Amulet z Truso. Przyczynek do badań nad wierzeniami ludów skandynawskich_Jagodziński,M.pdf

(2230 KB) Pobierz
Marek F. Jagodziński
amuleT Z TruSO.
PrZycZyNeK dO BadaŃ Nad WIerZeNIamI
ludóW SKaNdyNaWSKIch
Sagi
są literaturą, która nie wie jeszcze
o swoim prawie do zmyśleń. Trzymają się one
rzeczywistości, niosą nam powiew z owych
czasów tak ubogich w wieści, a kiedy chodzi
o nas, tak głuchych. Są dla nas dokumentami
ludzkiej ethos, uchwyconymi na przejściu
z nieznanych pradziejów w dzieje.
Artur Górski
Zacytowany powyżej fragment posłowia Artura Górskiego do pierwszego, polskiego
wydania
Sag islandzkich
1
, stanowi dobre wprowadzenie do problematyki poruszonej
w tym artykule. Rzadko się zdarza, aby badania wykopaliskowe dostarczały nam takich
odkryć, które z dużym prawdopodobieństwem możemy łączyć z przekazami pisanymi.
W przypadku znaleziska z Truso, dla wyjaśnienia z jaką kategorią przedmiotów mamy
do czynienia, uzasadnionym wydaje się sięgnięcie do specyficznej kategorii źródeł, ja-
kimi są skandynawskie sagi – powszechnie uznawane za cenne źródło informacji doty-
czących zwłaszcza sfery wierzeń, magii i pogańskich obrzędów.
W trakcie badań wykopaliskowych osady Truso, prowadzonych w części porto-
wej (ryc. 1), w przestrzeni między zarysami budynków nr X i XI (ryc. 2), odkryto
unikalny zespół przedmiotów. Składał się on z dwóch kopułkowatych, ażurowych roz-
dzielaczy pasa złożonych razem w formę „medalionu”, w którego środku umieszczono
taśmowaty, srebrny pierścień (ryc. 3, 4). Rozdzielacze posiadają identyczne wymiary
(średnica – 3,3 cm; wysokość kopułki – 0,8 cm). Prezentują ten sam typ, charakte-
rystyczny dla X wieku, na co wskazują maski-twarze wykonane w stylistyce Borre,
rozmieszczone symetrycznie w trzech punktach na obwodzie obręczy rozdzielacza
(ryc. 5). Uwagę zwracają tu, wyjątkowo realistycznie skomponowane ażurowe sploty
kopułki w formie dużych trykwetr. Trykwetra, trzyrożny symbol, szczególnie popu-
1
Sagi islandzkie,
oprac. A. Górski, Warszawa 1960.
Pruthenia, 2012, t. VII, s. 85–94
86
Marek F. Jagodziński
larny w sztuce wyspiarskiej od VII wieku, pojawia się na monetach anglosaksońskich,
a potem w złotnictwie i chrześcijańskiej sztuce Irlandii i Szkocji
2
. W epoce wikingów,
Norwedzy i Duńczycy przejęli symbol trykwetry i używali go często w swojej własnej
sztuce, co jest wyraźnie widoczne zwłaszcza na wyspach brytyjskich, gdzie osiedlali
się skandynawscy najeźdźcy. Symbol ten, widoczny zwłaszcza w Dublinie w Irlandii,
pojawia się również na monetach bitych w Norwegii w XI wieku
3
. Trykwetry wystę-
pują też w sztuce gotlandzkiej i szwedzkiej, ale zawsze z zaokrąglonymi końcami, co
prawdopodobnie wskazuje na lokalne pochodzenie tego symbolu
4
.
Bardzo podobne rozdzielacze pasa znaleziono m.in.: na cmentarzyskach w Go-
tlandii
5
(ryc. 6). Jak wynika z kontekstu ich znalezienia, do rozdzielaczy w wielu przy-
padkach montowane były elementy łączące pas z pochewką noża lub pochwą miecza.
Elementy pasa o podobnej formie, pełniące jednak funkcje rozdzielaczy przy ogłowiu
końskim pojawiły się dość wcześnie, bo już w VII wieku. Odkryto je m.in.: na cmenta-
rzysku w Vendel w środkowej Szwecji (ryc. 7). Egzemplarze odkryte w Truso, na pod-
stawie charakterystycznych masek stylu Borre, można datować na okres od połowy IX
do połowy X wieku.
Umieszczony wewnątrz „medalionu”, taśmowaty pierścień ozdobiono wzdłuż
krawędzi dwoma rzędami wybijanych kółeczek, które przy końcach taśmy schodzą się
tworząc zamknięty obrys (ryc. 8). W najszerszym miejscu taśmy wytwórca umieścił
prostopadły do ciągów rząd trzech wybitych kółeczek, który rozdziela całość kom-
pozycji na figury zbliżone do trójkątów równoramiennych, tworząc jednocześnie ich
podstawę. Parametry pierścienia: waga 4,9 g; szerokość 1,1 cm; grubość pasa 0,14 cm;
średnica 3,3 cm. Pierścień prezentuje typowy dla rzemiosła skandynawskiego wyrób
jubilerski, spotykany zarówno na cmentarzyskach (m.in.: w Birce
6
i Hedeby), osadach
wczesnomiejskich, jak również w skarbach. Pierścienie jako nowa forma ozdoby w ju-
2
3
4
5
6
J.A. Romilly,
Early Christian Monuments of Scotland,
(Introduction by J. Anderson), Edinburgh
1903, s. 304 ff, fig. 7, 18, 342.
U. O’Meadhra,
Early Christian, Viking and Romanesque Art. Motif‑pieces from Ireland,
Vol. 1,
Theses
and Papers,
Stockholm 1979; Vol. 2,
A discussion,
Stockholm 1987.
W. Duczko,
The filigree and granulation work of the Viking Period. An analysis of the material from
Björkö.
Birka V, Stockholm 1985, s. 96–97; idem,
Obecność skandynawska na Pomorzu i słowiańska
w Skandynawii…,
op. cit., s. 28.
L. Thunmark-Nylén,
Die Wikingerzeit Gotland I, Abbildungen der Grabfunde,
Stockholm 1995,
Abb. 206a. Zob. też: K. Gloger,
Germanen in Osteuropa. Versuch einer Geschichte Osteuropas von
den Unfängen bis zum Beginn des 13. Jahrhunderts.
Mannus-Bücherei, Leipzig 1943, s. 222, Abb. 76;
L. Thunmark-Nylén,
Die Wikingerzeit Gotland III Text, Abbildungen der Grabfunde,
Stockholm
2006, 9. Artel, s. 127–153; Abb. III:9:1; C. Hendenstierna-Jonson, L. Holmquist Olausson,
The
Oriental Mount from Birka’s Garrison. An expression of warrior rank and status, Kungl. Vitterhets Hi‑
storie och Antikvitets Akademien,
Antikvariskt arkiv 81, Stockholm 2006, s. 33, 52; B. Nerman,
Die
Verbindungen zwischen Skandinavien und dem Ostbaltikum in der Jüngeren Eisenzeit,
Kungl. Vitter-
hes Historie och Antikvitets Akademiens Handlingar, Del 40: I, Stockholm 1929, s. 128, Fig. 125,
126, s. 129, Fig. 128, s. 132, Fig. 129, 130, s. 133, Fig. 133, 135, s. 134, Fig. 134, 136.
H. Arbman,
Birka I. Die Gräber. Tafeln,
Kungl. Vitterhets Historie Och Antikvitets Akademien,
Uppsala 1940, Taf. 111, 4.
Amulet z Truso. Przyczynek do badań nad wierzeniami ludów skandynawskich
87
bilerstwie skandynawskim pojawiły się w X wieku i były używane do końca okresu
wikińskiego. Całość znaleziska, jako zespół w skład którego wchodziły rozdzielacze
złożone w formie medalionu i pierścień, mogła trafić do ziemi w połowie X wieku.
Należy podkreślić, że omawiany zespół zabytków, odkryto w układzie, jaki został
mu nadany przez właściciela-użytkownika (ryc. 3, 4, 9, 10). Sądząc z kontekstu od-
krycia – między budynkami, w warstwie ilasto -piaszczystej (na głębokości ok. 47 cm
od powierzchni wykopu badawczego) – mamy tu do czynienia albo z klasyczną „zgubą”,
albo z depozytem o charakterze wotywnym. A zatem, obok nie budzącego wątpliwości
czysto praktycznego zaszeregowania poszczególnych elementów odkrytego zespołu
przedmiotów (rozdzielacze pasa, ozdoba), konieczne jest również wyjaśnienie symbo-
licznego znaczenia poszczególnych jego elementów jak również całości znaleziska.
Znalezisko to potwierdza wyjątkowe znaczenie pierścieni wśród Skandynawów.
Wiele informacji o tym możemy znaleźć w skandynawskich sagach. Pierścienie były
oznaką władzy, prestiżu i bogactwa, a także symbolem przyjaźni, braterstwa oraz atry-
butem mocy. Magiczna moc pierścienia wspomniana jest m.in.: w opowieści o skarbie
Nibelungów i klątwie karła Andvariego (pieśń
Reginsmál,
Edda Poetycka):
Loki do‑
strzegł, że na palcu czarownika tkwi wspaniały złoty pierścień
[„Andvaranaut” MFJ].
Zabrał mu go więc i przyczepił na ostatnie wolne miejsce na futrze. Krasnolud bezskutecz‑
nie prosił o oddanie magicznego pierścienia, twierdząc, że bez niego straci całą swą moc
7
.
Być może informacje o takim znaczeniu pierścieni przekazały nam sagi islandz-
kie. Jako przykład można tu wskazać fragment
Sagi o Gislim wyjętym spod prawa: Oto
pierścień, daj go Ingjaldowi, a ten drugi jego żonie i powiedz im, że mają cię puścić wolno,
a pierścienie złóż jako dowód prawdy;
[...]
rzekła Audi – idźcie górą do Doliny Mszystej
do synów Bjartmara. Dam wam na drogę żywności i znak umowny, żeby was tam wzię‑
to w opiekę
8
. Jednakże nie jest pewne, czy w zacytowanych fragmentach sagi chodzi
o pierścienie noszone na palcu, czy też o określenie kształtu pierścieniowatego, jaki
miały naramienniki i bransolety,
9
tak jak w przypadku mitycznej bransolety Baldra,
brata Thora –
D r a u p n i r
.
W przypadku rozdzielaczy pasa symboliczne przesłanie zawarte w kompozycji
plastycznej jest moim zdaniem jeszcze bardziej widoczne. Można uznać, że trzy maski-
-głowy połączone są magicznym splotem nawiązującym do symbolu valknuta – trzy
przeplecione trójkąty. Znak ten związany był zapewne z Odynem i symbolizuje być
może pokonanego przez Thora Olbrzyma Trivaldiego (potrójnie silnego), który po-
siadał dziewięć (potrójnie trzy) głów
10
.
7
Edda Poetycka,
tłum. A. Załuska-Strömberg, Biblioteka Narodowa, seria II, nr 214, Wrocław 1986;
A. Szrejter,
Mitologia germańska. Opowieści o bogach mroźnej Północy,
Gdańsk 2006, s. 115; L.P. Słu-
pecki,
Mitologia skandynawska w epoce Wikingów,
Kraków 2006, s. 325.
8
Sagi islandzkie, Saga o Gislim wyjętym spod prawa,
opr. A. Górski, Warszawa 1960, s. 205, 211.
9
O symbolicznym znaczeniu pierścieni (hring) i naramienników (baugr) zob.: W. Dzieduszycki,
Kruszce w systemach wartości i wymiany społeczeństwa Polski wczesnośredniowiecznej,
Poznań 1995,
s. 30–32.
10
Por.: L.P. Słupecki, op. cit. s. 145–146.
88
Marek F. Jagodziński
Oprócz zaproponowanej powyżej interpretacji symbolicznej rozdzielaczy, można
także wskazać symboliczne znaczenie całego pasa, którego rozdzielacze były istotnym
elementem. Chodzi tu zwłaszcza o znany z mitologii skandynawskiej „pas mocy” Tho-
ra –
M e g i n g j o r d
– dopiero po włożeniu pasa uaktywniała się w nim „moc Asa”
11
.
W kontekście podanych powyżej przykładów symbolicznego i magicznego zna-
czenia pasa i pierścienia w świecie Wikingów, znalezisko z Truso należałoby określić
jako amulet – wyjątkowe świadectwo zachowań kultowych i s y m b o l i k i – mate-
rialne potwierdzenie i uwiarygodnienie zachowanych w mitologii i sagach szczegółów
dotyczących wierzeń i praktyk religijnych. Amulet z Truso wskazuje też, że stanowiły
one ważną sferę życia codziennego ludów Północy. Należy też dodać, że obie sfery zna-
czeniowe odkrytego zespołu przedmiotów, praktyczna i symboliczna, są ściśle z sobą
powiązane.
11
Ibidem, s. 134.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin