1. Procedura postępowania badawczego.
Proces badania naukowego to następujące kolejno po sobie w sposób systematyczny i planowy działania, począwszy od sformułowania problemu po przeprowadzenie badań i analizę wyników. Na każdym z etapów wykonuje się konkretne czynności pozwalające na jego ukończenie i przejście do kolejnego.
H. Muszyński wyróżnia następujące etapy postępowania badawczego:
FAZA KONCEPCJI
1. postawienie i sformułowanie problemu (problemów) badań,
2. sprecyzowanie hipotezy roboczej (lub hipotez),
3. wyłonienie i zdefiniowanie zmiennych,
4. dobór wskaźników do poszczególnych zmiennych,
5. dobór odpowiednich metod badawczych i opracowanie technik badań,
6. opracowanie procedury badań,
FAZA BADAŃ
7. przeprowadzenie badań,
8. uporządkowanie materiałów i ich analiza,
9. analiza teoretyczna uzyskanego materiału i wyprowadzenie wniosków.
2. Istota problemu badawczego.
T. Pilch i T. Bauman podają, że „problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków pomiędzy zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to mówiąc jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania”. Odpowiednio sformułowane problemy są swoistym uszczegółowieniem celu badań. Jest to bardzo ważny aspekt w procesie badawczym, ponieważ od tego zależy skuteczność i poprawny przebieg kolejnych etapów badań. Jak mówi S. Nowak, „pytania te dotyczą, rzecz jasna, pewnych <przedmiotów> w sensie dosłownym […] i zdarzeń czy procesów, którym one podlegają, które określają już swobodniej rozumiany <przedmiot> zainteresowania.
Aby sformułowane problemy badawcze były poprawne, należy uwzględnić następujące kryteria ich poprawności metodologicznej:
T. Pilch i T. Bauman także określili warunki, jakie powinien spełniać poprawie sformułowany problem badawczy. Wyróżniają oni następujące cechy:
rozstrzygalność empiryczna i wartość praktyczna problemu badawczego, co nie zawsze jest możliwe w określeniu w początkowej fazie koncepcji. Należy jednak zaufać naszej intuicji badawczej i wiedzy, jaką posiadamy. Rzetelne podejście do pracy powinno ułatwić jego poprawne skonstruowanie.
3. Zmienne i wskaźniki. Pojęcie, rodzaje.
Zmienne w badaniach naukowych służą uszczegółowieniu problemów badawczych, jakie chcemy rozwiązać przez podejmowane przez nas badania. Zmiennymi są zazwyczaj cechy, właściwości charakterystyczne dla danego zjawiska czy procesu, bądź też czynniki będące ich przyczyną lub skutkiem. Wskaźniki natomiast określają wyodrębnione zmienne. Ich głównym zadaniem jest znalezienie empirycznego sensu dla ustalonych zmiennych. Proces ten nazywać będziemy operacjonalizacją, przez co rozumieć będziemy przełożenie zmiennych na wielkości poddające się badaniom empirycznym.
Według M. Łobockiego przez zmienne niezależne rozumiemy pewne czynniki powodujące określone zmiany w innych czynnikach (zmiennych) a przez zmienne zależne, czynniki podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych. Takimi zmiennymi mogą być różnego rodzaju oddziaływania wychowawcze. Inaczej mówiąc, mogą to być działania natury pedagogicznej, które mają na celu spowodowanie określonych skutków w rozwoju ogólnym dzieci i młodzieży. Zmienne zależne to rzeczywiste lub domniemane skutki uwzględnionych w badaniach zmiennych niezależnych, czyli spodziewane przez badacza wyniki zastosowanych oddziaływań. Można powiedzieć, więc, że zmienne zależne są bezpośrednim lub przynajmniej pośrednim następstwem zmiennych niezależnych. Oznacza to zmienne zależne są warunkowane przez te drugie. Poza tym w badaniach zmienne mogą pełnić zmienną rolę, tzn. że w danym przypadku konkretna cecha będąca na początku zmienna niezależną, w toku dalszych analiz stanie się zmienną zależną.
Ustalenie zmiennych pozwala na określenie na podstawie jakich wartości będziemy rozstrzygać o występowaniu oraz stopniu nasilenia poszczególnych zmiennych. Mówimy wówczas o doborze wskaźników. Według S. Nowaka wskaźnik to „pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje”.
Możemy wyróżnić następujące rodzaje wskaźników:
· definicyjne – zwracają one uwagę na sposób, w jaki łączą się ze sobą wskaźnik i wartość wskazywana. Przy ich wykorzystaniu próbuje się przedstawić definicję właściwości, która jest celem przeprowadzonego badania. Aby dobrać wskaźnik do badanej sytuacji trzeba najpierw dokonać definicji tej sytuacji, której wyrażeniem ma być wskazywany obiekt;
· empiryczne – charakteryzują się tym, że cecha i obiekt wskazywane są możliwe do zaobserwowania. Związek pomiędzy obiektem wskazywanym, a cechą obija się o doświadczenie, które przeżywamy w bezpośredni sposób, w momencie obserwowania. Zmienne uznajemy za istniejące na podstawie bezpośredniej obserwacji wskazującej na bezpośredni związek między nimi, np. dziecko co tydzień uczestniczy we Mszy Świętej, co możemy uznać za przejaw wiary;
· inferencyjne – pojawia się w bardziej skomplikowanej sytuacji tj., gdy cesze wykazywanej nie da się przyporządkować definicji, jakiejś sytuacji, która by ja opisywała i nie jest możliwe dokonanie jej obserwacji. O tym, że jakaś sytuacja miała miejsce możemy stwierdzić pośrednio (nie przez obserwacje bezpośrednią), a więc okazuje się, iż coś się wydarzyło, a my to zauważamy mimo, że się ono nie ujawnia.
4. Interpretacja hipotezy.
Hipotezy robocze są próbą odpowiedzi na sformułowane uprzednio problemy badawcze. Formułuje się je w postaci twierdzeń. Są świadomie przyjętymi przypuszczeniami, założeniami wymagającymi potwierdzenia lub odrzucenia na podstawie przeprowadzonych badań. Hipoteza jest spodziewanym przez badacza wynikiem zaplanowanych działań.
Od poprawnie sformułowanej hipotezy oczekuje się, by:
· Można było ją zweryfikować
· Wyrażała związek pomiędzy zmiennymi dającymi się zbadać
· Była przypuszczeniem wysoce prawdopodobnym znajdującym poparcie w dotychczasowym dorobku naukowym
· Była wnioskiem z dotychczasowej obserwacji i doświadczeń badacza
· Stanowiła twierdzenie wyrażone w sposób jednoznaczny i możliwie uszczegółowiony
Należycie sformułowana ułatwia w miarę skuteczne zorganizowanie badań, związanych zwłaszcza z rozwiązywaniem problemu dotyczącego relacji między zmiennymi. Od trafności i poprawności teoretycznej i metodologicznej hipotezy zależy skuteczność przeprowadzonych badań oraz możliwość wykrycia rzeczywistych uwarunkowań, struktur i dynamiki badanych zjawisk czy rzeczy.
5. Sposoby interpretacji wyników badań.
Analiza jakościowa – umożliwia wielostronną charakterystykę badanych zjawisk , pozostaje w ścisłym związku z badaniami jakościowymi. Odbywa się to głównie w formie narracyjnej lub eseistycznej, z wykluczeniem na ogół wszelkich zawiłych zestawień liczbowych i obliczeń statystycznych. W tym znaczeniu analiza badań jakościowych jest oczywistym przeciwieństwem analizy badań ilościowych.
Analiza ilościowa – niezbędna w przypadku badań ilościowych. W jej przeprowadzaniu przydatna okazuje się znajomość statystyki opisowej lub matematycznej, a także praktyczna umiejętność stosowania statystyki w opracowaniu wyników badań. Poprawne posługiwanie się nią pozwala na trafne wyciąganie wniosków końcowych z analizowanego materiału badawczego.
6. Znaczenie badań i analiz jakościowych w procedurze badawczej.
· Badania jakościowe poniekąd uzupełniają badania ilościowe
· Częściowo wyrównują słabe strony badań ilościowych
· Nie narzucają one badanym języka odpowiedzi dzięki czemu badacz może poznać dodatkowe aspekty badanego problemu
· Umożliwiają poznanie badanego zjawiska w przekroju dynamicznym i rozwojowym
· Dzięki nim można łatwo dotrzeć do złożoności i osobliwości niektórych badanych zjawisk
· Umożliwiają poznanie szerszego konteksty badanych zjawisk i rozpoznanie ich w warunkach naturalnych
· Partnerskie traktowanie osób badanych i liczenie się z ich kompetencjami ze względu na bezpośredni charakter przeprowadzanych badań.
7. Sposoby weryfikacji założeń hipotetycznych. – tu nie piszę odpowiedzi, gdyż chodzi o metody narzędzia i techniki badawcze – pokrótce omówić co to jest.
8. Organizacja i przebieg badań.
9. analiza teoretyczna uzyskanego materiału i wyprowadzenie wniosków
9. Sposoby doboru populacji do badań.
· Losowy dobór osób badanych – dobór osób z określonej populacji w sposób przypadkowy, a nie świadomy
· Celowy dobór osób badanych – dobór osób badanych z danej populacji dokonuje sam badacz.
W badaniach pedagogicznych przydatny jest zwłaszcza prosty, systematyczny i warstwowy dobór osób badanych:
· Prosty dobór – dokonanie numeracji każdej z osób z określonej populacji na karteczkach, następnie jest losowanie tylu karteczek ile potrzebnych jest osób do badania
· Systematyczny dobór – polega Np. na zakwalifikowaniu do badań co trzeciego ucznia z klasy wg numeracji w dzienniku.
· Warstwowy dobór – dobór tej samej liczby badanych z kilki grup z rozróżnieniem Np. na płeć, wiek.
10. Metody badań w pedagogice.
Cytując za A. Kamińskim metodę badań będziemy rozumieli jako „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu badawczego”. Można powiedzieć, że są to ogólne schematy postępowania, czynności służących do znalezienia odpowiedzi na dręczące nas pytania w ramach badanego zjawiska. S. Nowak metody badawcze określa jako „typowe, powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie […] uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”. Najprościej metodę badawczą można wytłumaczyć jako zbiór norm i reguł postępowania badawczego przede wszystkim w celu głębszego poznania. H. Muszyński podkreśla, że „wybór odpowiednich metod badawczych musi następować w wyniku dokładnej analizy każdej zmiennej osobno oraz w następstwie dokonanego doboru do niej odpowiedniego wskaźnika. Można w ten sposób ustalić, która metoda najsilniej oddziałuje na daną zmienną i dobrać najlepszą w takim przypadku metodę. Według W. Zaczyńskiego „metoda badania naukowego jest to celowy, planowy, obiektywny, dokładny i wyczerpujący sposób poznania danego wycinka rzeczywistości, stosowany intencjonalnie z przestrzeganiem określonych założeń metodologicznych.
· Eksperyment pedagogiczny – bada zależności między celowo dobranymi oddziaływaniami dydaktyczno – wychowawczymi a skutkami powstałymi w wyniku tychże oddziaływań
· Monografia pedagogiczna – jej przedmiotem są instytucje wychowawcze, a konkretnie ich struktura, zasady i efektywność działań i opracowanie koncepcji ulepszeń
· Met. Ind. Przypadków – analiza jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawczych i życiowych.
· Met. Sondażu diagnostycznego – polega na gromadzeniu informacji o problemach interesujących badacza najczęściej za pomocą kwestionariusza ankiety, za pomocą którego badani czyli respondenci wyrażają swoją opinię na dany temat.
11. Techniki badań w pedagogice.
Techniką badań według A. Kamińskiego są „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów”. Zatem dobór techniki badawczej warunkowany jest przez wybór metody. Poza tym technika badawcza opiera się raczej na pojedynczych czynnościach, natomiast na metodę badawczą składa się szereg działań. Czynności te w sensie logicznym są pojęciami podporządkowanymi w stosunku do metody, a sensie rzeczowym o znacznie węższym zakresie niż metoda. Technika badawcza ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo jednorodnych. Technika badań to czynność poznawcza, to najczęściej angażujący proces badaczy i innych ludzi.
· Obserwacja - według Tadeusza Pilcha obserwacja jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń. To czynność celowa i planowa. Te cechy odróżniają obserwację naukową od obserwacji codziennej.
· Wywiad – rozmowa badacza z respondentem/ami według Np. przygotowanego wcześniej kwestionariusza
Ankieta - Badania ankietowe polegają na zadawaniu pytań respondentom za pomocą kwestionariusza ankiety jako narzędzia badawczego. Pytania są na ogół w formie pisemnej, a przeprowadzana ankieta zazwyczaj jest anonimowa. Rzadko kiedy mamy do czynienia z ankietą jawną. Warto zauważyć, że anonimowość ankiety sprzyja szczerym odpowiedziom respondentów. Chciałabym zwrócić uwagę na wymagania, jakie stawia się badaniom ankietowym. Są one, moim zdaniem istotne przy konstruowaniu kwestionariusza ankiety:
1. przede wszystkim należy dobrać odpowiednie osoby do badania;
2. pytania powinny być przede wszystkim zrozumiałe, gdyż respondent nie ma możliwości na wyjaśnienia od osoby prowadzącej badania;
3. ankieta powinna dotyczyć wąskiego zagadnienia;
4. istotna jest także forma zadawanych pytań. Należy używać formy grzecznościowej, czyli do dzieci i młodzieży zwracamy się przez dużą literę: Ty, Wy; natomiast do osób dorosłych przez Pan, Pani, Państwo;
5. unikajmy bezosobowych form zwracania się;
6. istotna jest kolejność zadawanych pytań, tzn. pierwsze pytania powinny stymulować do odpowiedzi na kolejne i nie utrudniały odpowiedzi na nie. W związku z tym najpierw zadajemy pytania o charakterze ogólnym przechodząc do pytań bardziej szczegółowych;
7. należy dbać o staranny wydruk zestawu pytań, jakość papieru i układ graficzny pytań, mimo że nie zawsze przywiązywana jest waga do tego wymagania przez osobę badającą;
8. w przypadku pytań otwartych zostawmy na tyle wolnego miejsca, by respondent mógł swobodnie wyrazić swoją opinię na dane pytanie czy zagadnienie;
zbyt duża liczba pytań może zniechęcić do uczestnictwa w badaniu, jednak ich za mała liczba może nie dać odpowiedniego obrazu badanego np. zjawiska. Dlatego kierując się intuicją badacza, należy ograniczyć je do niezbędnego minimum.
· Badanie dokumentów
· Techniki socjometryczne –
· Zgadnij kto?
· Plebiscyt życzliwości i niechęci W ujęciu J.L. Moreno zasługuje na specjalną uwagę. Jej wartość dla pedagogiki polega na tym że:
· umożliwia ona wyodrębnienie tych jednostek w grupie, które wymagają szczególnej opieki wychowawczej.
· pozwala racjonalnie organizować grupy robocze dla wykonania określonych zadań, harmonizować nieoficjalnie życie grupy z jej życiem oficjalnym,
· ułatwia wyodrębnienie z grupy tej osoby , która ciesząc się zaufaniem wszystkich członków, może spełniać kierownicze funkcje - przewodniczącego samorządu klasowego, szkolnego itp.,
· ułatwia obserwowanie w strukturze społecznej grupy zmian , zachodzących pod wpływem oddziaływania zmiennych kontrolowanych w określonym czasie,
· umożliwia wymierne, ilościowe porównywanie grup i podgrup pod różnymi względami ich struktury wewnętrznej, stopnia integracji w wymiarze czasu i przestrzeni,
· pozwala obserwować losy jednostek na tle grupy tzn. zmian ich statusu socjometrycznego, ilościowe przekształcanie się więzi psychologicznych z innymi członkami grupy.
12. Narzędzia przyporządkowywania technik badawczych.
Według T. Pilcha i T. Bauman to „przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań”. Warto także zauważyć, że technika jest czynnością, natomiast narzędzie badawcze jest rzeczą i „służy do technicznego gromadzenia danych z badań:...
basiek21_87