Prusowie na Żuławach Fiszewskich od XIII do połowy XVI wieku. Zagadnienie akulturacji i asymilacji Prusów jako problem badawczy_Długokęcki,W.pdf

(1788 KB) Pobierz
Wiesław Długokęcki
Prusowie na Żuławach Fiszewskich
od XIII do połowy XVI wieku.
Zagadnienie akulturacji i asymilacji
Prusów jako problem badawczy
Słowa kluczowe:
Prusowie, akulturacja i asymilacja Prusów Żuławy Fiszewskie, Żuławy,
komornictwo fiszewskie, osadnictwo pruskie, średniowiecze, kolonizacja
niemiecka
Procesy akulturacji, czyli przejmowania przez różne grupy ludzkie obcych elementów
kultury (duchowej, społecznej czy materialnej), jak też asymilacji, czyli utraty własnej
tożsamości, są w dziejach stale obecne1. Jedną z możliwości zainicjowania i rozwoju tego
typu przemian stwarza podbój jednej społeczności przez drugą. W XIII w. zakon krzy-
żacki, korzystając z wielkiego wsparcia papiestwa i cesarstwa, podbił pogańskie, pozosta-
jące na etapie gospodarki naturalnej i nieposiadające organizacji państwowej plemiona
pruskie, i zaczął budowę swojego państwa2. Jednym z narzędzi jego utrwalenia stał się
m.in. napływ ludności niemieckiej, która osiedlała się nie tylko w powstających miastach,
nieznanych wcześniej w Prusach, ale też we wsiach, budowanych w oparciu o wzorce obce
autochtonom. Dokonano także odgórnej chrystianizacji miejscowej ludności. Zapocząt-
kowane w XIII w. przemiany doprowadziły w rezultacie do stopniowej utraty poczucia
odrębności przez tuziemców i do ich wynarodowienia.
Problem akulturacji i asymilacji Prusów nie doczekał się jeszcze całościowego mo-
nograficznego omówienia. Powstało natomiast na ten temat kilka wartościowych prac,
już to o charakterze syntetycznych artykułów3, już to wskazujących na pewne aspekty
1
2
3
Zob. A. Posern-Zieliński,
Akulturacja, asymilacja – dwie strony etnicznej zmiany w ujęciu antropo‑
logii i etnohistorii,
[w:]
Procesy akulturacji/asymilacji na pograniczu polsko‑niemieckim,
red. W. Mo-
lik, R. Traba, Poznań 1999, s. 43–65.
Zob. M. Dygo,
Studia nad początkami władztwa zakonu niemieckiego w Prusach (1226–1259),
War-
szawa 1992.
H. Łowmiański,
Polityka ludnościowa zakonu niemieckiego w Prusach i na Pomorzu,
[w:]
Prusy –
Litwa – Krzyżacy,
red. M. Kosman, Warszawa 1989, s. 125–178; M. Pollakówna,
Zanik ludności
pruskiej,
[w:]
Szkice z dziejów Pomorza. Pomorze średniowieczne,
red. G. Labuda, Warszawa 1958,
s. 160–207; R. Wenskus,
Der deutsche Orden und nichtdeutsche Bevölkerung des Preußenlandes mit
besonderer Berücksichtigung der Siedlung,
[w:] idem,
Ausgewählte Aufsätze zum frühen und preu‑
Pru t heni a,
2014, t. IX, s. 7–41
8
Wiesław Długokęcki
tego procesu, przede wszystkim o kształtowaniu się narodu Prusaków4. Od H. Plehna
pochodzi ujęcie akulturacji Prusów jako germanizacji gospodarczej, prawnej i języko-
wej. Podkreślał on także rolę polonizacji w ich zaniku5. Inni badacze kładli duży nacisk
na proces chrystianizacji Prusów6. Określona została także skala napływu Prusów do
miast7.
Istnieje również możliwość zbadania akulturacji i asymilacji Prusów w mikroskali,
to znaczy na pewnym, niewielkim obszarze, który zamieszkiwali w momencie podboju
Prus, i gdzie bezpośrednio się zetknęli z powstałym w wyniku kolonizacji niemieckim
środowiskiem wiejsko-miejskim, a także, chociaż w mniejszej skali, środowiskiem pol-
skim czy pomorskim. Takim obszarem jest wschodnia część delty Wisły – Żuława Fi-
szewska (Żuławy Fiszewskie).
Granice i charakter etniczny wschodniej części
delty Wisły przed podbojem krzyżackim
Część Żuław lub inaczej delty Wisły, położona na wschód od dzisiejszego Nogatu , nazy-
wana jest obecnie najczęściej Żuławami Elbląski lub też Małymi Żuławami Malborski-
mi8. Zanikła natomiast używana w średniowieczu i na początku ery nowożytnej nazwa
Żuławy Fiszewskie (Żuława Fiszewska)9. W nomenklaturze niemieckiej na poszczegól-
ne części delty używano określenia Werder – wyspa, zaś w źródłach w języku łacińskim
– insula. Chodziło więc pierwotnie o obszar niezalewowy, odwadniany w sposób natu-
4
5
6
7
8
9
ßischen Mittelalter,
oprac. H. Patze, Sigmaringen 1986, s. 355–366; D.A. Sikorski,
Instytucje władzy
u Prusów w średniowieczu (na tle struktury społecznej i terytorialnej),
Olsztyn 2010, s. 303–323.
E. Maschke,
Das Werden eines deutschen Stammesnamens,
[w:] idem,
Domus Hospitalis Teutonico‑
rum. Europäische. Verbindungslinien der Deutschordensgeschichte. Gesammelte Aufsätze aus den Jah‑
ren 1931–1963,
Bonn-Godesberg 1970, s. 158–187; B. Jähnig,
Bevölkerungsveränderungen und Landes‑
bewusstsein im Preussenland. Beobachtungen zur Stammesbildung im späten Mittelalter mit einem
Ausblick auf die Wandlungen der Neuzeit,
Blätter für deutsche Landesgeschichte, 1985, t. 121, s. 115–
155; M. Biskup,
Etniczno‑demograficzne przemiany Prus Krzyżackich w rozwoju osadnictwa w śred‑
niowieczu (o tzw. nowym plemieniu Prusaków),
[w:] idem,
Opera minora. Studia z dziejów zakonu
krzyżackiego, Prus, Polski i krajów nadbałtyckich,
Toruń 2002, s. 129–150.
H. Plehn,
Zur Geschichte der Agrarverfassung von Ost‑ und Westpreussen,
Forschungen zur Branden-
burgische und Preussische Geschichte, 1904, t. 17, s. 63–64.
M. Biskup,
Uwagi o problemie osadnictwa i sieci parafialnej w Prusach Krzyżackich w XIV–XV wieku,
[w:] idem,
Opera minora,
s. 151–172; A. Radzimiński,
Udział Zakonu Krzyżackiego w ewangelizacji
Prus. Uwagi na podstawie ustawodawstwa synodalnego,
Zapiski Historyczne, 2005, t. 70, z. 1, s. 7–26,
gdzie wcześniejsza literatura przedmiotu.
T. Penners,
Untersuchungen über die Herkunft der Stadtbewohner im Deutsch‑Ordensland Preussen
bis in die Zeit um 1400,
Leipzig 1942.
B. Augustowski,
Charakterystyka geomorfologiczna,
[w:]
Żuławy Wiślane,
red. idem, Gdańsk 1976,
s. 185.
Już w końcu XIV w. była to nazwa urzędowa; zob.
Das Zinsbuch des Hauses Marienburg,
wyd. W. Ziesemer, Marienburg 1910, s. 39, 49 (dalej cyt. ZHM). W użyciu była jeszcze w początku
XVI w.; zob.
Matricularum Regni Polonia Summaria,
wyd. T. Wierzbowski, t. IV, 2, Warszawa 1912,
nr 15407, 15541:
in insula Vischoviensi alia Minori
(1528 r.).
Prusowie na Żuławach Fiszewskich od XIII do połowy XVI wieku.
9
ralny (grawitacyjnie), wyraźnie wyodrębniony przez orograficzne, hydrograficzne, a też
florystyczne elementy środowiska geograficznego10.
Naturalną, zachodnią granicą Żuław Elbląskich jest obecnie Nogat, którego obec-
ny bieg ukształtował się jednak dopiero w XV w. Wcześniej poniżej Malborka dzisiejszy
Nogat nosił nazwę Pauta, Nogatem zaś nazywano jego odgałęzienie, teraz w znacznym
stopniu wypłycone, określane jako Stary Nogat Malborski, biegnące przez Królewo, Sta-
re Pole i łączące się z Pautą w okolicy Półmieścia. Do Jazowej Pauta płynęła obecnym
korytem Nogatu, następnie zaś skręcała na wschód i uchodziła do rzeki Elbląg nieco
powyżej miasta Elbląg. Ten jej odcinek, obecnie w stanie zaniku, nazywany jest Starym
Nogatem Elbląskim. Od wschodu naturalnym odgraniczeniem tego obszaru było jezio-
ro Druzno, mające niegdyś znacznie większy niż obecnie zasięg, dochodziło bowiem ono
do krawędzi wysoczyzny, która była naturalną granicą Żuław od południa. Od północy
i wschodu dostęp do centrum tej części delty Wisły był utrudniony przez wielki bagnisty
las, który na trwałe uległ zasiedleniu dopiero w okresie nowożytnym, od południa zaś
przez bagniste obniżenie11.
Problem przebiegu zachodniej granicy (rubieży granicznej) Prusów we wczesnym
średniowieczu był w literaturze przedmiotu wielokrotnie dyskutowany. Część badaczy
sądzi, że tworzyła go przez cały czas dolna Wisła, inni zaś dowodzą polskich (i pomor-
skich) wpływów etnicznych na wschód od Wisły (w Pomezanii) i przyjmują, że ekspansja
Prusów w kierunku zachodnim zaczęła się dopiero w XII w.12
Według relacji Wulfstana z ok. 890 r., podróżującego Bałtykiem do Truso (Ja-
nów Pomorski przy północno-wschodnim brzegu jeziora Druzno)13, Słowiańszczyzna,
aż do ujścia Wisły (Wisłoujścia), znajdowała się po prawej stronie jego statku, rzeka ta
zaś, wpływająca do Zalewu Estyjskiego (= Wiślanego), dzieliła kraj Słowian i Witland
należący do Estów (= Prusów). Natomiast Truso znajdowało się nad brzegiem jezio-
ra, z którego wypływała rzeka Ilfing, uchodząca od wschodu do Zalewu Estyjskiego14.
Przyjmowany niekiedy pogląd, że Wulfstan przez Wisłę rozumiał Nogat nie ma uza-
sadnienia. Jest również możliwe, że w końcu IX w. główne ramię ujściowe rzeki Elbląg
biegło w linii wschód-zachód15. Także Piotr z Dusburga opisując Prusy przed podbojem
10
11
M. Toeppen,
Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas,
Danzig 1893, s. 47–48; W. Długokęcki,
Osadnictwo na Żuławach w XIII i początkach XIV w.,
Malbork 1992, s. 29, 127–128.
W. Długokęcki,
Osadnictwo,
s. 127–147; A. Semrau,
Die Siedlungen im Kammeramt Fischau (Kom‑
turei Christburg) im Mittelalter,
Mitteilungen des Coppernicus Vereins, 1936, t. 44, s. 42–52;
K.-H. Ludwig,
Zur Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten. Die Siedlungen der Menno‑
niten im Territorium der Stadt Elbing und in der Ökonomie Marienburg bis zur Übernahme der Ge‑
biete durch Preußen 1772,
Marburg (Lahn) 1961, s. 57–59, 66–67, 74–77, 79–80, 98–103.
Zob. M. Biskup, G. Labuda,
Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka‑Społeczeństwo‑
‑Państwo‑Ideologia,
Gdańsk1986, s. 80–82.
Odkrycia Truso dokonał M.F. Jagodziński w 1982 r.; zob. idem,
Truso. Między Wendlandem a Wit‑
landem,
Elbląg 2010.
Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny,
wyd. G. Labuda, Warszawa 1961,
s. 85 [20].
Początkowo G. Labuda (Źródła,
sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski,
Warszawa 1961,
s. 73, 75, 77, 78, 80), uważał, że przez Wisłę Wulfstan rozumiał Nogat, nawiązując w ten sposób do
poglądów wcześniejszych badaczy, m.in. H. Bertrama. W późniejszych wypowiedziach (M. Biskup,
12
13
14
15
10
Wiesław Długokęcki
krzyżackim (ok. 1200 r.), wytyczył ich zachodnią granicę na Wiśle16. Oznaczałoby to,
że w X – początku XIII w. Żuławy Wielkie i Fiszewskie należały do Prus.
Na trudności natrafia określenie granicy etnicznej najbardziej na zachód wysunię-
tej części Mierzei Wiślanej, obejmującej w średniowieczu nie tylko wał piaszczysty, ale
też obszar na północ od Wisły Elbląskiej i Wisły Gdańskiej, zaliczany dzisiaj do Żuław.
Wiadomo, że w początku XIII w. granica polityczna Pomorza Gdańskiego sięgała do
miejscowości Lipa w pobliżu Przebrna17. Wulfstan użył terminu „Wisłoujście” dwukrot-
nie: jako punktu rozdzielającego Słowiańszczyznę i Witland oraz jako miejsca, w którym
Wisła wpływa do morza (Bałtyku) z Zalewu Estyjskiego (= Wiślanego), przez cieśninę
w Mierzei Wiślanej (tzw. głębię) położoną na północnym zachodzie lub dwie cieśniny –
na zachodzie i północy18. Prawdopodobnie rację mają ci badacze, którzy pierwszy punkt
identyfikują z Wisłoujściem koło Gdańska, drugi (drugie) zaś traktują jako określenie
techniczne dla cieśniny (cieśnin) na Mierzei Wiślanej19. Taka interpretacja przekazu
Wulfstana znajduje potwierdzenie w bałtyckim pochodzeniu nazw terytorialnych, hy-
dronimów, jak też nazw miejscowych na Mierzei Wiślanej i w delcie Wisły.
Nazwa Mierzei Wiślanej, która w XIII w. nazywana była nawet wyspą (in
Nereo,
ok. 1226/7 r.;
insula, que vocatur Nerey,
1248 r,;
Neria
1251 r.;
Nergia,
1258 r.) jest bez wąt-
pienia pruska, nie zaś germańska. Pruskiego pochodzenia są niektóre hydronimy w żu-
ławskiej części Mierzei, np. Wielki i Mały Kabal (Wielka i Mała Kabala), odgałęzienia
Wisły Elbląskiej, zanotowane już w drugiej połowie XIII w., jej ramie ujściowe – Rein
(1478 r.), jak też niektóre nazwy miejscowe i terenowe20.
Polska nazwa „Żuława” jest najpewniej pochodzenia pruskiego i wywodzi się od
poświadczonego w języku łotewskim i litewskim apelatywu sala „wyspa”. W 1263 r.
wzmiankowana była
insula, que Solovo nuncupatur.
Jurysdykcja kościelna nad tym tery-
G. Labuda, op. cit., s. 82, przyp. 75), uznał, że chodziło o Wisłę, bliżej zmiany stanowiska nie uza-
sadniając. Jak wspomniano wyżej, w XIII w. obecny Nogat nie był jeszcze ukształtowany, Pauta zaś
wpływała do rzeki Elbląg, która zgodnie z relacją Wulfstana już w końcu IX w. wypływała z jeziora
Druzno i wpływała do Zalewu Wiślanego. Można więc przyjąć, że stosunki hydrograficzne w tym
rejonie Żuław w końcu IX w. odpowiadały stanowi z początku XIII w. W związku z tym utożsa-
mianie Wulfstanowej Wisły z Nogatem jest mylne. Z kolei rzeka Elbląg przynajmniej od XIII w.
wpływała do Zalewu Wiślanego dwoma ramionami, opływającymi wyspę Pfeil, a jej zachodnie ra-
mię nosiło nazwę Stary Elbląg. Wcześniej (IX w.?) jego końcowym odcinkiem mogło być tzw. Żabie
Bagno, przekopane w końcu XV w. jako Kanał Krafulski (Jagielloński) łączący ukształtowany już
końcowy odcinek Nogatu z rzeką Elbląg; zob. W. Długokęcki,
Osadnictwo,
s. 136–138 i mapa.
Petri de Duisburg Chronicon Terre Prussiae,
ed. M. Toeppen, [w:]
Scriptores rerum Prussicarum,
t. I,
Leipzig 1864, III.2:
Terra Prussiae pro terminis suis, infra quos constituta est habet Wiselam, mare
salsum…
W. Długokęcki,
Mierzeja Wiślana od XIII do połowy XV w. (1454 r.),
Gdańsk 1996, s. 26.
Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny,
s. 85 [20].
Por. G. Labuda,
Źródła, sagi i legendy,
s. 72–80. O trzech ujściach Wisły do Oceanu (Bałtyku) wspo-
mina Jordanes (VI w.); zob. W. Długokęcki,
Mierzeja Wiślana,
s. 26.
G. Gerullis,
Die altpreussischen Ortsnamen,
Berlin-Leipzig 1922, s. 52 (z wątpliwością); H. Schall,
Preußische Namen längs der Weichsel (nach Lucas David, ca. 1580),
[w:]
Donum Balticum,
ed. V. Rūķe-
-Draviņa, Stockholm 1970, s. 451; W. Długokęcki,
Mierzeja Wiślana,
s. 64, 67, 77, 89. Por. J.R. Sellke,
Die Übergang der Frischen Nehrung an den Deutschen Orden,
Zeitschrift des Westpreussischen Ge-
schichtsvereins, 1922, t. 62, s. 27–28.
16
17
18
19
20

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin