Saksonia u boku Francji napoleońskiej (1806-1813) _Jaworski,T.pdf

(201 KB) Pobierz
UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI
IN GREMIUM 8/2014
Studia nad Historią, Kulturą i Polityką
Tomasz Jaworski
Uniwersytet Zielonogórski
s. 23-42
SakSonia u boku
Francji napoleońSkiej (1806-1813)
Podjęty tu problem nie doczekał się – jak dotychczas – wnikliwego opracowania.
Poruszany był bowiem głównie okazjonalnie, np. przy omawianiu dziejów panowania
lub polityki Fryderyka Augusta I
1
. Dopiero ostatnio ukazało się popularne opraco-
wanie dziejów Saksonii w czasach napoleońskich, przygotowane przez publicystę
i dziennikarza Reinharda Delau
2
. Natomiast jeżeli chodzi o najbardziej interesujące nas
zagadnienie stosunków sasko-francuskich, to można tu jedynie wymienić opracowanie
Die Sachsen und Napoleon
3
czy artykuł Michaela Fröhlicha
4
. Sporo studiów doczekały
się kwestie przemian gospodarczych
5
, społecznych
6
, narodowych
7
w Saksonii, choć tu
nie przebiegały one tak spektakularnie, jak np. w Prusach, które przeprowadziły wiele
reform, zwanych później pruską drogą do kapitalizmu
8
.
Decydując się na podjęcie analizy sojuszu saksońsko-francuskiego w epoce na-
poleońskiej, zamierzałem poszukać odpowiedzi na pytanie: dlaczego Saksonia była
tylko narzędziem w rękach genialnego Korsykanina? Na taki stan rzeczy wskazywa-
ły opinie wielu uczonych, m.in. jednego z najwybitniejszych polskich historyków,
znawcy dziejów saskich, Józefa A. Gierowskiego. „Polityka zewnętrzna znalazła się
w ręku Fryderyka Augusta – pisze on, analizując sytuację w Księstwie Warszawskim –
Zob. R. Gross,
Die Wettiner,
Stuttgart 2007, 208-231; F. Kracke,
Friedrich August III. Sachsens
volkstümlichster König. Ein Bild seines Lebens und sejner Seit,
München 1964; J. Staszewski,
Wettynowie,
Olsztyn 2005, s. 247-260; J. Willaume,
Fryderyk August jako książę warszawski (1807-1815),
Poznań
1939. Tu będę korzystał i cytował z nowszego wydania: J. Willaume,
Fryderyk August jako książę
warszawski (1807-1815),
Oświęcim 2013. W tej ostatniej pozycji interesujący nas problem został dość
wnikliwie potraktowany.
2
R. Delau, Brüder, es brennt, es brennt...
Napoleonzeit in Sachsen,
Dresden 2012.
3
R. Töppel,
Die Sachsen und Napoleon. Ein Stimmungsbild 1806-1813,
Drezno 2008.
4
M. Fröhlich,
Sachsen in der napoleonischen Ära,
[w:]
Waterloo – 18. Juni 1815. Geschichte einer
europäischen Schlacht,
red. J.J. Schmid, Bonn 2008, s. 143-183.
5
R. Forberger,
Die industrielle Revollution in Sachsen 1800-1861,
Stuttgart 1999.
6
G. Schmidt,
Die Staatsreform in Sachsen in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts,
Weimar
1966.
7
P. Rühlmann,
Die öffentliche Meinung in Sachsen während der Jahre 1806-1812,
Gotha 1902;
B. Piotrowski,
Rządy niemieckie Saksonii i Prus a ruch narodowo-kulturalny Serbów łużyckich 1815-1919,
Poznań 1971.
8
D. Wojnarski,
Powszechna historia gospodarcza,
Warszawa 2004, s. 12.
1
24
Tomasz Jaworski
oddanego w pełni Napoleonowi”
9
. Jeszcze dosadniej wypowiedział się w tej kwestii
Przemysław Wiszewski, historyk młodego pokolenia. „Powołany [Fryderyk August –
T.J.] – wyrokuje wspomniany badacz – na tron łaską cesarską, traktował Księstwo jako
cenny, ale kłopotliwy nabytek. Bał się je utracić, ale nie wiedział, jak w nim rządzić”
10
.
Wobec takich opinii, trudno zrozumieć i ocenić znaczenie Księstwa Warszawskiego
w dziejach Polski. Spróbujmy zatem jeszcze raz dokładnie przeanalizować te trzy
zależności: Francja – Saksonia, Fryderyk August – Księstwo Warszawskie i wreszcie
rola tego ostatniego w dziejach Polski.
Ponieważ rola Francji napoleońskiej w Europie została już wielokrotnie oceniona,
to kwestii tej nie będę analizował. Przyjmuję tu tylko założenie, że epoka ta tworzyła
„Korzenie nowoczesnej Europy”
11
, czyli upowszechniła na całym kontynencie hasła
rewolucji francuskiej: „wolność, równość i braterstwo”. Oczywiście, w różnym stopniu
w poszczególnych krajach, bo ich rozwój historyczny, społeczny, gospodarczy i kultu-
ralny nie był jednakowy. Uwaga ta odnosi się też do sytuacji wewnątrz poszczególnych
państw, co możemy obserwować nie tylko w Polsce, ale i w Niemczech. Będzie to miało
istotny wpływ na gotowość i determinację w przeprowadzaniu reform.
Interesująca nas Saksonia u progu epoki napoleońskiej znajdowała się w dość trud-
nym położeniu geopolitycznym. Jej dwaj sąsiedzi – wielkie państwa niemieckie Austria
i Prusy – kierowały swoje zainteresowania w zupełnie różnych kierunkach: Austria na
południe, a Prusy na wschód. Saksonia należąca do państw średniej wielkości musiała
manewrować pomiędzy interesami tych dwóch krajów. Natomiast jej atutami, z któ-
rymi musieli się liczyć sąsiedzi, były: duża gęstość zaludnienia, rozwinięty przemysł
i handel, oraz wielkie ośrodki miejskie, takie jak Lipsk i Drezno
12
.
Nie oznacza to wcale, że sytuacja wewnętrzna Saksonii w tym czasie była dobra,
szczególnie z powodu złożonej struktury społecznej oraz niezbyt zwartego terytorium.
Szczególnie trudne warunki panowały na wsi, gdzie pojawiły się pierwsze sygnały
niepokojów społecznych. Ale nie była to jakaś nadzwyczajna sytuacja, bo przypomnę
tylko, że położenie chłopów w państwach niemieckich było zróżnicowane.
J.A. Gierowski,
Historia Polski 1505-1864,
cz. 2, Warszawa 1978, s. 190.
S. Rosik, P. Wiszewski,
Poczet polskich królów i książąt. Od Jana Olbrachta do królów zaboro-
wych,
Wrocław 2005, s. 380.
11
Cywilizacje Wschodu (XVII-XIX wiek). Od wielkich rewolucji do restauracji,
red. L. Serafini,
„Historia powszechna”, t. 14, Warszawa 2007, s. 585.
12
M. Wawrykowa,
Między Pierwszą a Drugą Rzeszą,
Warszawa 1972, s. 6.
10
9
Saksonia u boku Francji napoleońskiej (1806-1813)
25
Liczba mieszkańców:
1755 –
1763 –
1772 –
1780 –
1795 –
1798 –
1799 –
1802 –
1805 –
Saksonia
1 686 908
1 635 000
1 632 660
1 843 260
1 925 695
1 962 790
1 980 790
1 997 508
2 010 000
13
Francja
24 600 000
Rosja
19-23 000 000
Polska
12 000 000
39 000 000
29 361 000
29 648 000
14
.
9 000 000
1314
W Prusach stosunki prawno-osobowe chłopów były silnie uzależnione od wielkofol-
warcznej gospodarki junkierstwa i szlachty. W Badenii, Wittemberdze i Bawarii chłopi
korzystali z prawa dziedziczonego posiadania opartego na rencie pieniężnej. Na półno-
cy użytkowanie czasowe zostało przekształcone w dziedziczne, z zastosowaniem renty
pieniężnej. W części północno-zachodniej u wybrzeży Morza Północnego szczególny
charakter zaś miało tzw. wolne chłopstwo, zwłaszcza na terenach Fryzji wschodniej.
Natomiast w Saksonii, Hanowerze i innych państwach Niemiec środkowych oprócz
pieniężnej stosowana była jeszcze renta naturalna i praca pańszczyźniana
15
.
Ze względu na wydarzenia rewolucyjne we Francji walka o wolność osobistą chło-
pów w Saksonii obejmowała coraz szersze kręgi, o czym świadczy masowe i zorganizo-
wane powstanie, zdławione przez wielotysięczne oddziały wojskowe. W związku z tym
powstaniem Johann Gottlieb Fichte pisał, że podjęte przez rząd środki „to tylko paliaty-
wy, które nie powstrzymają przyszłego wybuchu ze zdwojoną siłą”
16
. Fichte, który sam
był synem chłopskim, znajdował się pod ogromnym wpływem rewolucji francuskiej
i brał pod uwagę jej oddziaływanie na kraje niemieckie. Dlatego Prusy, chcąc pozyskać
sobie społeczeństwo do programu reform, zaczną przede wszystkim od rozwiązywania
tzw. sprawy chłopskiej
17
, czyli ich uwłaszczenie drogą odgórnych aktów prawnych
18
.
13
Zob. Nagły wzrost demograficzny w:
Historia powszechna,
t. 13:
Wiek XVII – wiek oświecenia,
Kraków 2007, s. 410-434.
15
M. Wawrykowa,
Między pierwszą…,
s. 7-10.
16
Ibidem,
s. 14.
17
Zdecydowanym zwolennikiem tych reform był Albrercht Thaer (1752-1828), autor m.in.
Einleitung zur Kenntniss der englischen Landwirthschaft,
t. 3, 1798-1804, który propagował liberalną
ekonomię i atakował nierentowną patriarchalną gospodarkę.
18
Już 9 października 1807 r. uchwalono edykt, który zniósł poddaństwo osobiste, wprowadził
wolność osobistą chłopów i czeladzi. Zob. S. Salmonowicz,
Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa,
Poznań 1987, s. 309.
s. 23.
G. Hassel,
Statistischer Umriss der sämtlichen europäischen Staaten,
Teil 2, Braunschweig 1805,
14
26
Tomasz Jaworski
O tych przemianach zadecydowały jednak głównie wypadki polityczne na arenie
europejskiej, wydarzenia rewolucyjne we Francji (1789-1799), a przede wszystkim
aresztowanie 21 czerwca 1791 roku króla Francji Ludwika XVI i jego żony Marii
Antoniny, doprowadziły bowiem do poważnych zmian nie tylko w polityce wewnętrz-
nej, ale i zagranicznej wielu państw. Jeżeli chodzi o interesującą nas Saksonię, to po-
czątkowo elektor Fryderyk August III, a także jego ministrowie i doradcy w stosunku
do Francji prowadzili politykę neutralności na korzyść dynastii Bourbonów. Czego
dowodzą negocjacje toczone od 25 do 27 sierpnia 1791 roku, w których Saksonia
była jeszcze bezstronnym gospodarzem
19
. W owym spotkaniu – oprócz gospodarza
Fryderyka Augusta III – uczestniczyli cesarz Leopold II, Fryderyk Wilhelm II Pruski
i kilku książąt burbońskich. Zebrani w Pillnitz zastanawiali się nad postępowaniem
przeciw rewolucyjnej Francji. W wydanym oświadczeniu opowiedzieli się za pełnym
przywróceniem monarchii we Francji i gotowi byli użyć w tym celu także argumentów
wojskowych.
Sama Saksonia nie przystąpiła do sojuszu prusko-austriackiego, zawartego 7 lutego
1792 roku, którego celem była wspomniana obrona praw Bourbonów do tronu. Nie
wypowiedziała również wojny Francji w kwietniu tego samego roku, kiedy ta wy-
powiedziała wojnę Austrii. Natomiast po stronie Austrii stanęły Prusy, które 6 lipca
1792 roku rozpoczęły wojnę z Francją
20
. Ostrożność Saksonii wynikała z kilku powo-
dów, a jednym z nich było to, iż równocześnie rozstrzygały się losy Polski, co mogło
też zadecydować o przyszłości Saksonii. Elektor Fryderyk August III odrzucił zatem
ofiarowaną mu dwa razy przez polski sejm polską koronę królewską. Pierwszy raz
w 1771 roku, a drugi raz właśnie w 1791 roku, kiedy koronę ofiarowano jemu, a następ-
nie jego córce – Marii Auguście
21
. Nie chciał bowiem znowu dostać się z własnej woli
w polityczne szpony Prus, Rosji, Francji i Austrii, choć to stawało się coraz bardziej
nieuniknione, ponieważ – z jednej strony – Saksonia dążyła do utrzymania dobrych
stosunków z Francją, a z drugiej strony – musiała lawirować – jako przedstawiciel
dynastii sprawującej kiedyś władzę w Polsce – między Austrią, Prusami i Rosją.
Należy pamiętać, że rewolucyjna, a zatem zdecydowanie różna od tradycyjnych,
feudalnych, armia francuska z dużym powodzeniem przeprowadzała w tym czasie ope-
racje militarne na obszarze Rzeszy i osiągnęła Moguncję, zajęła również Frankfurt nad
Menem. O jej sile oddziaływania, nie tylko militarnego, ale i propagandowego, niech
świadczy sytuacja włąsnie w owej Moguncji, gdzie nastroje rewolucyjne podgrzewał
J. Willaume,
Fryderyk August jako książę warszawski (1807-1815),
Oświęcim 2013, s. 36;
G. Michon,
Le rôle de la presse en 1791-1792. La déclaration de Pillnitz et la guerre,
Paris 1941; K.O. von
Aretin,
Vom Deutschen Reich zum Deutschen Bund,
Göttingen 1993, s. 24.
20
M. Wawrykowa,
Dzieje Niemiec 1789-1871,
Warszawa 1980, s. 16-17.
21
Rosja nawet planowała wydanie jej za wnuka Katarzyny II – księcia Konstantego.
19
Saksonia u boku Francji napoleońskiej (1806-1813)
27
Georg Forster
22
, polityk i historyk, zwolennik zmian zachodzących w Europie. Zmian
tych natomiast obawiali się konserwatyści, którzy później oskarżą G. Forstera o zdradę
interesów niemieckich. Podobnie jak i Habsburgowie, którzy postanowili zmobili-
zować sejm Rzeszy do wojny przeciw Francji. Dzięki temu 23 listopada 1792 roku
zapadła uchwała o przygotowaniu militarnym i do potrojenia wyznaczonych dotąd
kontyngentów wojska na rzecz wspólnej obrony.
W powodzenie tej inicjatywy Habsburgów i podjętej przez stany Rzeszy uwierzyła
także Saksonia, stąd jej udział w tym przedsięwzięciu. Już 19 października 1792 roku
przystąpiła ona do wojny i wystawiła pod dowództwem generałem Antona F. Lindta
23
korpus składający się z 6 tys. ludzi, wyposażony w 3 tys. koni i dziesięć dział. Był on
częścią armii Rzeszy, która skupiła się najpierw nad obaleniem mogunckiej republi-
ki, pierwszego republikańskiego ustroju państwowego na niemieckiej ziemi, zajętej
21 października 1792 roku przez Francuzów
24
. Saksonia brała udział w zdobywaniu
miasta 23 lipca 1793 roku, a także w bitwie pod Kaiserslautern w lipcu 1794 roku
25
.
Dalszy pozytywny bieg wypadków został zahamowany przez Prusy, które najpierw
wyłączyły Austrię z udziału w II rozbiorze Polski, a następnie szykowały się do jej
trzeciego podziału. Stąd też 5 lipca 1795 roku Prusy zawarły odrębny pokój z Francją
w Bazylei. W taki sposób Saksonia została sama u boku Austrii i dalej musiały samotnie
prowadzić działania bojowe, choć oba państwa czuły się oszukane przez Prusy, nie
tylko w kwestii francuskiej, ale i polskiej
26
.
Wkrótce Austria zrekompensuje sobie brak udziału w II rozbiorze Polski, przy-
stępując do III rozbioru. Nie poprawi to jednak sytuacji Austrii, która została osa-
motniona w zmaganiach z Francją. Na domiar złego na czele armii francuskiej we
Włoszech stanął w tym czasie Napoleon, który tam właśnie rozpoczął swój zwycięski
pochód w 1796 roku, głównie w okolicach Doliny Padu
27
. W rezultacie nastąpił
rozpad I koalicji, a Austria oddała Francji Belgię, a także uznała przynależność do
Francji Nadrenii, a Republika Wenecka została podzielona między Francję i Austrię.
Pochodził spod Gdańska, gdzie podobno nauczył się języka polskiego i trochę rosyjskiego.
Wybitny badacz, profesor Uniwersytetu w Wilnie, podróżnik, uczestniczył w podróży Jamesa Cooka
i członek Royal Academii. Niektórzy badacze wątpią w te przechwałki. Zob. G. Rhode,
Mainz und
der europäische Osten,
[w:]
Miscellanea Moguntina, Vorträge der Mainzer Universitätswoche vom 13. bis
20. Mai 1962,
Wiesbaden 1964, s. 65.
23
Anton Franz Hermann von Lindt (1730, Frankfurt nad Menem – 1805, Drezno): 1784 Generalny
Inspektor Piechoty, 1786 r. szef Infanterie-Regiments. Od 1799 r. generał piechoty.
24
P. Schneider,
Mainzer Republik und Französische Revolution,
Mainz 1991; M.M. Wagner,
Georg
Forster versus Adam Philippe Custine – Zwei Revolutionäre in der Mainzer Republik?,
München 2008.
25
J. Snopkiewicz,
Armia saska 1763-1815,
cz. 1, Zabrze 2008, s. 10-13.
26
T. Cegielski, Ł. Kądziela,
Rozbiory Polski 1772-1793-1795,
Warszawa 1990; M.G. Müller,
Die
Teilungen Polens 1772, 1793, 1795,
München 1984, s. 43-45.
27
„Imię jego w 1796 roku po raz pierwszy zabrzmiało nad Europą – pisze Eugeniusz Tarle,
(Napoleon, Kraków 1991, s. 30) – i od tego czasu nie schodziło już z historycznej sceny świata”.
22

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin