PRAWO RZYMSKIE
ROZDZIAŁ I
Prawo rzymskie – prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w czasie jego istnienia. Jest to tzw. rzymskie prawo antyczne
W rozwoju historycznym wyróżniamy:
1. rzymskie prawo antyczne
2. rzymskie prawo powszechne (ius commune) – teoretycznie wypracowane przez tzw. szkołę glosatorów, z czasem przystosowane przez szkołę komentatorów do potrzeb praktycznych. W ten sposób powstało wspólne, jednolite i powszechne dla danego kraju prawo, oparte na prawie rzymskim, jako całościowym, zwartym i spisanym (ratio scripta) systemie prawnym. Ponadto obejmowało elementy prawa statutowego (statut miast włoskich) oraz prawa longobardzkiego (libri feudorum). W tej postaci tzw. prawo rzymskie recypowane miało charakter międzynarodowy i obowiązywało od XVI – XIX w.
Dalej do rozwoju prawa rzymskiego przyczyniła się m.in. niemiecka pandektystyka.
3. rzymskie prawo pandekty styczne – to prawo rzymskie w postaci zaktualizowanej i zmodernizowanej przez niemiecką naukę prawa w ciągu XVIII i XIX w.
Bezpośrednie obowiązywanie prawa rzymskiego zaczęło ustępować w XIX w. z chwilą pojawienia się kodyfikacji cywilnych. Stało się jednak przedmiotem osobnej nauki prawniczej tzw. romanistyki prawniczej.
Prawnicy rzymscy w zasadzie nie zajmowali się teoretycznym rozważaniami, czym jest prawo (ius) i sprawiedliwość (iustitia). W kilku jednak wypowiedziach pojawiają się elementy tych pojęć.
ULPIAN: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi – prawo jest sztuką stosowania tego, co dobre i słuszne. Przy całej niedoskonałości tych pojęć wzgląd na dobro i słuszność był ogólną wskazówką jak prawo stosować.
Ars (sztuka) – rozumiana była, jako techniczna umiejętność, co w całości ius est ars boni et aequi daje stosowania prawa opartego na logicznej konstrukcji. Definicja Celsusa stała się punktem wyjścia do rozważań o istocie prawa.
Zasadami prawa (praecepta iuris), wg ULPIANA są: honeste vivere (uczciwie żyć), alterum non laedere (drugiemu nie szkodzić), suum ciuque tribuere (każdemu przyznać, co mu się należy). Zaś sprawiedliwość wg. ULPIANA to: constans et perpetua voluntas ius suum ciuque tribuendi (stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia).
Sprawiedliwość (iustitia) jest pojęciem ogólnym, z którego jednak Rzymianie wywodzą pojęcie prawa. Juryści posługiwali się takimi pojęciami, jak: iustum (słuszne) – iniustum (niesłuszne) przy wypowiadaniu konkretnej opinii prawnej. Praecepta iuris były dla Rzymian zasadami prawa. Pojęcie i zasady prawa u Rzymian ściśle łączą się z wartościami etycznymi. Oddzielają oni pojęcia: aequum (słuszne) od iniquum (niesłuszne), licitum (dozwolone) od illicitum (niedozwolone). Prawnicy Rzymscy rozumieją, że nie wszystko, co prawem dozwolone jest słuszne: non omne quod licet honestum est oraz że ścisłe stosowanie prawa może doprowadzić do krzywdy i niesprawiedliwości: summum ius, summa iniuria. Dlatego też rozstrzygnięcia rzymskich jurystów opierały się dodatkowo na pojęciach: humanitas (człowieczeństwo, życzliwość), aequitas (słuszność, równość), fides (wiara, zaufanie), honestas (uczciwość, rzetelność).
Już Rzymianie wyróżniali prawo publiczne i prawo prywatne.
Liwiusz pisał o Ustawie XII Tablic, jako o źródle prawa prywatnego i publicznego (fons omnis publici privatique iuris). W III w.n.e. Ulpian sformułował definicję: Publicum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum quod ad singularum utilitatem: sunt enim quadam publice utilia, quaedam privatim (prawem publicznym jest to, co dotyczy państwa rzymskiego. Prywatnym zaś to, co odnosi się do korzyści poszczególnych jednostek [osób]).
Czyli prawo publiczne to wszystkie normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i jego organów, natomiast prywatne obejmuje stosunki między osobami w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych.
Rzymskie ius civile – jest prawem wytworzonym przez obywateli rzymskich dla siebie, to rzymskie prawo narodowe. Najdawniejsze prawo rzymskie cywilne nazywano: ius Quiritium (prawo Kwirytów – od dawnej nazwy mieszkańców Rzymu).
Ius gentium – to ogół norm i instytucji prawnych, wchodzących w skład prawa rzymskiego, które zasadniczo zgadzają się z pojęciami prawnymi innych ludów basenu Morza Śródziemnego.
Ius naturale – powstało pod koniec republiki, pod wpływem filozofii greckiej. Pojęcie prawa naturalnego, jako prawa idealnego, wynikającego z nakazów moralności i sprawiedliwości, obowiązującego z natury wszystkich ludzi i niezmiennego. Prawo naturalne używali juryści dla uzasadnienia niektórych instytucji prawnych np. własności prywatnej. Określane, jako: naturalis ratio, leży też u podłoża ius gentium.
W okresie republiki do powyższych pojęć dołącza nowe określające system prawa powstającego w wyniku działalności magistratur rzymskich wydających edykty: pretorów, edylów i namiestników prowincji, tzw. ius honorarium. Największą jego część stanowiło prawo pretorskie (ius praetorium).
Pretor - urzędnik organizujący proces, decydujący o udzieleniu (lub nie) ochrony procesowej określonym roszczeniom osób prywatnych. Mógł udzielić ochrony nowym, nieuregulowanym przez ius civile stosunkom prawnym, mógł tez nie udzielić skargi procesowej w sytuacji, co prawda uznanej przez ius civile, ale już przestarzałej.
Katalog skarg procesowych ogłaszany był w corocznym edykcie pretorskim. W rzeczywistości, więc pretor i jego edykt były siłą napędową prawa cywilnego, wyznacznikiem jego praktycznego stosowania i jak stwierdził Marcianus: viva vox iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego).
Stosunek prawa pretorskiego do cywilnego określany był przez jurystów, jako: adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia. Polegał na wspomaganiu (adiuvare), uzupełnianiu (supplere) o nowe zakresy oddziaływania lub korygowaniu (corrigare) poprzez wyprowadzanie z praktyki sądowej norm cywilnoprawnych już przestarzałych lub ich modyfikowanie stosownie do nowych potrzeb.
Prawo pretorskie było też siła wprowadzającą w obręb prawa rzymskiego zasady ius gentium. W ten sposób wszystkie te systemy składały sie na funkcjonowanie prawa rzymskiego.
Próby systematyki prawa rzymskiego widać juz w Ustawie XII Tablic oraz w edykcie pretorskim. Największe znaczenie uzyskała jednak systematyka zastosowana w Instytucjach Gaiusa (institutiones – II w n.e.) oraz wzorowanych na nich Instytucjach Justyniańskich (533 r. n.e.).
Wg. Gaiusa – Omne ius, quo utimur, vel ad personas partinet vel ad res, vel ad actiones (wszelkie prawo jakim się posługujemy odnosi się do osób lub do rzeczy lub do skarg procesowtych). (res – składniki majątkowe, actiones – prawo cywilne procesowe). Systematyka Instytucji przetrwała aż do XVIII w. i nie straciła swojego znaczenia nawet w konkurencji z systematyką pandektową.
Nowa systematyka pojawiła się na przełomie XVIII i XIX w. w podręcznikach niemieckich pandektystów. Zmiany polegały na wyodrębnieniu części ogólnej prawa cywilnego obejmującej podmioty prawa i czynności prawne oraz rzeczy jako przedmioty prawa, czyli części działu res. Po części ogólnej następowało prawo rodzinne, rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe. Natomiast prawo procesowe (actiones) zostało oddzielone jako tzw. prawo formalne od pozostałych działów prawa prywatnego, tworzących prawo materialne. Prawo rzeczowe, zobowiązania i prawo spadkowe tworzą jednocześnie tzw. Prawo majątkowe. Systematyka pandektowa stała się podstawą m.in. polskiego kodeksu cywilnego.
ROZDZIAŁ II
W dziejach państwa rzymskiego można wyróżnić z ustrojowego pkt. widzenia następujące okresy:
1. okres rządów królewskich od 753 r. p.n.e.(przyjmowana jako data założenia Rzymu) do 509 r. p.n.e. (data usunięcia ostatniego króla rzymskiego). W okresie tym władza należała do króla (rex), wspieranego przez senat (rada starszych) jako organ doradczy. Funkcjonują także zgromadzenia ludowe (comitia curiata) oparte na organizacji rodowej.
2. republika – 509 r. p.n.e.- 27 r. p.n.e. – władza wykonawcza należy do dwóch konsulów oraz niższych przedstawicieli władzy tzw. urzędników magistraturalnych (magistratus) oraz do senatu (senatus). Senat zajmuje się najważniejszymi sprawami państwowymi. Funkcje ustawodawcze i wyboru magistratur pełnią zgromadzenia ludowe (komicja). Obecnie jako:
a. comitia centuriata – centurialne, oparte na cenzusie majątkowym obywateli i organizacji wojskowej
b. comitia tributa – trybusowe, oparte na okręgach terytorialnych
powyższe obok najstarszych kurialnych.,
3. okres pryncypatu – 27 r. p.n.e. – 284 r. n. e. – połączenie w jednych rękach princepsa (pierwszy obywatel w państwie) dawnych najwyższych urzędów republikańskich. Formalnie dzielił on władzę z senatem, z czasem jednak senat stracił samoistne znaczenie i stał się organem doradczym i wykonawczym woli princepsa. Ten umacniał swoją pozycję jednowładcy i cesarza. Zgromadzenia ludowe przestały funkcjonować w I w.n.e.. Obok magistratur pojawiły się nowe urzędy cesarskie
4. okres dominatu – 284 r. n.e. – 476 r. n.e. - okres kiedy nastąpił upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego; pozostało cesarstwo wschodnio-rzymskie ze stolicą w Konstantynopolu, które powstało przez oddzielenie się od zachodnio-rzymskiego w 395 r. n.e. i istniało w następnych wiekach jako cesarstwo bizantyjskie do 1453r. Na czele stał cesarz – władca absolutny (dominus). Miał pełnię władzy ustawodawczej, wojskowej i sądowej. Administracja państwa, zarządzana przez urzędników cesarskich, była scentralizowana i zbiurokratyzowana.
Rozwój rzymskiego prawa prywatnego przebiegał nieco odmiennymi okresami:
1. okres prawa archaicznego – od początku Rzymu do III w. p.n.e. ( tj. do początku wojen punickich 264r.p.n.e). Prawo obywateli rzymskich (ius civile) jest słabo rozwinięte, ale częściowo skodyfikowane w Ustawie XII Tablic (451-50 r. p.n.e.). Charakterystyczne dla tego okresu to walki pomiędzy patrycjuszami a plebejuszami. Zmiana ustroju z królewskiego na republikański nie miała wpływu na rzymskie prawo prywatne
2. okres rozwoju i prawa przedklasycznego – od poł. III w. p.n.e. 264r.p.n.e. – do końca republiki 27r.p.n.e.. Rzym staje się stolicą najpotężniejszego imperium starożytności. Zmiana stosunków gospodarczych, społecznych i politycznych spowodowały konieczność dostosowania do nich prawa prywatnego. Zadanie to spełniły dwie nowe warstwy prawa prywatnego: ius gentium i prawo pretorskie.
3. okres prawa klasycznego - od pocz. Pryncypatu 27r.p.n.e do 235 r.n.e. Dalszy rozkwit państwa rzymskiego stwarzał odpowiednie warunki rozwoju prawu prywatnemu, które w tym okresie osiągnęło najwyższy poziom. Wpłynęła na to działalność uczonych prawników rzymskich czyli jurysprudencji. Ze względu na osiągnięty stopień największego rozwoju uzyskała ona miano jurysprudencji klasycznej a całe prawo tego okresu – miano prawa klasycznego.
4. Okres schyłkowy (prawa poklasycznego) i prawo justyniańskie – od 235 r. do śmierci cesarza Justyniana w 565 r. Imperium rzymskie przeszło w połowie III w. n.e. ciężki kryzys polityczny i gospodarczy, a w ślad za tym postępował upadek kultury, także prawnej. Działalność jurysprudencji zamarła, a głównym źródłem prawa stało się ustawodawstwo cesarskie dominatu. Osiągnięcia jurystów klasycznych ulegają uproszczeniu i dopasowaniu do nowych, zubożonych potrzeb społecznych i gospodarczych (tzw. wulgaryzacja prawa). Upadek kultury prawnej trwa na zachodzie do końca cesarstwa zachodnio-rzymskiego, a prawo rzymskie znajduje swoje zastosowanie na przełomie V i VI w zbiorach prawnych Germanów (tzw. Lege Romanae Barbarorum).
Zainteresowanie rzymskim prawem klasycznym odradza się we wschodnim cesarstwie m.in. dzięki działalności szkół prawa w Berycie i Konstantynopolu. Umożliwiło to cesarzowi Justynianowi dokonanie skodyfikowania całego rzymskiego prawa prywatnego (VI w.). Zawarte w kodyfikacji i uzupełniających ją ustawach (nowelach) prawo nosi nazwę prawa justyniańskiego.
MAGISTRATURY
Magistratury odegrał znaczącą rolę w rozwoju prawa rzymskiego zwłaszcza w okresie republiki. Termin magistratus odnosi się zarówno do urzędu jak i sprawującego go urzędnika (tzw. urzędnik magistraturalny). Dzielił się na:
1. magistratury wyższe – należeli do nich:
a. konsulowie – powoływani od początku republiki, mieli najwyższą władzę (imperium maius) administracyjną, wojskową i częściowo sądowniczą. Jurysdykcję w sprawach cywilnych przekazali z czasem pretorom, zachowując uprawnienia w zakresie tzw. jurysdykcji niespornej (nieprocesowej). Sądownictwo karne sprawowali w sprawach najważniejszych i wyjątkowych. Po wygaśnięciu kadencji obejmowali często zarząd prowincji jako tzw. prokonsulowi.
b. pretorzy – 367 r. p.n.e. powołano urząd pretora miejskiego (praetor urbanus) zaś w 242 r. p.n.e. pretora dla cudzoziemców (praetor peregrinus). Władza sądownicza (jurysdykcja) w sprawach cywilnych i wydawali w tym zakresie edykty. Przewodniczyli też trybunałom karnym (quaestiones perpetuae). Liczba pretorów zmieniała się, od 8 do 16. Niektórzy z nich mieli określone kompetencje np. w sprawach zapisów spadkowych (fideikomisów) czy wyzwoleń niewolników. Po zakończeniu urzędu mogli objąć zarząd prowincji jako propretorzy. Odegrali dużą rolę w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego.
c. cenzorzy – ustanowieni w 443 r. p.n.e. dla przeprowadzania spisów obywateli (lustrum), wybierali również członków senatu i sprawowali nadzór nad obyczajowością obywateli w życiu publicznym i prywatnym (regimem morum). Za uchybienia w tym zakresie mogli nałożyć karę w postaci tzw. noty cenzorskiej, powodującej utratę czci obywatelskiej i zaufania publicznego. Do nich należały też sprawy majątku państwowego. Cenzorami zostawały osoby cieszące się najwyższym uznaniem i szacunkiem, często byli konsulowie.
Wyżsi urzędnicy byli wyposażeni we władzę wyższą tzw. imperium. Obejmowała ona prawo zwoływania zgromadzeń ludowych, posiedzeń senatu oraz uprawnienia wojskowe i jurysdykcyjne w stosunku do obywateli łącznie z prawem więzienia, zajęcia majątku czy nawet kary śmierci (z prawem odwołania się ukaranego do zgromadzenia ludowego). Mogli oni uchylać decyzje niższych magistratur
2. magistratury niższe - należeli do nich:
a. kwestorzy – prowadzili dochodzenia w najcięższych sprawach karnych (np. o morderstwo). Później objęli administrację państwa Od kwestury rozpoczynała się najczęściej kariera urzędnicza (cursus honorum)
b. edylowie – występowali jako plebejscy (aediles plebis) lub kurulni (aediles curules). Plebejscy powoływani byli jako pomocnicy trybunałów ludowych w sprawach jurysdykcji karnej, później zrównali ich z kurulnymi. Sprawowali oni przede wszystkim nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem publicznym w Rzymie (cura urbis) z prawem wymierzania grzywny, chłosty czy zajmowaniem przedmiotów jako środka administracyjnego przymusu. Nadzorowali też dostawy zboża do Rzymu i ścigali spekulację. Pełnili funkcje policji targowej (np. kontrola miar i wag) oraz organizowali igrzyska (cu...
paulina-hmm