Walka z „babkami” o zdrowie kobiet medykalizacja przerywania ciąży w Polsce w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku_Kuźma-Markowska,S.pdf

(223 KB) Pobierz
Polska 1944/45–1989. Studia i Materiały XV/2017
Sylwia Kuźma-Markowska
Uniwersytet Warszawski
Ośrodek Studiów Amerykańskich
Walka z „babkami” o zdrowie kobiet:
medykalizacja przerywania ciąży w Polsce
w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych
XX wieku
...
Zarys treści:
Artykuł ukazuje ustawę o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z 1956  r.
jako element walki z „babkarstwem” prowadzonej przez władze oraz przedstawicieli socjalistycznej
medycyny. Dążąc do wyeliminowania tradycyjnych, ludowych praktyk medycznych oraz do objęcia
zdrowia reprodukcyjnego kobiet naukowym nadzorem medycznym, władze PRL i sprzyjające im
środowisko lekarskie oficjalnie ukazywali ustawę z 1956 r. jako prowadzącą do wyeliminowania nie-
legalnych i nieprofesjonalnych aborcji i dzięki temu chroniącą życie i zdrowie kobiet. Jednocześnie,
przerywanie ciąży było ukazywane w debacie publicznej i w dyskursie medycznym jako skompli-
kowany zabieg medyczny, do którego zmedykalizowania i spatologizowania dążyli przedstawiciele
socjalistycznej medycyny.
Słowa kluczowe:
aborcja, PRL, „babki”, medykalizacja, medycyna ludowa, medycyna naukowa
Keywords:
abortion, the Polish People’s Republic, granny midwives, medicalisation, folk medicine,
scientific medicine
„W celu ochrony zdrowia kobiety przed ujemnymi skutkami zabiegów przery-
wania ciąży dokonywanych w nieodpowiednich warunkach lub przez osoby nie
będące lekarzami”
1
– tymi słowami zaczynała się ustawa o warunkach dopusz-
czalności przerywania ciąży uchwalona w kwietniu 1956 r. Wiosną tego samego
roku branżowe czasopismo „Służba Zdrowia” podkreślało: „za koniecznością
uregulowania tych ważnych spraw przemawiały fakty: tysiące poronień, dokony-
wanych w antysanitarnych warunkach, setki ciężkich schorzeń, wypadki śmierci”
2
.
Aspekt medyczny przerywania ciąży i jego wpływ na zdrowie kobiet był stale
1
2
Warunki dopuszczalności przerywania ciąży,
Warszawa 1959, wyd. 2, s. 9.
Ustawa wchodzi w życie, trzeba ją właściwie realizować,
„Służba Zdrowia” 1956, nr 20, s. 1.
http://dx.doi.org/10.12775/Polska.2017.10
190
Sylwia Kuźma-Markowska
obecny i mocno podkreślany w dyskusjach toczących się w drugiej połowie lat
pięćdziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych XX  w. Debata prowadzona
w tym okresie dotyczyła samej ustawy, powodów jej uchwalenia oraz realiza-
cji zapisów. Medyczny wymiar aborcji stanowił jeden z istotnych kontekstów
zmiany prawnej dotyczącej kwestii reprodukcyjnych w Polsce Ludowej oraz ich
praktycznego wymiaru.
Zmiany w zapisach dotyczących przerywania ciąży w latach pięćdziesiątych
XX w. były do tej pory analizowane m.in. w odniesieniu do przemian politycznych
w bloku wschodnim w momencie odwilży
3
czy też jako element kształtowania
nowych ról płciowych dla kobiet po okresie stalinizmu
4
. Legalna aborcja miała
również pomóc władzom państw Europy Środkowo-Wschodniej w zwiększeniu
kobiecej siły roboczej potrzebnej w rozwijających się gospodarkach
5
. Moim celem
jest przyjrzenie się wprowadzeniu ustawy o warunkach przerywania ciąży w kon-
tekście walki z „babkarstwem” prowadzonej od lat czterdziestych XX  w. przez
przedstawicieli socjalistycznej medycyny. Perspektywa ta pozwala wpisać kwestie
związane ze zdrowiem reprodukcyjnym kobiet w szerszy kontekst dokonującego
się w Polsce Ludowej przejścia od przednowoczesnej do nowoczesnej medycyny.
W artykule poddam analizie proces medykalizacji przerywania ciąży w Polsce
Ludowej, który stanowiły walka z „babkami” o życie i zdrowie kobiet oraz przed-
stawianie aborcji jako choroby wymagającej nadzoru wykwalifikowanego lekarza
specjalisty. Interesować mnie będzie przede wszystkim okres drugiej połowy lat
pięćdziesiątych i początek lat sześćdziesiątych XX w., stanowiący czas burzliwych
dyskusji na temat przerywania ciąży w środowisku lekarskim i w całym spo-
łeczeństwie. Wykorzystując dokumenty wytworzone przez władze państwowe,
prasę branżową, periodyki skierowane do kobiet i broszury dotyczące praktyk
reprodukcyjnych z przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., przyj-
rzę się zabiegom retorycznym i narracyjnym stosowanym w celu medykaliza-
cji aborcji. Sięgnę także po prasę katolicką, aby poznać podobieństwa i różnice
3
4
5
G. Kligman,
Polityka obłudy. Kontrola rozrodczości w Rumunii pod rządami Ceausescu,
Kraków
2010, s. 74.
M. Fidelis,
Kobiety, komunizm i industrializacja w powojennej Polsce,
Warszawa 2015, s. 210–222.
E. Zielińska,
Between Ideology, Politics, and Common Sense. The Discourse of Reproductive Rights
in Poland,
w:
Reproducing Gender. Politics, Publics, and Everyday Life after Socialism,
ed. S. Gal,
G. Kligman, Princeton, NJ 2000, s. 26. Eleonora Zielińska poświęciła dwie książki kwestiom praw-
nym związanym z przerywaniem ciąży, między innymi w PRL: por. eadem,
Oceny prawnokarne
przerywania ciąży. Studium porównawcze,
Warszawa 1986; eadem,
Przerywanie ciąży. Warunki
legalności w Polsce i na świecie,
Warszawa 1990. Na temat kontekstów wprowadzenia ustawy
z 1956 r. por. także: G. Miernik,
Wokół ustawy aborcyjnej z 1956 r.,
w:
Zdrowie i choroba. Wpływ
jakości życia na kulturę w Europie Środkowej,
red. A. Barciak, Katowice–Zabrze 2013, s.  348–
375. Na temat głosów obywateli w sprawie przerywania ciąży w momencie zmiany legislacyjnej
w 1956 r. por.: B. Klich-Kluczewska,
Rodzina, tabu i komunizm w Polsce 1956–1989,
Kraków 2015,
s. 245–259.
Walka z „babkami” o zdrowie kobiet: medykalizacja przerywania ciąży w Polsce...
191
w argumentach odnoszących się do walki z „babkarstwem” oraz w narracjach
dotyczących zdrowia kobiet używanych przez różne frakcje ideowe środowiska
lekarskiego. Poza kręgiem moich zainteresowań znajdą się inne, w tym etyczne,
reperkusje ustawy o warunkach przerywania ciąży, czy też istotny wymiar demo-
graficzny wprowadzanych ówcześnie zmian prawnych
6
.
*
Ustawa o warunkach dopuszczalności przerywania ciąży z 1956 r. może być, jak
sądzę, analizowana w kontekście procesu medykalizacji, jakiej od 1945  r. były
w Polsce Ludowej poddawane praktyki reprodukcyjne kobiet. Medykalizację defi-
niuję za Adele Clarke i jej współpracowniczkami jako: „procesy, za pośrednictwem
których aspekty życia dotychczas leżące poza sferą kompetencji medycyny zaczęły
być konstruowane jako problemy medyczne”
7
. Zachodni badacze medykalizacji
podkreślają rolę lekarzy profesjonalistów w obejmowaniu przez medycynę nad-
zoru nad wydarzeniami i sferami życia człowieka, które wcześniej uważano za
„naturalne” bądź leżące w gestii takich dyscyplin jak prawo czy religia. Historycy
ukazują medykalizację również jako jeden z elementów rodzenia się i kształ-
towania społeczeństwa nowoczesnego, przypadających w Europie Zachodniej
i Ameryce Północnej na koniec XIX i pierwszą połowę XX w.
8
Medykalizacja, także w przypadku interesującego mnie zdrowia i życia repro-
dukcyjnego kobiet, od końca XIX w. postępowała stopniowo również na ziemiach
polskich. Wtedy to, podobnie jak w innych krajach zachodniego kręgu kulturo-
wego, kontrolą lekarską starano się obejmować takie praktyki, zjawiska i etapy
kobiecego życia reprodukcyjnego jak ciąża, poród czy laktacja
9
. Wcześniej stano-
6
7
8
9
O tym ostatnim pisałam w: S. Kuźma-Markowska,
Międzynarodowe aspekty działalności Towarzy-
stwa Świadomego Macierzyństwa w latach 50. i 60. XX w.,
w:
Problem kontroli urodzeń i antykon-
cepcji. Krytyczno-porównawcza analiza dyskursów,
red. B. Płonka-Syroka, A. Szlagowska, Wrocław
2013, s. 271–274. O podstawach radzieckiej polityki demograficznej i populacyjnej i jej realiza-
cji w ZSRR: M. Nakachi,
Liberation without Contraception? The Rise of the Abortion Empire and
Pronatalism in Socialist and Postsocialist Russia,
w:
Reproductive States. Global Perspectives on the
Invention and Implementation of Population Policy,
ed. R. Solinger, M. Nakachi, New York and
Oxford 2016, s. 293–299.
A. Clarke et al.,
Biomedicalization. Technocratic Transformation of Health, Illness, and U.S. Bio-
medicine,
w:
Biomedicalization, Technoscience, Health, and Illness in the U.S.,
ed. A. Clarke et al.,
Durnham 2010, s. 48, cyt. za: A. Kościańska,
Płeć, przyjemność i przemoc. Kształtowanie wiedzy
eksperckiej o seksualności w Polsce,
Warszawa 2014, s. 40.
Ibidem,
s. 47.
Por. np. A. Bołdyrew,
Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w la-
tach 1795–1918,
Warszawa 2008, s. 48; E. Więckowska,
Opieka położnicza w Królestwie Polskim na
przełomie XIX i XX w.,
„Medycyna Nowożytna” 15, 2008, nr 1–2, s. 65–68; S. Kuźma-Markowska,
From „Drop of Milk” to „Bureaus for Mothers”. Infant Care and Visions of Medical Motherhood in the
192
Sylwia Kuźma-Markowska
wiące w większości nienadzorowane, prywatne doświadczenia i traktowane jako
„naturalny”, niewymagający interwencji stan, w epoce industrializacji i urbanizacji
zaczęto coraz częściej przedstawiać jako potencjalnie patologiczne i wymagające
kontroli i opieki wykwalifikowanego specjalisty, w owych czasach przede wszyst-
kim lekarza-mężczyzny.
W historii początków medykalizacji kobiecego doświadczenia reprodukcyj-
nego na ziemiach polskich zwraca uwagę kilka istotnych kwestii. Po pierwsze,
do wybuchu II wojny światowej kontrolą i opieką lekarską zostały objęte prak-
tyki reprodukcyjne tylko niewielkiego procenta Polek, przede wszystkim tych
lepiej usytuowanych i pochodzących z elit społecznych. Państwowe, samorzą-
dowe i dobroczynne inicjatywy medyczne i lekarskie napotykały wiele przeszkód,
przede wszystkim finansowych, lecz także kadrowych i infrastrukturalnych.
Przez całe międzywojnie w Polsce doskwierał niedostatek lekarzy oraz placówek
medycznych; większość obywateli zaś pozostawała poza systemem profesjonalnej
opieki medycznej i nie była objęta ubezpieczeniem społecznym. Wyspecjalizo-
wana i naukowa wiedza lekarska nie była generalnie dostępna dla wszystkich
mieszkańców kraju. Braki wykwalifikowanego personelu starano się więc, zwłasz-
cza w uboższych kręgach, rekompensować usługami felczerów czy znachorów
10
.
Zarówno w środowiskach miejskich, jak i wiejskich, kobiety powszechnie korzy-
stały z usług i pomocy „babek” i nieprofesjonalnych akuszerek
11
. Nie rozwinęła
się ówcześnie także w Polsce na taką skalę jak w innych krajach, na przykład
Niemczech, Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych
12
profesja położ-
nika-ginekologa
13
. Tylko na obszarze zaboru pruskiego w XIX  w. doszło do
wyraźnego wyodrębnienia się tej grupy zawodowej i jej radykalnego odcięcia
od „nieregularnych” praktyków medycznych, zajmujących się zdrowiem repro-
dukcyjnym kobiet
14
. Z kolei w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej od
Early 20th Century Polish Part of the Habsburg Empire,
w:
Medicine Within and Between Habsburg
and Ottoman Empires, 18th–19th Centuries,
ed. D. Sechel, Bochum 2012, s. 131–148.
E. Więckowska,
Lekarze jako grupa zawodowa w II Rzeczypospolitej,
Wrocław 2004,
passim;
W. Piątkowski,
Spotkania z inną medycyną,
Lublin 1990, s. 46, 54–56.
A. Malarewicz, M. Sola,
Położnictwo. Miniona Epoka. Przyczynek do historii położnictwa,
„Studia
Medyczne” 23, 2011, nr 3, s. 88.
J.W. Leavitt,
„The Growth of Medical Authority”. Technology and Morals in Turn-of-the-Century
Obstetrics,
w:
Women and Health in America. Historical Readings,
ed. J.W. Leavitt, Madison,
Wisconsin 1999, s.  636–658;
Childbirth. Changing Ideas and Practices in Britain and America
1600 to the Present,
t. 2:
The Medicalization of Obstetrics. Personnel, Practice, and Instruments,
ed. P.K. Wilson, New York and London 1996,
passim;
C. Usborne,
Cultures of Abortion in Weimar
Germany,
New York and Oxford 2007, s. 64–66.
E. Waszyński,
Historia położnictwa i ginekologii w Polsce,
Wrocław 2000.
Na temat ziem polskich znajdujących się pod zaborem pruskim: J. Mysztor,
Prawnospołeczne
aspekty zabójstw dzieci narodzonych i aborcji na Śląsku w latach 1775–1914,
„Roczniki Nauk
Prawnych” 24, 2014, nr 4, s. 119–121; na temat Niemiec, por.: C. Usborne,
op. cit.;
J. Woycke,
Birth
Control in Germany, 1871–1933,
New York and London 1988.
10
11
12
13
14
Walka z „babkami” o zdrowie kobiet: medykalizacja przerywania ciąży w Polsce...
193
końca XIX  w. praktyki reprodukcyjne żeńskiej części społeczeństwa były obej-
mowane wiedzą-władzą położników i ginekologów, a dyskurs na temat „natu-
ralnych” wcześniej procesów i zmian zachodzących w kobiecym ciele zmieniał
swój charakter: z religijnego na medyczny, stając się elementem biowładzy
i zarządzania populacją
15
.
Procesy medykalizacji miały miejsce także w przypadku zapobiegania i prze-
rywania ciąży. „Sztuczne poronienia” w czasach przednowoczesnych charaktery-
zowało kilka ważnych dla moich rozważań wyróżników. Po pierwsze, nie zawsze
były one uznawane, zwyczajowo i/lub prawnie, za przestępstwo. Na przykład,
według obowiązującego w krajach anglosaskich
common law
przerwanie ciąży nie
stanowiło wykroczenia kryminalnego do momentu poczucia przez kobietę ruchów
płodu (quickening), mających zazwyczaj miejsce po ukończeniu pierwszego tryme-
stru ciąży. O (sztucznych) poronieniach mających miejsce w tym okresie myślano
w kategoriach „przywracania miesiączki” (bringing
back the period)
16
. Angielska
badaczka Kate Fisher zwraca uwagę, że co najmniej do okresu międzywojnia
wśród kobiet z klasy robotniczej w Wielkiej Brytanii nie istniało ostre rozgrani-
czenie pomiędzy „byciem w ciąży” i „niebyciem w ciąży” w początkowym okresie
po ewentualnym zapłodnieniu. Wiele Angielek (według jednego ze źródeł nawet
60% mężatek), miało co miesiąc „upewniać się i sprawiać, że okres się pojawia”
używając licznych dostępnych na rynku preparatów wczesnoporonnych
17
. Robiły
tak, nie wiedząc naprawdę, czy są w ciąży, czy też nie. „Przywracanie miesiączki”
nie było przez bohaterki Fisher postrzegane jako konflikt moralny; budziło tylko
obawy ze względu na ewentualne niebezpieczeństwo dla zdrowia. Problematyczne
etycznie stawało się dopiero po poczuciu ruchów płodu, kiedy to przyjmowane
środki mogły doprowadzić do jego deformacji
18
.
Postrzeganie aborcji w kategoriach „przerywania miesiączki” miało miejsce
również na ziemiach polskich; opisują je dla okresu międzywojnia m.in. Magdalena
15
16
17
18
Badacze procesów medykalizacji odwołują się zwykle do koncepcji M. Foucault, pokazując jak
profesjonalna i naukowa medycyna stawała się jedną z gałęzi wiedzy-władzy: por. np. D. Lupton,
Foucault and the Medicalization Critique,
w:
Foucault, Health, and Medicine,
ed. A.R. Petersen,
R. Bunton, London and New York 1997, s. 94–112;
Reassessing Foucault. Power, Medicine, and
the Body,
ed. C. Jones, R. Porter, New York and London 1994; K.K. Barker,
A Ship Upon a Stormy
Sea. The Medicalization of Pregnancy,
„Social Science and Medicine” 47, 1998, nr 8, s. 1067–1076;
B.S. Turner,
Medical Power and Social Knowledge,
London 1995; J. Sawicki,
Disciplining Foucault.
Feminism, Power, and the Body,
New York and London 1996, s. 67–94.
J.M. Riddle,
Eve’s Herbs. A History of Contraception and Abortion in the West,
Cambridge and
London 1997, s. 3, 94–95, 165–166; A. McLaren,
A History of Contraception. From Antiquity to the
Present,
Oxford 1990, s. 216; L. Reagan,
When Abortion Was a Crime. Women, Medicine, and Law
in the United States,
Chapel Hill 1997, s. 8–10.
K. Fisher,
Birth Control, Sex, and Marriage in Britain 1918–1960,
Oxford and New York 2008,
s. 159.
Ibidem,
s. 159–160.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin