Wielkie osiągnięcia mają swój początek w głowie.
Przegląd literatury wskazuje na to, że relacje między sportem i psychologią mają długą historię, sięgającą pierwszych eksperymentów Tripletta [121], w których badacz zajmował się czynnikami wpływającymi na wyniki cyklistów. Znawcy przedmiotu osadzają korzenie psychologii sportu w końcu XIX wieku. Uznawany za jednego z jej prekursorów - amerykański badacz Coleman Roberts Griffith, większość swoich prac naukowych napisał w latach 20- i 30-tych. Książkę "Psychology of Coaching" opublikował w roku 1926 [23], a "Psychology and Athletics" w 1928 [24]. W tamtym czasie współpracował z zespołem baseballowym Chicago Cubs. Panuje przekonanie, że niezwykłe sukcesy, jakie odniosła ta młoda drużyna były efektem owej współpracy. Do grona pionierów tworzących podwaliny specjalności zaliczani są też rosyjscy psychologowie, A.C. Puni [96, 97] i P.A. Rudik [100, 101]. Rozwój polskiej psychologii sportu i jej znaczenie dla dorobku nauk o sporcie i wychowaniu fizycznym, opisały w swoich publikacjach W. Nawrocka (za lata 1932-1959) [77] i G. Olszewska [85, 86]. Psychologowie przez kilka dziesięcioleci badali sport w imię jego własnych celów lub też, ze względów ogólnych, jako przykład ludzkiego zachowania, zanim dyscyplina została rozpoznana i rozwinięta [35, 45, 60, 71, 75, 88, 90, 91, 103, 106, 116, 118, 122, 126]. Przez ponad 30 lat psychologia sportu i aktywności fizycznej (sport and exercise psychology) wzrastała od swych niepewnych początków, do pewnej swojej wartości, dojrzałej dziedziny akademickiej, zaliczonej do grona stosowanych gałęzi psychologii, wspieranej przez niezliczone teksty, międzynarodowe czasopisma (np. International Journal of Sport Psychology, Sport Psychologist, Journal of Sport and Exercise Psychology i wiele innych) i profesjonalne stowarzyszenia, np. Światowe Towarzystwo Psychologii Sportu (ISSP), Towarzystwo Stosowanej Psychologii Sportu (AASP), Sekcję Psychologii Sportu i Ćwiczeń Fizycznych przy Amerykańskim Towarzystwie Psychologicznym (APA; Dyvision 47), Międzynarodowe Towarzystwo Treningu Mentalnego i Doskonałości (ISMTE), a także organizacje kontynentalne, np. Federację Europejską Psychologii Sportu i Aktywności Fizycznej (FEPSAC), zwołujące kongresy, na których specjaliści z całego świata dyskutują nad nowymi teoriami, wynikami badań i rozwiązaniami praktycznymi, wyznaczającymi przyszłość dyscypliny [36, 42, 43, 44, 51, 64, 66, 94, 108]. Podejście teoretyczne i prace o charakterze badawczym dominowały w psychologii sportu aż do lat 80-tych, kiedy to solidne podstawy wiedzy akademickiej okazały się niewystarczające w świetle oczekiwań, wywołanych przez współczesne uwarunkowania świata sportu i aktywności fizycznej, wymagające natychmiastowych rozwiązań praktycznych. Psychologowie sportu podjęli penetrację wszystkich obszarów działalności ruchowej człowieka, w tym psychologicznych aspektów sportu masowego, zdrowego stylu życia, czynnych form wypoczynku, turystyki i rekreacji, edukacji fizycznej, a także sportu osób niepełnosprawnych i widowiska sportowego - jednak, napędem rozwoju i bazą przyszłych zastosowań był w przypadku tej gałęzi wiedzy, sport wielkiego wyczynu [1, 16, 18, 21, 25, 33, 41, 50, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 62, 77, 78, 79, 84, 92, 93, 113, 120, 128]. W ciągu ostatnich 25 lat psychologia sportu przekształciła się z nauki będącej "na zewnątrz" procesu szkolenia w jego część standardową, wspierającą pracę zespołów trenerskich. W wielu krajach stała się integralnym elementem sterowania rozwojem sportowców, podobnie jak ma to miejsce z przygotowaniem kondycyjnym, opieką medyczną czy wsparciem ze strony fizjologii żywienia. W nowoczesnym szkoleniu najlepszych na świecie sportowców uczestniczą wielokierunkowo różni specjaliści, których celem jest wzmocnienie potencjału i efektywności działania sportowego. Od początku lat 80-tych obserwowany jest we wszystkich krajach bardzo wyraźnie trend rosnącej liczby psychologów sportu bezpośrednio zaangażowanych w proces przygotowań do imprez o najwyższej randze, w tym mistrzostw świata i igrzysk olimpijskich, tak w sporcie amatorskim jak i zawodowym [2, 5, 7, 8, 9, 14, 28, 32, 34, 40, 63, 65, 67, 89, 109, 111, 119, 132]. Wszyscy olimpijczycy są w swojej dyscyplinie wybitnymi sportowcami, ale w danym dniu tylko jeden z nich może być zwycięzcą. W obliczu presji różnią się pomiędzy sobą zdolnością do podejmowania trafnych decyzji oraz kontrolowania emocji. W popularnym rozumieniu, celem konsultowania się z psychologami ma być opanowanie przez sportowców sztuki sterowania emocjami i samokontroli, która zmniejszy ryzyko popełnienia błędu w najtrudniejszych momentach walki [12, 15, 26, 29, 70, 76, 88]. Psychologowie, którzy podpisują kontrakty z zespołami olimpijskimi, spędzają tygodnie, miesiące i lata, pomagając zawodnikom w opanowaniu zdolności kierowania zasobami umysłowymi, "oswojenia" lęku, wykorzystania sprawności motorycznej i wyobraźni, ukierunkowania celów, sterowania procesami uwagi i koncentracji, doskonalenia strategii komunikowania się, pełnego powrotu do zdrowia po kontuzjach, pogłębienia i przyspieszenia procesu odnowy i in., zgodnie z hasłem: Kluczem do zwycięstwa i osiągnięcia maksymalnego rezultatu jest połączenie funkcji umysłu i ciała. W uproszczeniu mówi się, że dla olimpijczyków poprzeczka ustawiona jest bardzo wysoko. Ekstremalnie wysoki jest poziom presji i żądań kierowanych pod ich adresem w sytuacjach startowych. Psychologowie sportu pracują z zawodnikami nie tylko w celu złagodzenia dokuczliwego stresu, utrudniającego działanie. Głównie chodzi o to, aby zarówno najmłodsi atleci, jak i starsi mistrzowie umieli wykorzystywać stres dla osiągnięcia lepszych rezultatów i pokonania przeciwników w sportowej rywalizacji [3, 4, 30, 37, 38, 52, 57, 81, 83]. Wiedzy i umiejętności psychologicznych potrzebują także trenerzy, aby potrafili zaostrzyć lub złagodzić pobudzenie startowe u swoich zawodników, jak również świadomie kierować własnymi reakcjami podczas ważnych zawodów. Zwykle trenerzy popełniają wtedy dwa rodzaje błędów: albo z powodu przeżywania napięcia zachowują się "poniżej swojego poziomu fachowego" - stają się nadopiekuńczy lub też boją się udzielać "złej" rady, narażając na szwank szanse zwycięstwa. Czasem także niepotrzebnie pouczają zawodników, przekazując rozpraszające, nadmiernie rozbudowane komentarze na temat wybranych działań technicznych lub taktycznych. Z obserwacji wynika również, że niekontrolowane emocje zaburzają sprawne porozumiewanie się trenerów z zawodnikami [48, 49, 130]. Udział w światowej rywalizacji i licznych startach musi opierać się na stabilnej i silnej motywacji, a przygotowanie sportowców, którzy latami dążą do mistrzostwa i mają po temu zapewnione warunki, wymaga ogromnych nakładów. W stronę psychologów kierowane jest więc pytanie, czy można ukształtować cechy charakterystyczne dla tzw. ludzi sukcesu przy mniejszym nakładzie środków i w krótszym czasie? Za cechy rozpoznawalne osób, które potrafią realizować wielkie dążenia (artystów, polityków, sportowców), uznaje się następujące symptomy:
· niemal bez zastrzeżeń wierzą w siebie i we własne możliwości;
· są zdolne do pełnej koncentracji i poświęcenia, aby zrealizować wybrane cele;
· potrafią wyobrazić sobie swój wyczyn na wiele dni i tygodni wcześniej;
· analizują brak sukcesu, w celu poprawy strategii lub metody działania;
· są w stanie oderwać się od niepowodzeń i odnaleźć nowe "wyzwania" w kolejnych wydarzeniach;
· nawet po porażce nie zaliczają siebie do pokonanych.
Mimo dynamicznego rozwoju psychologii sportu, nie sposób przedstawić propozycji praktycznych rozwiązań w obliczu wszystkich nowych sytuacji i oczekiwań. Takie kwestie, jak: kryzysy w karierze, zadowolenie z czynnego uczestniczenia w dowolnej formie aktywności i w każdym etapie życia, godzenie sportu z nauką, przygotowaniem zawodowym i zabezpieczeniem potrzeb rodziny, kreowanie pozytywnego wizerunku siebie jako sportowca czy też współpraca z mediami i sponsorami, nabierają coraz większego znaczenia. Aktualnie, bardzo istotnym "wyzwaniem" dla praktycznej psychologii sportu i doradztwa psychologicznego, są zagrożenia związane z zażywaniem przez sportowców środków dopingujących, narkotyków oraz leków, problemy przetrenowania, "wypalenia się", zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia) itp. [1, 45, 46, 50, 104, 110, 112]. Szczególnej uwagi wymaga opracowanie materiałów i poradników dla trenerów, które będą poświęcone relacjom z zawodnikami i współpracy z członkami zespołu szkoleniowego, w tym z psychologami sportu oraz rodzinami zawodników.
Coraz śmielsze wchodzenie psychologów w proces szkolenia sportowego, uwydatnia potrzebę pogłębiania przez nich znajomości sportu i specjalistycznego przygotowania do działań praktycznych, włączając w to respektowanie interesu zawodnika i profesjonalną samokontrolę, tj. superwizję prowadzonej działalności i osobistego zaangażowania. Warunkiem nieodzownym dla podjęcia pracy w tej specjalności są ukończone studia psychologiczne. Jednak, bardzo ważną rolę w wykonywaniu profesji pełni obok potencjału wiedzy i umiejętności - własna kondycja psychofizyczna psychologa sportu. Bowiem, nawet jeśli korzysta on/ona ze sprzętu wzbogacającego "warsztat zawodowy", np. relaksatory, symulatory, trenażery czy urządzenia rejestrujące i przekazujące informacje zwrotne typu bio-feedback, to głównie pracuje sobą i od aktualnego stanu umysłowego i emocjonalnego oraz zdolności empatycznych psychologa zależy jakość relacji i odbieranego przez zawodnika wsparcia. Znaczenie pierwszorzędne - obok stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych, odgrywa przestrzeganie zasad etycznych ("Przede wszystkim nie szkodzić"). Często również ważna jest świadomość misji w wykonywaniu trudnych zadań, przy wysokim poziomie presji i oczekiwań społecznych - zgodnie z regułą "czystej gry" [17, 39, 95, 98, 125]., W wielu krajach istnieje system rejestracji i potwierdzania kwalifikacji psychologów sportu, np. Australii, Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii czy USA [73, 75, 126]. Tam gdzie obowiązują certyfikaty, sportowcy i trenerzy mogą łatwiej dotrzeć do wykwalifikowanych konsultantów, chociaż formalne świadectwo samo w sobie nie gwarantuje tego, że konsultant będzie rzeczywiście pomocny. Można uznać, że najtrudniejszą formą "konfrontacji" i potwierdzenia przydatności jest dla psychologa sportu "wspieranie" sportowców podczas igrzysk olimpijskich, ponieważ w odróżnieniu od wszystkich pozostałych imprez o zasięgu światowym, udział w igrzyskach wiąże się dla każdego olimpijczyka z górnym pułapem stresu, walką o najwyższą stawkę i prestiż, ekstremalną rywalizacją, masowością biorących udział dyscyplin, wszechobecnością mediów. Od roku 1996, tj. począwszy od Igrzysk Olimpijskich w Atlancie, tego typu doświadczeniami może się poszczycić w naszym kraju nieliczne, pięcioosobowe grono konsultantów. Oficjalna akredytacja zapewniała kolejno tym psychologom obecność przy polskiej ekipie - podczas letnich i rzadziej podczas igrzysk zimowych [3, 22, 39, 40, 47, 68, 81, 82]. Szczególnie spektakularne, medialnie nagłośnione osiągnięcia Jana Blecharza i Beaty Mieńkowskiej, którzy we współpracy z wybitnymi trenerami Apoloniuszem Tajnerem i Pawłem Słomińskim, wspierali jako członkowie zespołów szkoleniowych, wielokrotnych mistrzów Europy i świata i medalistów olimpijskich - Adama Małysza i Otylię Jędrzejczak, zyskały publiczne uznanie, które "przełożyło się" w skali ogólnopolskiej na wzrost akceptacji i uznania dla tej wąskiej profesji. Współczesny sport jest w całym świecie wielkim biznesem, "nakręcanym" przez olbrzymią popularność takich wydarzeń, jak igrzyska olimpijskie czy mistrzostwa świata w piłce nożnej (FIFA World Cup). Wielu pseudo-specjalistów usiłuje czerpać przy tej okazji nieuprawnione korzyści, sprzedając trenerom i zawodnikom złudzenia, pokazujące drogę do zwycięstwa "na skróty". Niektórzy z nich próbują uszczęśliwiać sportowców cudownymi receptami i metodami. Szczególnej uwagi wymaga to, aby trenerzy i wszystkie osoby odpowiedzialne za wyniki sportowe, zawsze poszukiwały informacji i potwierdzenia, co się kryje za propozycjami różnych guru, gwarantujących łatwy, bo nie poparty ciężkim treningiem "sukces".
Mentalna strona treningu sportowego stanowi względnie nowy, ekscytujący obszar zainteresowania naukowców - szczególnie psychologów sportu, którzy od początku lat 80 tych dążyli do wyjaśnienia znaczenia, opracowania i wprowadzenia wspierających programów psychologicznych do szkolenia sportowców. Celem ich jest rozwój tych zdolności umysłowych, które są niezbędne dla osiągnięcia pełnego mistrzostwa oraz wykorzystanie emocji ułatwiających zdobycie przewagi nad przeciwnikami. W latach 90-tych, akceptacja dla treningu mentalnego i zaangażowanie w jego realizację sportowców z wielu krajów potwierdziło w sposób praktyczny przydatność oferowanych metod [71, 72, 80, 95, 98, 117, 126]. W Stanach Zjednoczonych - trening psychologiczny został wpisany na czołową pozycję działalności Komitetu Olimpijskiego USA. Od lat funkcjonuje przy USOC zespół psychologów sportu (Sport Psychology Registry), który przygotowuje amerykańskie reprezentacje do wielkich imprez. Olimpijskie Centra Szkoleniowe w Colorado Springs i w San Diego zatrudniają aktualnie czterech pełnoetatowych psychologów sportu [75]. Podobną aktywność obserwuje się w większości krajów Europy Zachodniej, Australii, Izraelu, Korei, Japonii - a ostatnio, szczególnie nasilone działania specjalistów w Chinach - w związku z przygotowaniami do Igrzysk Olimpijskich Pekin'2008. Regularnie wykonywane ćwiczenia mają podwyższać ogólną "kondycję psychofizyczną" zawodnika w oparciu o rozpoznanie jego "silnych stron" i "słabości", wzmacniać pewność i wiarę w siebie, redukować lęk przed porażką, korygować procesy myślowe, mające bezpośredni związek z walką sportową. Znawcy przedmiotu wiedzą, że najwyższe osiągnięcia i medale zdobywa się w sporcie tylko wtedy, kiedy na wytrenowany potencjał psychofizyczny nałoży się aktualna dyspozycja zawodnika. Zatem, "gorące" cele związane z treningiem psychiki sportowca sprowadzić można do dwóch problemów: po pierwsze, jak wzmocnić i "wyostrzyć" kompetencje startowe; spostrzeganie, decydowanie; po drugie, jak osiągnąć w walce emocjonalną przewagę nad przeciwnikiem? Popularne na świecie programy treningu psychologicznego, opisane w wielu źródłach, zostały opracowane dla zawodników uprawiających wszystkie dyscypliny indywidualne i zespołowe. Wykorzystuje się w nich takie "narzędzia", jak dzienniczek samokontroli umysłowej, programowanie celów, techniki pozytywnego samookreślania, autoprezentacji i afirmacji, różne sposoby relaksacji i wizualizacji, techniki skupiania uwagi i koncentracji na zadaniu, sposoby odnajdywania tzw. "strefy szczytowych osiągnięć" (zone of peak performance), bądź stanu flow, w którym dochodzi do harmonijnej współpracy umysłu i ciała oraz idealnego "przepływu" informacji między umysłem a ciałem zawodnika [10, 39, 95, 108, 123]. Trening psychiki, nazywany m.in. treningiem mentalnym (mental training), wewnętrznym treningiem umysłowym (inner mental training) czy też treningiem umiejętności psychologicznych (psych-skills training), podobnie jak każdy inny celowy trening, charakteryzuje się dwoma aspektami:
· jest procesem systematycznym, długoterminowym, kontrolowanym i regularnym, co wiąże się z koniecznością opracowania planów, ich realizacji, oceny przebiegu i efektów oraz - jeśli to konieczne - modyfikacji, gdyż działania sporadyczne nie są treningiem celowym;
· poprzez trening dąży się do strukturalnej lub funkcjonalnej adaptacji, koniecznej dla sprawnego i skutecznego działania.
Szczególne znaczenie ma to, że częścią treningu psychiki jest poznanie granic własnych możliwości i że nabywane tą drogą właściwości wpływają na ogólny rozwój sportowców. Takie umiejętności, opanowane w procesie treningu psychologicznego, jak wyznaczanie i świadome realizowanie celów, obserwowanie i korygowanie własnych reakcji, analizowanie błędów, organizowanie pracy czy ocenianie jej efektów, mogą przynieść sportowcom wielorakie korzyści w życiu zawodowym i osobistym, zmniejszając ryzyko bezradności i przypadkowości działania, zwiększając przy tym szanse osiągnięć w każdej dziedzinie. Systematyczny trening psychologiczny nie jest procesem ani łatwym, ani szybkim. Wymaga od zawodnika pełnego zaangażowania i akceptacji - pozytywne efekty częściej osiąga ten, kto polubi pracę nad sobą. Widoczne efekty następują zwykle po 3-6 miesiącach ukierunkowanej pracy [4, 17, 31, 38, 88, 95, 116, 131]. W treningu mentalnym wykorzystuje się "środki", jakimi dysponuje umysł człowieka, między innymi myśli, mowę, pamięć, wyobraźnię, spostrzeganie, zarówno na poziomie działań świadomych, jak i podświadomych, z odwołaniem się do sfery uczuć i emocji. W przypadku sportu proces ten ma doprowadzić nie tylko do rozwoju umiejętności psychicznych, ale także do wzrostu sprawności psychomotorycznej, przede wszystkim zaś zwiększenia kontroli nad przebiegiem własnej aktywności ruchowej. W konsekwencji - znajduje to wymierne odzwierciedlenie w poprawie wyników sportowych. W tym rozumieniu, psychologia oferuje zawodnikom "tajną broń", która w wyścigu po olimpijskie laury umożliwia pełne spożytkowanie doskonalonej w toku szkolenia sportowego sprawności motorycznej, umiejętności technicznych i taktycznych. Cytaty z wypowiedzi dwóch uczestniczek Igrzysk Olimpijskich w Sydney wydają się potwierdzać opłacalność "ryzyka" związanego z podjęciem treningu psychiki:
· "Aby zwyciężyć - trzeba być kilerem. Wierzę, że trening mentalny, autosugestia i wizualizacja pomogą mi, aby tak było..".
· "Każda dobra zawodniczka podejmuje ryzyko... inaczej się nie da".
Znana, amerykańska psycholog sportu Kay Porter [95], sformułowała szereg zaleceń, ułatwiających korzystanie z Treningu Mentalnego, między innymi:
Uczyń z tego priorytet; Bądź gotów na podjęcie ryzyka; Rozpoznaj i wzmacniaj to wszystko, co przynosi korzyści i "sprawdza się", zwłaszcza podczas zawodów; Zaangażuj się osobiście; Podejmij działanie "tu i teraz" i pozwól, aby "oddaliło się" to, co cię ogranicza; Oddychaj głęboko, aby pozbyć się napięcia i niepokoju; Pozwól sobie na radość i zadowolenie z siebie; Zaufaj sobie!
Pierwsze próby celowego wspomagania polskich sportowców podjęto w połowie lat sześćdziesiątych. Powołano wówczas Zespół Ekspertów przy Polskim Komitecie Olimpijskim, składający się z psychologów i pedagogów, których oferta obejmowała badania diagnostyczne i ogólną wiedzę psychologiczną, przystosowaną do potrzeb szkolenia sportowego. Wtedy też wprowadzono do programów przygotowań do Igrzysk Olimpijskich w Tokio ćwiczenia relaksacyjne, nawiązujące do metodyki treningu autogennego wg Schultza [99], co można uznać za działania nowatorskie w skali sportu światowego. Niestety, po krótkim okresie rozwoju nastąpiła stagnacja i dopiero pod koniec lat 80 tych, większa grupa psychologów związanych ze sportem - zatrudnionych głównie w Zakładach Psychologii przy AWF-ach, COMS i Instytucie Sportu w Warszawie, a także w niektórych klubach sportowych i Szkołach Mistrzostwa Sportowego - wznowiła współpracę z trenerami i zawodnikami, wdrażając różne techniki i metody psychoregulacji do praktyki sportowej. Od wielu lat organizowane są przez Sekcję Psychologii Sportu przy Polskim Towarzystwie Naukowym Kultury Fizycznej konferencje naukowe, poświęcone psychologicznym aspektom aktywności fizycznej i sportu. Ich plonem są zwykle zbiorowe monografie tematyczne, przydatne w kształceniu studentów uczelni wf, trenerów, nauczycieli [19, 20, 35, 61, 85, 86, 87, 102, 105, 120, 127, 129]. Psychologowie sportu organizują też konferencje i szkolenia dla trenerów - głównie w formie warsztatowej. Ten rodzaj popularyzacji wiedzy zwykle owocuje dalszą współpracą . Trenerzy zapraszają psychologów na zgrupowania i zawody, w wyniku czego powstają interesujące programy specjalistyczne. Wnikliwa obserwacja i analiza zadań sportowych jest początkiem aplikacji różnych metod wspierania psychologicznego sportowców w poszczególnych dyscyplinach sportu [47, 82]. Znaczącą rolę we wdrażaniu propozycji treningu mentalnego do polskiego sportu odegrały trzy konferencje szkoleniowe: seminarium zorganizowane przez Instytut Sportu w cyklu spotkań "Szkoła Trenerów - Stres", w 1993 roku w Kazimierzu Dolnym/n.Wisłą, którego głównym wykładowcą był szwedzki psycholog, założyciel i pierwszy prezydent Światowego Towarzystwa Treningu Mentalnego (ISMTE) L.E.Unestahl [38, 121, 122, 123]; I międzynarodowa konferencja metodyczno-szkoleniowa "Trening Mentalny w procesie przygotowań olimpijskich - Atlanta'96", która odbyła się w Jadwisinie pod Warszawą, w 1995 roku, z udziałem psychologów z USA, K.P.Henschena i A. Poczwardowskiego [70, 94, 127], jak również międzynarodowe warsztaty szkoleniowe dla trenerów uczestniczących w programie przygotowań olimpijskich Sydney 2000, zorganizowane w Spale w 1997 roku, poświęcone technice wykorzystania bio-feedbacku, z udziałem psychologa z Izraela B.Blumensteina [5, 6]. W dyskusjach i zajęciach warsztatowych, głosy polskich trenerów potwierdziły praktyczne znaczenie twierdzenia będącego kanonem sportu: kluczem do osiągnięcia sukcesu i perfekcji w działaniach obciążonych wysokim stopniem ryzyka, wysiłku czy stresu, jest - obok zdolności - przemyślany, konsekwentny, zdeterminowany i wysoce świadomy trening oraz możliwość "sprawdzania się" w sytuacjach, które umacniają przekonanie o własnych możliwościach i potęgują pozytywne doświadczenia. Akceptację i zainteresowanie zyskały metody treningu psychologicznego sprawdzone w przygotowaniach mistrzów olimpijskich z krajów będących potęgą światowego sportu. Cieszący się ogromną popularnością w Stanach Zjednoczonych, psycholog sportu i wykładowca Uniwersytetu w Utah, K. P. Henschen [27, 70], za najprostszą drogę podwyższenia jakości wykonania ćwiczeń i poprawy wyniku sportowego, uznaje opanowanie tzw. umiejętności kluczowych (cardinal skills of performance), do których zaliczane są:
· relaksacja (zwiększa możliwość skutecznego komunikowania się z własnym ciałem);
· koncentracja (wzmacnia zdolność skupienia uwagi na tym co istotne i obniżenia lęku podczas zawodów);
· wizualizacja (poprzez wyobrażenia można ćwiczyć technikę wykonania, jak również przeprowadzać "umysłową próbę startu" w oparciu o dominujący styl wyobrażeniowy, np. wzrokowy, kinestetyczny, słuchowy);
· dialog wewnętrzny (pozytywne autosugestie, np. chcę..., mogę..., potrafię..., odblokowują źródła energetyczne i przeciwdziałają negatywnym, samoutrudniającym "przepowiedniom");
· procedury przedstartowe (własny "rytuał" przedstartowy doprowadza do optymalnego pobudzenia i pełnej sprawności procesów poznawczych, zwiększając skuteczność startową zawodnika).
Należy podkreślić, że metody i strategie psychologiczne nie posiadają ukrytej siły same w sobie; nabierają znaczenia w rękach doświadczonych trenerów i zawodników, pracujących nad psychiczną stroną sukcesu sportowego. Aktualnie, jesteśmy w kraju świadkami przekształcania się psychologii sportu. Pod koniec 2000 roku, grupa specjalistów podjęła decyzję o utworzeniu Sekcji Psychologii Sportu przy Polskim Towarzystwie Psychologicznym [22, 107]. Do jej najpilniejszych zadań należy opracowanie konkretnych wskazań dla szkolenia psychologów sportu i stworzenie kierunkowych programów treningu zawodowego. Wzrost statusu i wiarygodności psychologii sportu, jak również coraz większe zainteresowanie młodych adeptów psychologii i potrzeba ich specjalistycznego kształcenia, sygnalizują rosnące zapotrzebowanie na materiały i poradniki praktyczne związane z aplikacją psychologii w sporcie. Na polskim rynku pojawiły się nieliczne jak dotąd publikacje książkowe, poświęcone zagadnieniom treningu mentalnego, opracowane przez polskich psychologów sportu [38, 39] bądź tłumaczone z innych języków [31, 72, 114], jak również poradniki i opracowania naukowe, wskazujące na praktyczną użyteczność wiedzy psychologicznej, napisane przez trenerów i teoretyków sportu. [7, 11]. W poszukiwaniu nowych rozwiązań, od lat 80-tych prowadzono obserwacje, którymi objęto liczną populację sportowców. Z drugiej strony, zapożyczano i modyfikowano różne metodyki stosowane we wszystkich obszarach psychologii (w tym psychoterapii lub psychologii pracy), poszerzając ofertę możliwości doskonalenia mistrzostwa sportowego metodami psychologicznymi. Działania te stymulowały nieustanny rozwój psychologii sportu jako cennego źródła wiedzy i wpływały na wzrost jej przydatności praktycznej. Tym niemniej, mimo poczynionego w ciągu ostatnich lat olbrzymiego postępu, zarówno w prowadzonych badaniach, jak i w ich profesjonalnej aplikacji, wciąż jeszcze dla zbyt wielu polskich trenerów, działaczy i zawodników, psychologia sportu jest "wiedzą tajemną", zaś relacje między wynikiem sportowym a stanem psychicznym sportowca i jego umiejętnością wykorzystania w walce pełnego potencjału możliwości psychofizycznych - niedostatecznie zrozumiane. Całkowicie zgadzam się z amerykańskim badaczem Shanem Murphy [75], który w jednej ze swoich prac napisał: "jako psychologowie sportu musimy wiele zrobić, aby nasza wiedza psychologiczna przestała być w sporcie jednym z lepiej ukrywanych sekretów". Musimy dołożyć starań, aby stała się przystępna dla potencjalnego odbiorcy (używając mniej hermetycznego języka i rzetelnie potwierdzając skuteczność udzielanej pomocy: sportowcom, ich trenerom, rodzinom, zespołom szkoleniowym). Na szczególną uwagę zasługuje współpraca z mediami, ze względu na możliwość nagłośnienia psychologicznych zasad, warunkujących osiągnięcia. Pozytywnego wzmocnienia potrzebuje również klimat motywacyjny, aby przyciągnąć do sportu mniejszych i większych miłośników sportowej rywalizacji [13, 74, 110]. Na tle aktualnych dokonań psychologii sportu można mieć pewność, że rosnący trend nadal będzie kontynuowany w przyszłości [115]. Wyniki badań z wielu dziedzin, w tym neuropsychologii, pomagają w lepszym rozpoznaniu pracy mózgu, na tak głębokim poziomie, jak nigdy przedtem. Wyłom w rozpoznaniu znaczenia takich procesów, jak koncentracja, motywacja, reakcje stresowe czy kreowanie wyobrażeń i coraz dokładniejsza wiedza na temat ich sterowania, może być przekazywana trenerom i sportowcom, wzmacniając zdolność do lepszych osiągnięć. W ślad za tym, praca psychologów sportu będzie na wzór innych ważnych dziedzin zajmujących się ludzką egzystencją, jeszcze bardziej znacząca. Przez okres swojej własnej historii, psychologia sportu importowała techniki wdrożeniowe z pozostałych działów psychologii. Obecnie, jej koncepcje stają się coraz częściej materiałem eksportowanym do wielu obszarów zastosowań, takich jak kierowanie zespołami, rozwój osiągnięć w biznesie i wojsku, optymalizacja wystąpień publicznych, wpływanie na efektywność pracy w różnych wysoce stresujących sferach działalności człowieka.
Na koniec, pragnę podzielić się w kilku zdaniach własnymi doświadczeniami zawodowymi. Współpracuję ze sportowcami i trenerami od ponad 30 lat. Działalność psychologa-praktyka rozpoczęłam w 1973 roku od uczestnictwa w zimowym zgrupowaniu wielkiego teamu sprinterek, które pod kierunkiem trenera Andrzeja Piotrowskiego, wielokrotnie potwierdzały najwyższą światową klasę. Był to więc dla młodego konsultanta "skok na głęboką wodę". Do grona sportowców, z którymi miałam zaszczyt współpracować przez te wszystkie lata, należą seniorki i seniorzy - reprezentanci Polski i olimpijczycy w takich dyscyplinach jak: lekka atletyka, piłka nożna, pięciobój nowoczesny, szermierka, tenis, tenis i szermierka na wózkach, tenis stołowy, piłka koszykowa, wioślarstwo, gimnastyka artystyczna, żeglarstwo, łyżwiarstwo figurowe i biathlon oraz młodsi stażem sportowcy - młodzicy i juniorzy uprawiający bieg na orientację, tenis, boks, żeglarstwo deskowe, strzelectwo sportowe i in. W swojej praktyce stosuję podejście eklektyczne (głównie poznawczo-behawioralne). Obejmuje ono programy edukacji i samoregulacji w ogólnych ramach tzw. "psychologii sukcesu", realizowane w kontaktach indywidualnych (z trenerami, z zawodnikami, z rodzicami), jak również z grupą (zespołem szkoleniowym, drużyną). Hasłem przewodnim i docelowym każdej formy kooperacji jest magiczne: HOPS! (harmonia - optymizm - pewność - spokój). Głównym celem własnej pracy zawodnika ma być opanowanie wielu umiejętności, w tym: optymalnego wykorzystania rutyny przedstartowej i startowej; podejmowania skutecznych decyzji; koncentracji na elementach pozytywnych (dla wyniku sportowego); efektywnej walki "pod napięciem" i właściwego reagowania na błędy; radzenia sobie w sytuacjach zwyciężania oraz przegrywania; prawidłowej komunikacji i autoprezentacji; korzystnej współpracy z mediami; pogłębienia i przyspieszenia "wewnętrznych" procesów restytucji i in. Problematyka wiodąca we współpracy z trenerami, to między innymi: priorytety i styl kierowania; komunikacja z zawodnikami/drużyną; współpraca z zespołem szkoleniowym; radzenie sobie z własnym napięciem. Bardzo istotną rolę w mojej pracy ze sportowcami spełnia ogólne doradztwo psychologiczne w sprawach życiowych (np. okresy krytyczne w karierze, schyłek kariery, rodzina, nauka, przygotowanie zawodowe, relacje z decydentami i sponsorami itp.). W efekcie, większość zawodników poznaje i wprowadza do swoich działań rutynowych metody relaksacji i wizualizację. W trakcie zajęć często wykorzystuję muzykę ("słowa niosą moc, której muzyka dostarcza energii"), wideo-kasety oraz różne techniki bio-feedback'u. Sporadycznie konsultuję się z innymi psychologami, choć w moim przekonaniu istnieje potrzeba stałej wymiany doświadczeń i emocjonalnej stymulacji. Na szczególne podkreślenie zasługuje delikatna kwestia "rozliczania" psychologa sportu z rezultatów jego pracy, ponieważ wiele oddziaływań ma charakter poufny, a terenem interakcji jest sfera odczuć subiektywnych. Przy ocenie "dokonań" lub "braku dokonań", wyłączne zastosowanie kryterium wyniku sportowego często bywa niewystarczające. Rzetelna praca, oparta na wzajemnym zaufaniu i pozytywnych relacjach z zawodnikami i trenerami przynosi odległe, niewymiernie korzystne efekty, które w równej mierze powinny decydować o poczuciu sukcesu i satysfakcji zawodowej.
Autorka jest psychologiem, pracuje w Zakładzie Psychologii Instytutu Sportu w Warszawie. Zobacz także: Sekcja Psychologii Sportu PTP
1. Biddle S. (1987) Foundations of Health-Related Fitness in Physical Education. Ling P.H., London.
2. Blecharz J., M.Herzig (1996) Koncentracja w sporcie. Natura - zakłócenia - trening. W: J.Kłodecka-Różalska (red.) Przekraczanie umysłem możliwości ciała. Biblioteka Trenera, Warszawa, pp. 26-39.
3. Blecharz J. (2001) Psychologia narciarskich skoków. Charaktery 3.
4. Blecharz J. (2003) Ku mistrzostwu - wywiad. WIP, Biuletyn WOT PTP 3:2-5
5. Blumenstein B. (1997) Linking Theory and Practice in Sport Psychology: Myths and Truths. Ribstein Center for Sport Medicine Sciences and Research Wingate Institute, Israel. (Referat wygłoszony na Międzynarodowych Warsztatach Szkoleniowych dla Trenerów. Spała, 10-12.12.1997).
6. Blumenstein B. (1997) Międzynarodowe warsztaty szkoleniowe dla trenerów - program (The Wingate Biofeedback Program). Spała 10-12 grudnia 1997.
7. Botwina R., W.Starosta (2002) Mentalne wspomaganie sportowców. Teoria i praktyka. MSMS, Warszawa.
8. Buceta J. (1996) Sport and Exercise Psychology in Spain. In: Sport and Exercise Psychology: A Global Perspective. Symposium unpublished typescript. Williamsburg, Virginia.
9. Chung H.Ch.(1996) Sport and Exercise Psychology in Korea. In: Sport and Exercise Psychology: A Global Perspective. Symposium unpublished typescript. Williamsburg, Virginia.
10. Csikszentmihalyi M. (1975) Beyond boredom and anxiety. Jossey-Bass, San Francisco.
...
evangeli