Polskie lotnictwo wojskowe a wojna zimowa 1939-40_Slizewski,G.pdf

(781 KB) Pobierz

DOI: 10.32089/WBH003

orcid.org/0000-0001-6123-2241

Grzegorz Śliżewski

Polskie lotnictwo wojskowe a wojna zimowa

1939/1940

Polskie lotnictwo podczas „dziwnej wojny” na przełomie 1939 i 1940 r.

jest zagadnieniem traktowanym dotychczas w historiografii nieco pobocznie.

Badania związane z odtworzeniem Wojska Polskiego przez rząd na uchodź-

stwie

lub wspomnienia lotników przedzierających się na Zachód

poruszają

tę kwestię zazwyczaj marginalnie. Podobnie ma się w przypadku opracowań

dotyczących powstawania polskiego lotnictwa we Francji

. Można skonstato-

wać, że zagadnienie to wciąż czeka na opracowanie

. Stosunkowo najsłabiej

znany z tego okresu jest etap dotyczący lotniczego wsparcia zaatakowanej przez

Np. W. Biegański,

Wojsko polskie we Francji,

Warszawa 1967;

idem, Zaczęło się w Coët

quidan. Z dziejów polskich jednostek regularnych we Francji,

Warszawa 1977; J. Smoliński,

Wojsko Polskie we Francji,

Warszawa 1995; J. Zuziak,

Wojsko Polskie we Francji 1939–1940.

Organizacja i działania bojowe,

Warszawa 2013.

Np. M. Galicki,

318 Dywizjon MyśliwskoRozpoznawczy „Gdański”. Wspomnienia pilota,

Poznań 1996; E. Jaworski,

Zranione skrzydło. Wspomnienia zielonogórzanina, pilota polskich

dywizjonów myśliwskich RAF, odznaczonego Orderem Virtuti Militari,

Zielona Góra 1995;

W. Król,

W dywizjonie poznańskim,

wyd. 2, Warszawa 1970; T. H. Rolski,

Uwaga, wszystkie

samoloty!,

wyd. III, Warszawa 1974.

Np. O. Cumft, H. K. Kujawa,

Księga Lotników Polskich poległych, zmarłych i zaginionych

1939–1945,

Warszawa 1989; S. Czmur, Z. Matuszak,

Organizacja, zarys działań i sztuka wo

jenna Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie 1939–1945,

Warszawa 1995; A. Przedpełski,

Formowanie lotnictwa polskiego na zachodzie Europy oraz poglądy na jego wykorzystanie

w II wojnie światowej,

„Wojskowy Przegląd Historyczny” 1987, nr 2 (120), s. 81–116.

Pierwszą próbę analizy wąskiego fragmentu tego zagadnienia podjął autor niniejszego

opracowania w 2015 r. podczas trzeciej edycji koszalińskiej konferencji popularnonauko-

wej „Historia Skrzydłami Malowana”, zob. G. Śliżewski, „Turyści

Sikorskiego”, czyli kurs na

zachód. Ewakuacja polskich pilotów myśliwskich do Francji i Wielkiej Brytanii na przełomie

1939/1940. Wybrane zagadnienia

[w:]

Za linią wroga. Materiały zebrane i przygotowane

z okazji konferencji popularnonaukowej poświęconej przeszłości lotnictwa z cyklu „Historia

Skrzydłami Malowana” pod patronatem Prezydenta Koszalina,

Warszawa 2015.

120

Przegląd Historyczno-Wojskowy 2019/1. ARTYKUŁY I STUDIA

Związek Sowiecki Finlandii. Tematem tym zajmowano się do tej pory w spo-

sób poboczny, przy okazji publikacji związanych z odrodzeniem w 1940 r. lot-

nictwa u boku sojuszniczej Francji i Wielkiej Brytanii. Badania Jerzego B. Cyn-

, Bartłomieja Belcarza

i Grzegorza Śliżewskiego

opierały się jednak przede

wszystkim na dokumentach zdeponowanych w Instytucie Polskim i Muzeum

im. gen. Sikorskiego w Londynie i znajdujących się w zbiorach dotyczących

historii lotnictwa

. Na tym tle wyróżnia się Marcin Adamiak, który przedstawił

zagadnienie w oparciu o dodatkowe źródła

. Opracowanie Adamiaka wymaga

jednak przedstawienia zagadnienia z szerszej perspektywy, z wykorzystaniem

nieuwzględnionych przez autora źródeł i opracowań. Drugim wyjątkiem jest

natomiast nowatorskie opracowanie Janusza Młodzianki

, który po raz pierw-

szy przedstawił losy grupy polskich lotników aktywnie uczestniczących w woj-

nie zimowej

Tło wydarzeń

Bezpośrednią przyczyną konfliktu były żądania terytorialne Moskwy,

które mimo trzech tur negocjacji nie zostały spełnione. Genezy agresji na-

leży szukać przede wszystkim w dwóch znaczących zmianach politycznych

w basenie Morza Bałtyckiego. W 1935 r. Wielka Brytania i Niemcy podpi-

sały układ morski, w którym III Rzesza otrzymała możliwość rozbudowy

własnej floty wojennej. Złamanie postanowień wersalskich doprowadziło

w efekcie do zredukowania do minimum możliwości działania

Royal Navy

w basenie Morza Bałtyckiego. Tym samym państwa skandynawskie i bał-

tyckie musiały zweryfikować swoją dotychczasową politykę zagraniczną

Natomiast podpisanie w 1939 r. układu Ribbentrop – Mołotow oddało

J. B. Cynk,

Polskie Siły Powietrzne w wojnie 1939–1943,

Gdańsk 2001, s. 109–110.

B. Belcarz,

Polskie lotnictwo we Francji,

Sandomierz 2002, s. 136–138.

G. Śliżewski,

Gorzka słodycz Francji. Polscy piloci myśliwscy wiosny 1940,

Warszawa 2010,

s. 58–62.

Wcześniejsze prace, w tym autorstwa najbardziej popularyzatorskiego Wacława Króla

– zob.

Polskie skrzydła nad Francją,

Warszawa 1986;

Zarys działań polskiego lotnictwa we

Francji 1940,

Warszawa 1988 – wydają się nie opierać na dokumentach, a jedynie przekazie

ustnym uczestników wydarzeń.

M. Adamiak,

Dywizjon „finlandzki”: próba sformowania polskiego dywizjonu myśliwskie

go dla Finlandii,

„Echa Przeszłości” 2013, nr 14, s. 109–122.

J. Młodzianka,

LOTowcy i nie tylko. Polscy lotnicy w Finlandii: luty–marzec 1940 r.,

„Wojsko i Technika. Historia” 2016, nr 1 specjalny.

Wielkim mankamentem tego opracowania jest jednak brak odniesień i wskazówek źró-

dłowych.

M. Nurek,

Polityka Wielkiej Brytanii w rejonie Morza Bałtyckiego w latach 1935–1939,

Gdańsk 1988, s. 34–52.

Grzegorz Śliżewski: Polskie lotnictwo wojskowe a wojna zimowa 1939/1940

121

Finlandię w strefę wpływów Związku Sowieckiego. Tym samym Józef Sta-

lin miał otwartą drogę do wspomnianych roszczeń terytorialnych, których

głównym punktem było oddalenie granicy od Leningradu

. Niemcy, mimo

dużej sympatii społeczeństwa do Finów, stali na stanowisku wypełniania

podjętych kilka miesięcy wcześniej zobowiązań i nie reagowali na próby

skierowania ich na drogę pośrednika w mediacjach. Tym samym związali

też ręce Szwecji, na pomoc której w Helsinkach liczono

, bo w Sztokhol-

mie doskonale zdawano sobie sprawę, że podjęcie działań bez przychylności

III Rzeszy jest co najmniej nierozważne

30 listopada 1939 r., za sprawą agresji Związku Sowieckiego na Finlan-

dię, polityczna sytuacja w Europie zmieniła się w sposób wyraźny. Jednym

z widocznych efektów wybuchu tego konfliktu była sytuacja we Francji,

gdzie Édouard Daladier zmuszony był zmienić swą dotychczasową politykę

zagraniczną. Do tej pory nad Loarą traktowano bowiem Związek Sowiecki

jako państwo neutralne, ale uznawano jednocześnie, że była to neutralność

nieżyczliwa. Po agresji na Finlandię nastroje sprzyjające obrońcom były we

Francji powszechne. Wypadkową tej atmosfery była deklaracja Daladiera

z 19 grudnia, do której doszło podczas posiedzenia Najwyższej Sojuszni-

czej Rady Wojennej, kiedy to francuski premier – oprócz wsparcia mate-

rialnego – zaproponował także utworzenie korpusu ekspedycyjnego, który

miałby udać się do Finlandii

. Za tym militarnym wsparciem przemawiał

również fakt, że konflikt na północno-wschodnich rubieżach Europy mógł

być doskonałą okazją, by z dala od własnego kraju pokazać potęgę swojej

armii, zniechęcając tym samym Niemcy do uderzenia na zachodniego są-

siada. Była to również szansa rozszerzenia konfliktu na północną Europę

i włączenia jej państw do koalicji przeciw III Rzeszy.

Wielka Brytania zachowała większy dystans – z jednej strony jej polityka

zagraniczna, z powodu militarnego nieprzygotowania do wojny, skupiała się na

odwlekaniu rozpoczęcia konfliktu zbrojnego na pełną skalę. Dlatego sytuacja,

w której III Rzesza nie utworzyła w rejonie Morza Bałtyckiego zwiększającego

jej militarny potencjał bloku politycznego, wpisywała się w priorytety brytyj-

skiego

Foreign Office.

Stąd też np. francuska propozycja utworzenia korpusu

Szczegóły sytuacji poprzedzającej wojnę zimową znaleźć można np. w: D.W. Spring,

The

Soviet Decision for War against Finland, 30 November 1939,

„Soviet Studies” 1986, nr 2 (38),

s. 207–226; P. W. Doerr,

„Frigid but Unprovocative”: British Policy towards the USSR from the

NaziSoviet Pact to the Winter War, 1939,

„Journal of Contemporary History” 2001, nr 3

(36), s. 423–439.

Symptomy tej współpracy były widoczne podczas fińsko-szwedzkich działań na rzecz

wspólnej obrony Wysp Alandzkich.

M. Nurek,

Polityka...,

s. 189–216.

A. Kastory,

Finlandia w polityce mocarstw 1939–1940,

Kraków 1993, s. 62–63, 74–75.

122

Przegląd Historyczno-Wojskowy 2019/1. ARTYKUŁY I STUDIA

ekspedycyjnego, która mogłaby tę sytuację zachwiać, nie spotkała się po-

czątkowo z przychylnością

. Z drugiej jednak strony osłabienie pozycji

Moskwy lord Edward Halifax, brytyjski minister spraw zagranicznych,

traktował jako sposób na swego rodzaju dywersję, która spowodować mo-

gła chociażby zmniejszenie dostaw do Niemiec kaukaskiej ropy naftowej

i innych strategicznych surowców. Także fakt, że opinia publiczna Stanów

Zjednoczonych jednoznacznie opowiedziała się za wsparciem Finlandii

(według badania Gallupa z połowy grudnia 1939 r. poparcie to sięgało

88%

), mógł mieć znaczenie w kontekście starań podjętych przez Londyn,

by USA przystąpiły do wojny po stronie zachodnich sojuszników. Skompli-

kowana sytuacja w Skandynawii sprawiała, że zwycięstwo Związku Sowiec-

kiego mogło w przyszłości skutkować kolejnymi żądaniami w tym rejonie,

np. chęcią kontroli linii kolejowej do norweskiego Narwiku

Kalkulacje Paryża i Londynu przerwały Helsinki, które w poczuciu uzasad-

nionego zagrożenia swojej niepodległości, bez konsultacji z państwami trzeci-

mi, ale przy wyraźnym wsparciu Williama Bullitta, ambasadora Stanów Zjed-

noczonych w Paryżu

, już 2 grudnia złożyły w Lidze Narodów (LN) protest

przeciwko napaści Związku Sowieckiego. Finowie zażądali zwołania sesji Zgro-

madzenia Ogólnego Ligi, by to właśnie ciało zajęło stanowisko w sprawie nie-

uzasadnionego ataku na ich kraj. Początkowo zarówno Finlandia, jak i Francja

z Wielką Brytanią stały na stanowisku, by Moskwę jedynie potępić za agresję

i nie uruchamiać procedury przewidzianej w artykule 11 i 15 paktu Ligi Naro-

dów, skutkującej wykluczeniem państwa z LN. Finowie zdawali sobie bowiem

sprawę, że wykluczenie ich przeciwników z Ligi oznaczać będzie jednocześnie,

że organizacja ta nie będzie mogła prowadzić negocjacji, których finałem by-

łoby zakończenie zbrojnego konfliktu. Sojusznikom chodziło natomiast przede

wszystkim o działania mające powstrzymać Kreml przed zerwaniem z dotych-

czasową polityką pozornej neutralności, by w efekcie oficjalnie zawrzeć sojusz

z III Rzeszą

. Opinia publiczna była jednak innego zdania i krytyka Związku

Sowieckiego była powszechna. Co charakterystyczne, głosy sprzeciwu cichły

wraz ze zmniejszającą się odległością od Związku Sowieckiego

. Najbardziej

Ibidem,

s. 75.

H. Marczewska-Zagdańska,

Stany Zjednoczone a wojna sowieckofińska 1939–1940,

„Dzieje Najnowsze” 2005, nr 2, s. 28. Instytut Gallupa (ang.

The Gallup Organization)

– jed-

na z najstarszych organizacji badania opinii publicznej na świecie założona w USA w 1935 r.

A. Kastory,

Finlandia...,

s. 74.

Nie było to jednak oficjalne stanowisko USA, zob. H. Marczewska-Zagdańska,

Stany Zjed

noczone...,

s. 28–29.

A. Kastory,

Finlandia...,

s. 63–64.

M. Jakobson,

The Diplomacy of the Winter War. An Account of the RussoFinnish War

1939–1940,

Cambridge 1961, s. 178–179; cyt. za: A. Kastory,

Finlandia...,

s. 64.

Grzegorz Śliżewski: Polskie lotnictwo wojskowe a wojna zimowa 1939/1940

123

oburzone były oprócz USA państwa latynoamerykańskie (już 4 grudnia José

Maria Cantilo, argentyński minister spraw zagranicznych, w rozmowie tele-

fonicznej z Josephem Avenolem, sekretarzem generalnym Ligii Narodów, su-

gerował natychmiastowe usunięcie Związku Sowieckiego z tej organizacji

podczas gdy np. przedstawiciele Afganistanu i Iranu w ogóle nie pojawili się na

obradach LN).

14 grudnia, podczas posiedzenia Zgromadzenia Ogólnego Ligi, fiński

poseł Rudolf Holsti podkreślał, że agresja Sowietów na jego kraj nie była

niczym spowodowana i przypominał, że napastnik sankcjonował w 1932 r.

granice między państwami, podpisując z Finlandią pakt o nieagresji.

W efekcie doszło do wykluczenia Związku Sowieckiego z Ligi Narodów.

Werdykt, który zapadł 14 grudnia 1939 r. podczas sesji Zgromadzenia

Ogólnego Ligi Narodów, miał też przełożenie na międzynarodową sytu-

ację Polski. Obrady LN były doskonałą okazją do pokazania światu, że

mimo utraty terytorium polski rząd na uchodźstwie reprezentuje swój

naród, a prawna ciągłość władzy państwowej i konstytucyjnej jest zacho-

wana. Były jednocześnie sposobnością, by wymusić na sojusznikach dzia-

łania wspierające Polskę, bo np. Londyn stał na stanowisku, że układ pol-

sko-brytyjski z 25 sierpnia 1939 r. nie nakładał na Wielką Brytanię obo-

wiązku wypowiedzenia wojny Związkowi Sowieckiemu po agresji na Polskę

z 17 września.

Spotkanie w Lidze Narodów nie było łatwe – jak wspominał Ignacy Pa-

derewski, polska delegacja została przyjęta chłodno i z nieufnością. Ten stan

rzeczy Paderewski upatrywał w trzech aspektach. Po pierwsze, w przedwo-

jennej polityce Józefa Becka wymierzonej w Ligę Narodów i zasadę zbioro-

wego bezpieczeństwa, po drugie, w obawie państw neutralnych, zwłaszcza

bezpośrednich i pośrednich sąsiadów Związku Sowieckiego i Niemiec, że

polskie wystąpienie może zaognić sytuację, a po trzecie, w położeniu pol-

skiego rządu, który nie zarządzał swoim terytorium. Zbyt mocne słowa,

które mogły paść ze strony polskiej, próbowali także tonować Francuzi

i Brytyjczycy, którzy na dodatek robili wszystko, by uniknąć nawet pozoru

nacisku na państwa neutralne. Zdawali sobie bowiem sprawę, że zbyt ak-

tywna działalność może przynieść odwrotny od zamierzonego skutek i do-

prowadzić do zacieśnienia współpracy państw skandynawskich z III Rze-

szą. Dotyczyło to zwłaszcza Szwecji, która z racji zasobów rudy żelaza była

niezwykle pożądanym partnerem, a w skrajnym przypadku – celem do ata-

. W rozmowach z polską delegacją często wysuwano argument, że Pol-

ska nie zwróciła się do Ligi, gdy ją napadnięto, a obecnie chce wykorzystać

E. M. Edwards,

The Wartime Experience of the League of Nations, 1939–47,

Maynooth

2013, s. 53–54.

A. Kastory,

Finlandia...,

s. 76.

Plik z chomika:

jaciom2

Polskie lotnictwo wojskowe a wojna zimowa 1939-40_Slizewski,G.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: