16
W epoce plejstocenu kilkakrotnie lądolody posuwające się ze Skandynawii ku S nasuwały się na obszar Polski.
Liczba zlodowaceń i interglacjałów na obszarze Polski jest sprawą dyskusyjną.
Zasięg najstarszego zlodowacenia (Narwi) jest nie znany, gdyż jego osady nie występują nigdzie na powierzchni terenu, a w wierceniach stwierdzono je w oddzielnych płytach.
ZLODOWACENIE POŁUDNIOWOPOLSKIE objęło swoim zasięgiem prawie całą POLSKĘ z wyjątkiem Karpat i Sudetów, gdzie w tym czasie pojawiły się lodowce górskie.
Na obszarze, gdzie na powierzchni znajdują się osady zlodowacenia środkowo-polskiego
(tj. pomiędzy jego max zasięgiem, a zasięgiem ostatniego zlodowacenia (bałtyckiego), geomorfologiczne formy akumulacji lodowcowej są silnie zdenudowane, brak jest jezior lodowcowych, miąższość osadów – zmienna, od 0 do kilkudziesięciu m.
ZLODOWACENIE PÓŁNOCNO-POLSKIE – BAŁTYCKIE
W jego zasięgu obserwuje się najlepiej zachowane formy akumulacji lodowcowej i największe miąższości osadów lodowcowych. Rzeźba powierzchni terenu – urozmaicona, wiele jezior polodowcowych. Ogólna miąższość osadów lodowcowych wzrasta ku N.
W obszarze zasięgu zlodowacenia bałtyckiego, grubość może osiągać nawet ok. 300 m.
Osady, które tworzyły się w interglacjałach, to przeważnie utwory rzeczne, często o dość znacznej miąższości.
W epoce plejstocenu (stadiały i interstadiały) kilkakrotnie lądolody posuwające się ze Skandynawii ku S nasuwały się na obszar Polski.
Najstarsze zlodowacenia (Narwi), zasięg jest nie znany, gdyż jego osady stwierdzono w wierceniach, tylko w oddzielnych płytach.
Zlodowacenie południowopolskie objęło swym zasięgiem prawie całą Polskę, z wyjątkiem Karpat i Sudetów. W tym czasie w Karpatach i Sudetach pojawiły się lodowce górskie, które ukształtowały w znacznym stopniu obecną rzeźbę najwyższych pasm Karpat polskich (TATRY, MASYW BABIEJ GÓRY) i Sudetów (Karkonosze). Na powierzchni zachowały się oderwane od siebie płaty utworów morenowych i nagromadzenie głazów narzutowych.
Najlepiej zachowane są formy akumulacji lodowcowej i największe miąższości osadów lodowcowych, które stwierdza się w zasięgu ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego – bałtyckiego). Występuje wiele jezior polodowcowych.
Miedzy max zasięgiem zlodowacenia środkowo-polskiego, a zasięgiem zlodowacenia południowo-polskiego, formy geomorfologiczne akumulacji lodowcowej są silnie zdenudowane, brak jest jezior lodowcowych, miąższość osadów osiąga max do kilkudziesięciu m.
Zlodowacenie północno-polskie (zlodowacenie Bałtyckie, (Wisły),
zlodowacenie Toruńskie)
CZWARTORZĘD
PLEJSTOCEN
Zlodowacenie środkowo-polskie (zlodowacenie Warty,
zlodowacenie Odry)
Zlodowacenie południowo-polskie (zlodowacenie NIDY,
zlodowacenie SANU, zlodowacenie WILGI)
Zlodowacenie najstarsze (Zlodowacenie Narwi)
Interglacjały
HOLOCEN
Interglacjał wielki
Interglacjał podlaski
Lodowce powstają powyżej granicy wiecznych śniegów, tam gdzie występują znaczne ilości opadów śniegu. Granica ta w rejonie równika znajduje się na wysokości 5000 – 6000 m i stopniowo obniża się w stronę biegunów.
W Tatrach granica wiecznych śniegów rozciąga się na wysokości ok. 2300 m.
Obszary, na których śnieg przekształca się ostatecznie w lód lodowcowy – pola firnowe. Masy lodu spływające z pól firnowych na obszarach górskich – jęzory lodowcowe.
LODOWCE GÓRSKIE występują w górach i zajmują stosunkowo niewielkie powierzchnie, obecnie w ALPACH, HIMALAJACH, na KAUKAZIE, w innych górach we wszystkich strefach klimatycznych, zajmują obszar, ogółem ok. 50.000 km2.
DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW GÓRSKICH
Jest to głównie działalność niszcząca. Powstające formy morfologiczne są wynikiem działalności erozyjnej lodowców i wietrzenia mechanicznego skał.
Do najbardziej charakterystycznych form rzeźby polodowcowej na obszarach górskich należą:
1) cyrki polodowcowe (na miejscu dawnych pól firnowych, często wypełnia je woda, tworząc jeziora cyrkowe, np. Czarny Staw nad Morskim Okiem w Tatrach.
2) doliny V-kształtne, głębokie o stromych zboczach i o płaskich dnach.
3) doliny zawieszone, dna są położone wyżej niż dno doliny głównej. Wodospady, np. Wodogrzmoty w Tatrach. Powstały w miejscach łączenia się 2-ch jęzorów lodowcowych, znajdujących się na różnych wysokościach.
Formy akumulacyjne lodowców górskich (różne typy moren) są stosunkowo niewielkie i zbudowane głównie z grubych okruchów skalnych.
TATRY, KARKONOSZE, obecną rzeźbę zawdzięczają w dużym stopniu działalności plejstoceńskich lodowców górskich.
LODOWCE KONTYNENTALNE
Pokrywają wielkie obszary (ogółem ok. 15 mln km2) warstwą lodu o grubości kilkuset, a nawet kilku tysięcy m. Mają kształt czaszy.
Współczesne lądolody – Grenlandia, Antarktyda.
W plejstocenie lodowce kontynentalne zajmowały znacznie większe obszary Europy i Ameryki. Lodowce kontynentalne pokrywały ok. 25 % powierzchni kontynentów, w tym niemal całą Polskę.
DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW KONTYNENTALNYCH
Działalność twórcza.
(glacjalne) (glacjalne) (fluwioglacjalne)
B. Osady wodnolodowcowe b) osady jeziorno-lodowcowe
(limnoglacjalne)
Osady A. Zostały osadzone przez wytopienie się bezpośrednio z lodu lodowcowego.
Osady B. Zostały osadzone, dzięki wodom wypływającym z topniejącego lodowca (osady fluwioglacjalne), albo osadzone w jeziorach przed czołem lodowca (osady jeziorno-lodowcowe).
Maksymalny zasięg lodowca wyznacza morena czołowa.
Główną formą geomorfologiczną są sandry (w kierunku S rozciąga się strefa działalności wód wypływających spod lodowca). Lądolód przemieszczał się z N na S. Na N od moreny czołowej rozciąga się rozległy obszar moreny dennej.
Ogólna charakterystyka utworów i form geomorfologicznych akumulacji lodowcowej.
Większość osadów lodowcowych charakteryzuje się brakiem selekcji i warstwowania. Obok drobnych frakcji – występują olbrzymie nieraz głazy narzutowe i kry glacjalne.
Osady fluwioglacjalne są selekcjonowane i warstwowane. W składzie mineralnym i petrograficznym utworów lodowcowych na obszarze Polski dominują skały skandynawskie. Lokalnie duży udział materiału miejscowego, np. liczne krzemienie w morenie czołowej koło Częstochowy.
Do form akumulacji lodowcowej zaliczamy m.in.:
1) morenę czołową,
2) morenę spiętrzoną,
3) morenę denną,
4) ozy,
5) sandry,
6) kemy,
7) pradoliny.
MORENA CZOŁOWA
Powstaje podczas postoju czoła lodowca. W morfologii tworzy wały o względnej wysokości do kilkudziesięciu m i rozciągłości E-W.
Z ostatnim zlodowaceniem związane są liczne wyniosłości i zagłębienia, często wypełnione wodami jezior.
Skład: wszystkie frakcje z przewagą frakcji piaskowej i żwirowej. Bardzo rzadko: glina zwałowa.
MORENA DENNA
Powstaje podczas wycofywania się lodowca. W morfologii – obszar lekko falisty z licznymi niewielkimi wzniesieniami i zagłębieniami, często wypełnionymi wodami jezior. Skład : glina zwałowa, obecne są wszystkie frakcje. Na powierzchni glin zwałowych, wskutek wypłukania przez wody opadowe frakcji pyłowej i iłowej, często zalega warstwa piasków zwałowych o grubości k. 1m. Jest to aluwium gliny zwałowej. Bruk morenowy – nagromadzenie głazów pochodzących z rozmytej gliny zwałowej. Soczewki, przewarstwienia piasku i żwiru, w których występuje woda, niekiedy pod znacznym ciśnieniem hydrostatycznym. Występują one w warstwach glin zwałowych.
OZY
Formy wodnolodowcowe, rzeczno-lodowcowe. Występują na obszarze moreny dennej w formie wałów symetrycznych w przekrojach poprzecznych, przypominających nasypy kolejowe, rozciągających się w kierunku zgodnym z ruchem lodowca N-S (najczęściej). Zbudowane głównie z frakcji żwirowej i piaskowej. Są to osady stosunkowo dobrze przesortowane i warstwowane. Zewnętrzne części ozów otulone są gliną zwałową. W ich sąsiedztwie – często występują jeziora rynnowe, bądź obniżenia morfologiczne.
OZY powstają w wyniku erozji wód znajdujących się pod lodowcem i akumulacji wyerodowanego materiału w sąsiedztwie.
Piaski, żwiry.
Są to grunty dobrze zagęszczone, dobre podłoże budowlane. Potencjalnie bardzo zasobne złoża kruszyw (głównie piaski). Na obszarach, gdzie rozwinęła się działalność wydmotwórcza, przypowierzchniowo może wystąpić pogorszenie nośności podłoża, ze względu na przewianie piasków.
KEMY
Wały, garby o nieregularnym kształcie w planie, lub płaskich powierzchni tarasowych. Pagórki lub wały kemów powstają w obniżeniach lub w szczelinach lodowca. Osady zgromadzone w kemach są z reguły warstwowane. Trudne do wydzielenia. Materiał gromadzony w zagłębieniach lodowca. Pagórki kemowe po stopieniu lodowca.
KEMY tworzą wyniosłości o różnych kształtach i wymiarach. Odkrywka lub wiercenia pomagają stwierdzić tego rodzaju formę. Różne rodzaje gruntów, od pyłów do żwirów. Najlepsze warunki będą występowały na podłożu żwirowym, wyraźnie gorsze na podłożu zbudowanym z pyłów. Pyły są słabo przepuszczalne, mogą pojawić się lokalne poziomy wody zawieszonej na tego typu gruntach. 1-szy poziom wody podziemnej pojawia się u podstaw kemu.
PRADOLINY
Pradoliny – są to szerokie do kilkudziesięciu km doliny, zostały wyżłobione w okresach postojów lodowców przez wielkie rzeki powstałe z połączenia potoków lodowcowych, z rzekami płynącymi z S Polski. Pradoliny mają kierunek prawie równoległy do czoła lodowca i wypełnione są głównie osadami dostarczonymi przez rzeki lodowcowe.
...
paaadrona