też metoda prospekcji radarowej i wy-
korzystania jej możliwości7. Podczas zajęć podkreślana jest również przydatność
wiedzy z zakresu archeologii w badaniach prowadzonych przez innych specjalistów,
m.in. architektów8 czy historyków sztuki9. Istotnym aspektem tych rozważań jest
podkreślenie, jak ważne jest dobranie odpowiedniej metodologii do charakteru
prowadzonych badań m.in. poprzez zwrócenie uwagi uczniów na różnorodne
sposoby wykonywania dokumentacji podczas prowadzenia badań archeologicznych
na stanowisku. Alternatywą w pierwszej części są prezentacje specjalistycznych
Śródziemnego w świetle źródeł archeologicznych; Jeszcze nie Nowy Świat. Opowieść o Ameryce
z czasów przed przybyciem Europejczyków; Od kamienia wszystko się zaczęło. Epoka kamienia, czyli
o pierwszych ludziach, mamutach i krzemieniarstwie słów kilka; Nie wszystko złoto co się świeci.
Warsztat metalurga od eneolitu do epoki żelaza; Barbarzyńcy kontra Rzymianie. Życie i zwyczaje
Barbarzyńców w epoce żelaza; Przodkowie i następcy Mieszka. O początkach Słowian i państwowości
w Polsce; Uroki i problemy średniowiecznego miasta. Lokacja miast i życie codzienne mieszkańców
na przykładzie Krakowa; Inter armasilentleges. Słów kilka na temat wojen, uzbrojenia i architektury
obronnej; Skarby pod wodą. Archeologia podwodna.
D. Ławecka 2010, s. 62–77, 148, 153–160, 164–168, 173–174, 184–186; C. Renfrew, P. Bahn 2002,
s. 120, 126–130.
D. Ławecka 2010, s. 61–62.
Jako przykład mogą służyć badania archeologiczno-architektoniczne w klasztorze oo. Dominikanów
(A. Bojęś-Białasik, D. Niemiec 2013, s. 257–314).
Przykładem mogą być opracowania kafli historyka sztuki i  archeologa A. Świechowskiej
(A. Świechowska 1955, s. 163–173).
6
7
8
9
112
Jadwiga Olbrot, Barbara Zając, Maciej Wacławik
zagadnień wybierane przez nauczycieli jako uzupełnienie programu nauczania.
Zakres tematyczny obejmuje takie zagadnienia, jak: początki ziem polskich czy
też archeologia a nauki ścisłe. Bardzo dużym zainteresowaniem cieszą się zajęcia
dotyczące archeologii w świetle prawa10. W trakcie lekcji prowadzący opowiadają
również o zarządzaniu dziedzictwem kulturowym w celu uświadomienia potencjal-
nemu znalazcy procedury postępowania w przypadku odkrycia zabytku11, w tym
o konieczności niezwłocznego poinformowania o tym fakcie12. Ważnym zagad-
nieniem jest działalność detektorystów i tematyka coraz bardziej popularnego
wykrywacza metalu. Urozmaiceniem zajęć jest przywoływanie przykładów relacji
prasowych informujących o przypadkach odnalezienia zabytków. Dzięki dywersy-
fikacji oferty zajęcia stanowią interesujące poszerzenie i uzupełnienie zagadnień
zawartych w szkolnym programie nauczania, często marginalizującym archeolo-
giczne aspekty dziejów ludzkości.
W pierwszej części konwersatorium prezentowana jest specyfika i metodyka
realizowania badań archeologicznych na przykładzie stanowisk prowadzonych przez
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prowadzący zwracają szczególną
uwagę na dużą częstotliwość występowania stanowisk oraz artefaktów i stosunkowo
nikłą świadomość lokalnego społeczeństwa na temat dziedzictwa archeologicznego.
Ważnym elementem jest uświadamianie uczniom dużego zagrożenia, na jakie
narażone są zabytki w przypadku nieprawidłowego i niemetodycznego wydobycia
ich z ziemi. Podkreślany jest wpływ warunków klimatycznych i środowiskowych na
kondycję odkrywanych przedmiotów, a także znaczenie kontekstu, z którego arte-
faktu zostają pozyskane. Zwracamy również uwagę na różnice pomiędzy badaniami
wykopaliskowymi a działaniami podejmowanymi przez detektorystów. Dzieciom
i młodzieży przedstawia się również inne metody popularyzacji archeologii, np.
poprzez uczestnictwo w festynach archeologicznych organizowanych przez lokalne
ośrodki kulturalne czy włączenie się w działalność grup rekonstrukcyjnych.
Podczas konwersatorium
Archeologia w świetle prawa
uczniowie dowiadują się,
na podstawie jakich aktów prawnych chronione jest w Polsce dziedzictwo archeolo-
giczne. Szczególnie istotnymi dla tej dyskusji są art. 5 i 82 Konstytucji Rzeczypospo-
litej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.13 oraz Ustawa o ochronie zabytków i opiece
nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.14. W trakcie lekcji prowadzący opowiadają
również o zarządzaniu dziedzictwem kulturowym w celu uświadomienia słucha-
czom, co powinni zrobić w przypadku znalezienia zabytku. Ważnymi aspektami tej
dyskusji jest legalność odkrycia, którą można rozstrzygać na podstawie art. 111.1
10 Dz.U., nr 78, poz. 483; Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568; pomocnymi aktami prawnymi są również
Dz.U. 1962, nr 16, poz. 93, art. 189 czy też Dz.U., nr 71, poz. 650.
11 Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568, art. 111.1.
12 Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568, art. 116.1.
13 Dz.U., nr 78, poz. 483.
14 Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568.
Z archeologią na ty!,
czyli o ochronie dziedzictwa kulturowego przez edukację
113
Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r.15, czy
również niezwłoczność informowania o znalezieniu zabytku na podstawie art. 116.1
tejże ustawy16. Pomocnymi aktami prawnymi są również m.in. art. 189 kodeksu
cywilnego17 oraz Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r.18.
Urozmaiceniem zajęć jest przywoływanie przykładów relacji prasowych informu-
jących o przypadkach odnalezienia zabytków.
W trakcie drugiej warsztatowej części zajęć uczniowie mogą przyjrzeć się z bliska
zabytkom, a także samemu spróbować uzupełnić dokumentację archeologiczną
(fot. 1–2). Prezentowane artefakty pochodzą ze zbiorów dydaktycznych Insty-
tutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego19. Artefakty zdywersyfikowane są
chronologicznie oraz regionalnie: w zbiorze znajdują się zabytki z epoki kamienia,
brązu, żelaza, średniowiecza i nowożytności, pochodzące z badań wykopaliskowych
prowadzonych na stanowiskach w różnych częściach Polski. Na potrzeby projektu
wykonano także kopię miecza typu liptowskiego z epoki brązu, która stanowi je-
den z najbardziej efektownych elementów prezentowanego zbioru i wzbudza duże
zainteresowanie wśród odbiorców20.
Program dla grup przedszkolnych odróżnia się od założeń realizowanych
w szkołach. Ze względu na inne zdolności percepcyjne zajęcia koncentrują się na
zadaniach manualnych, takich jak poszukiwanie skarbów w piaskownicy (fot. 3)
czy układanie archeologicznych puzzli. W trakcie półgodzinnych zajęć dzieci przez
zabawę poznają, czym jest archeologia.
Projekt
Z archeologią na ty
jest przedsięwzięciem niezwykle istotnym. Jego
formuła wyróżnia go spośród podobnych inicjatyw mających na celu ochronę dzie-
dzictwa kulturowego. Prowadzone zajęcia dostosowane są do potrzeb nauczycieli
i możliwości odbiorców, nie generują kosztów ze strony odbiorców czy też proble-
mów logistycznych. W dużej mierze realizacja projektu odbywa się w środowiskach
15 Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568, art. 111.1: „Kto bez pozwolenia albo wbrew warunkom pozwolenia
poszukuje ukrytych lub porzuconych zabytków, w tym przy użyciu wszelkiego rodzaju urządzeń
elektronicznych i technicznych oraz sprzętu do nurkowania, podlega karze aresztu, ograniczenia
wolności albo grzywny”.
16 Dz.U. 2003, nr 162, poz. 1568, art. 116.1: „Kto niezwłocznie nie powiadomił wojewódzkiego
konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta) albo dyrektora urzędu
morskiego o przypadkowym odkryciu przedmiotu, co do którego istnieje przypuszczenie, iż jest
on zabytkiem archeologicznym, a także nie zabezpieczył, przy użyciu dostępnych środków, tego
przedmiotu i miejsca jego znalezienia, podlega karze grzywny”.
17 Dz.U. 1962, nr 16, poz. 93, art. 189.
18 Dz.U., nr 71, poz. 650.
19 Składamy podziękowania dyrekcji Instytutu Archeologii UJ za umożliwienie wypożyczenia
zabytków oraz za wszelką udzieloną pomoc przy realizacji projektu.
20 Składamy podziękowania dla p. Michała Bugaja za udostępnienie modelu, na podstawie którego
Piotr Kowalski z Instytutu Odlewnictwa wykonał kopię. Kopia ta sfinansowana została ze środków
Instytutu Archeologii UJ oraz Fundacji Studentów i Absolwentów UJ Bratniak.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin