O_szalonej_Magdzie_e_0mqe.pdf

(132 KB) Pobierz
Wprowadzenie
do 1900 roku był Kraków, jednak po roku 1900 ośrodkiem „być może nawet
więcej niż równorzędnym, staje się Lwów”
2
. Tendencje literackie tego ośrodka
były „w części przeciwstawne Młodej Polsce krakowskiej, w części kontynuują-
ce ją i rozwijające – ale w kierunku innym, niż dotychczas”
3
.
Literacki Lwów początku XX wieku wydał się autorce „ziemią nieznaną”
4
i konstatacja ta jeszcze się nie przedawniła.
Jednym z powodów słabego rozpoznania lwowskiego modernizmu było, jak
zauważył Stanisław Nicieja, m.in. wymuszone przez 50 lat milczenie: „Trafnie
napisał Stanisław Lem: «Mieliśmy gęby zawarte…». Kiedy Niemcy mogli wywi-
jać sztandarami śląskich miast, krzyczeć o wypędzeniu, krzywdzie, w lwowia-
kach narastał bunt. Pojawiały się jakieś wydania samizdatowe, przywożono
potajemnie książki londyńskie Józefa Wittlina i Stanisława Vincenza, słuchano
audycji Mariana Hemara w Wolnej Europie. Ale największa intelektualna siła
lwowskiej diaspory – lwowiacy żyjący w kraju «mieli gęby zawarte»”
5
.
Utrudniony był także dostęp do materiałów prasowych i archiwalnych, za-
chowanych we Lwowie. Z tych powodów sygnalizowane przez badaczy (Tymon
Terlecki, Irena Maciejewska, Tomasz Lewandowski, Andrzej Z. Makowiecki)
Terminem modernizm posługuję się tu jako funkcjonującym w Polsce i Europie Środ-
kowej określeniem literatury między ok. 1890 a 1918 r., co jeszcze dalej uszczegółowię. Zob.
Włodzimierz Bolecki,
Polowanie na postmodernistów (w Polsce),
[w:]
Kryzys czy przełom. Studia
z teorii i historii literatury,
red. Magdalena Lubelska, Anna Łebkowska, Kraków 1994, s. 353.
2
Irena Maciejewska,
Leopold Staff,
t. 1:
Lwowski okres twórczości,
Warszawa 1965, s. 172.
3
Ibidem.
4
Ibidem,
s. 174–175.
5
Mariusz Urbanek,
Mit Lwowa. Rozmowa z Profesorem Stanisławem Nicieją, autorem książki
„Łyczaków. Dzielnica za Styksem”,
„Polityka” 1999, nr 22, cyt. za: http://www.lwow.home.pl/
g3.htm (dostęp: 2.02.2013).
1
I
rena Maciejewska stwierdziła, że kolebką i centrum ruchu modernistycznego
1
8
Lwowska krytyka literacka
przekonanie o odrębnym charakterze Lwowa modernistycznego jako ośrodka
kultury znalazło jak dotąd odzwierciedlenie w niezbyt licznych opracowaniach
problematykę tę szczegółowiej podejmujących
6
.
Zdzisław Dębicki, wspominając niedzielne spotkania literackie w lwowskim
mieszkaniu Stanisława Barącza, odnotował, że „poeci siedzieli najczęściej ci-
cho. Za to krytycy prześcigali się w elokwencji”
7
.
I właśnie krytyka odegrała niezwykle ważną rolę w kształtowaniu oblicza
lwowskiego modernizmu (1894–1914) jako awangarda intelektualna nowoczes-
ności, wkraczającej do „chwytającego echa czasu Lwowa”
8
. Zasługą krytyki była
zarówno negacja skostnienia (gest walki stał się wyrazem permanentnego ru-
chu, a ruch – gestem walki), jak i pojmowanie sztuki w kategoriach świadomej
transpozycji i organizacji indywidualnej ekspresji. Marginesowa i anachoretycz-
na pozycja krytyków wobec silniejszego, rodzącego się wówczas nurtu kultury
popularnej potęgowała dramatyczność potyczek z wytwórcami i „konsumenta-
mi” dóbr duchowych.
Książka niniejsza zawiera m.in. analizę nieznanych tekstów krytycznych
Stanisława Womeli i Tadeusza Sobolewskiego, funkcjonujących dotąd niemal
wyłącznie w legendzie i we wspomnieniach. Wykorzystuję ponadto nowe mate-
riały z Archiwum Ostapa Ortwina, przekazanego ze Lwowa w formie cyfrowej
do Ossolineum.
Włączam się w ten sposób w swojej książce w nurt badań krytyki, zapocząt-
kowanych w latach 80. XX wieku, poszukujących nowych sposobów opisu tego
zjawiska. Korzystam przy tym z założeń analizy kulturowej, która wychodzi
poza granice tekstu, „aby ustanowić powiązania między tekstem a wartościami,
Zob. oprócz autorów wymienionych we wprowadzeniu np. Stanisław Sierotwiński,
Maryla Wolska; środowisko, życie, twórczość,
Wrocław 1963; Mirosława Puchalska,
Wokół Młodej
Polski. Szkice i sylwetki. Prace wybrane z lat 1954–1996,
wybór tekstów Paulina Kierzek, War-
szawa 2008 i tej samej autorki: Posłowie i przypisy do: Stanisław Antoni Mueller,
Henryk Flis,
t. 1–2, Kraków 1976; Urszula Jakubowska,
Lwów na przełomie XIX i XX wieku,
Warszawa 1991;
Jerzy Starnawski,
Sylwetki lwowskich historyków literatury,
Łódź 1997;
Modernistyczny Lwów.
Teksty życia, teksty sztuki,
red. Ewa Paczoska, Dawid Maria Osiński, Warszawa 2009. Cennym
źródłem, choć nie historycznoliterackim, jest także
Bibliografia prasy lwowskiej
Jerzego Jaro-
wieckiego. Inne prace cytuję poniżej.
7
Zdzisław Dębicki,
Iskry w popiołach. Wspomnienia lwowskie. „Grzechów młodości” część
druga,
Warszawa 1931, s. 225.
8
Włodzimierz Pietrzak,
Rozmowy patetyczne. Ostap Ortwin,
[w:]
Żywe fikcje. Studia o pro-
zie, poezji i krytyce,
oprac. Jadwiga Czachowska, wstęp Michał Głowiński, Warszawa 1970,
s. 395 (dalej jako ŻF).
6
Kup książkę
Wprowadzenie
9
instytucjami i praktykami obecnymi wszędzie w kulturze”
9
. Zaznaczam jedno-
cześnie, że taka (zewnętrzna) analiza nie jest opozycyjna wobec immanentnej
ani jej nie zastępuje
10
. Traktuję je raczej jako całość, łącząc możliwości obu try-
bów poznawczych. Perspektywa kulturowej historii literatury wydaje mi się od-
powiednia do badania zjawisk lwowskich. Przyjmuję za Teresą Walas, że kultu-
rowa historia literatury stanowi próbę pogodzenia antropologii z dążeniem do
budowania dużych konstruktów światopoglądowych i syntez; taką próbę stano-
wi moja książka. Według Walas podstawowy dylemat następców Hipolita Ta-
ine’a zawierał się w pytaniu: jak to, co „indywidualne, ująć w kategoriach po-
wtarzalności, bez której trudno tworzyć jakiekolwiek uogólnienia, a one tylko
pozwalają wyrazić prawa i przedstawić ich działanie”
11
. To pytanie o kryteria,
umożliwiające umieszczanie indywidualnych dzieł artystycznych na jakiejś
wspólnej skali i ich porównywanie, stawiali sobie także lwowscy krytycy
12
.
Chodziło ostatecznie o oparcie sądów na obiektywizujących kryteriach. Nauko-
wość w badaniu dziejów (a w krytyce zamierzona jej intelektualizacja, będąca
przeciwieństwem impresjonistycznej dowolności) wymagała uchwycenia praw
ogólnych lub co najmniej dążenia do nich. Jednocześnie pod wpływem Diltheya
na wartości zyskała także kategoria światopoglądu, rozumianego jako „sposób
doświadczania życia”
13
, do czego przyjdzie jeszcze wrócić. Krytyka lwowska po-
zostawała w polu procedur hermeneutyki, chodziło bowiem o proces prowadzą-
cy od przeżycia przez zrozumienie i intelektualne ujęcie intersubiektywizujące.
Bohaterami książki są przedstawiciele drugiego pokolenia (lat 70.) w ra-
mach Młodej Polski. Sporo uwagi poświęcam ich działalności w latach 1890–
1900
14
. Jest to okres, który, jak słusznie zauważył Włodzimierz Bolecki, charak-
Stephen Greenblatt,
Culture,
[w:]
Culture, Critical Terms for Literary Study,
red. Frank
Lentricchia, wyd. 2, Chicago 1995, s. 226, cyt. za: Anna Burzyńska,
Kulturowy zwrot teorii,
[w:]
Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy,
t. 2, red. Michał Paweł Markowski,
Ryszard Nycz, Kraków 2012, s. 67.
10
Zob. na ten temat: A. Burzyńska,
op. cit.,
s. 67.
11
Teresa Walas,
Historia literatury w perspektywie kulturowej – dawniej i dziś,
[w:]
Kulturo-
wa teoria literatury,
s. 109.
12
Michał Głowiński pisze wprawdzie, że Ortwin nie formułował postulatu unaukowie-
nia krytyki. Dodaje jednak, że Ortwin miał tu na myśli pewien model negatywny – nauko-
wość pozytywistyczną, czyli antynaukowość, skażoną psychologizmem i ograniczoną do
katalogowania materiału. Postulowaną i pożądaną naukowość Ortwin rozumiał inaczej:
jako dyscyplinę umysłową i metodę umożliwiającą intersubiektywizującą „analizę form lite-
rackich i podejmowanie wielkich problemów teoretycznych literatury”. Michał Głowiński,
Ekspresja i empatia. Studia o młodopolskiej krytyce literackiej,
Kraków 1997, s. 393.
13
T. Walas,
op. cit.,
s. 109, 118.
14
Koncepcję modernizmu rozumianego szeroko zaproponował jako pierwszy w Polsce
Ryszard Nycz (
Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie,
Wrocław 1997). Nieco
inną, także interesującą propozycję przedstawił Włodzimierz Bolecki (Modernizm
w literatu-
rze polskiej XX w. (rekonesans),
„Teksty Drugie” 2002, nr 4, s. 11–34). Andrzej Mencwel pod-
9
Kup książkę
10
Lwowska krytyka literacka
teryzował się m.in. odrzuceniem mimetycznej tradycji XIX wieku
15
, a we
Lwowie jest w dodatku świadectwem aktywistycznej (a nie dekadenckiej) reak-
cji na doświadczenie kryzysu. Można powiedzieć, że lwowski modernizm stano-
wił specyficzny i odrębny wariant zarówno Młodej Polski, jak i pewnej fazy mo-
dernizmu
sensu largo
w rozumieniu europejskim
16
. C.k. moderniści poruszali się
w przestrzeni mentalnej między Galicją a Wiedniem
17
, przynależąc kulturalnie
i politycznie do prowincji i zachodnioeuropejskiej metropolii równocześnie
18
.
Lwowski modernizm da się ująć także w siatkę opozycji zaproponowaną przez
Nycza dla literackiej formacji modernistycznej
19
, z zastrzeżeniem, że granice
między członami tych opozycji zostają często zatarte lub zniesione, z zamiarem
ich pojednania.
Choć bardzo istotnym wydarzeniem było ukazanie się w 1893 roku I serii
Poezji
Kazimierza Przerwy-Tetmajera, przyjmuję, że omawiany okres otwiera
rok 1894, rok Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie
20
i opublikowania
kreślił, że ten czas (1890–1900) był nie tylko „premodernizmem”, ale i „otwarciem moder-
nizmu, czyli myśli i kultury nowoczesnej w Polsce”. Andrzej Mencwel,
Trzy modernizmy,
[w:]
Wyobraźnia antropologiczna,
Warszawa 2006, s. 299.
15
Badacz proponuje określenie „modernizm Młodej Polski” dla całego okresu do 1918
roku. Zaznacza, że modernizm polski miał według niego dwa początki: pierwszy, gdy na
przełomie XIX i XX wieku zakwestionowano tradycję mimetyczną, i drugi, w dwudziestole-
ciu, gdy odrzucono tradycję romantyczną. Włodzimierz Bolecki,
Modalności modernizmu,
Warszawa 2012, s. 83.
16
Por. na ten temat uwagi Andrzeja Makowieckiego w odniesieniu do koncepcji Ryszar-
da Nycza. Andrzej Z. Makowiecki,
Młoda Polska i dwa modernizmy,
Toruń 2009.
17
„Zasadniczym punktem odniesienia dla rozwoju miast Europy Środkowej stał się
Wiedeń i relacja pomiędzy cesarska stolicą – jako wzorem do naśladowania – a prowincjonal-
nymi metropoliami”. Jacek Purchla,
Kraków i Lwów wobec nowoczesności,
[w:]
Kraków i Galicja
wobec przemian cywilizacyjnych (1866–1914). Studia i szkice,
red. Krzysztof Fiołek, Marian Stala,
Kraków 2011, s. 226.
18
Por. uwagę A. Makowieckiego o „swoistości Lwowa”, która „ma także wymiar szer-
szego modernizmu”. A.Z. Makowiecki,
Młoda Polska,
s. 21.
19
Por. R. Nycz,
Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie,
Wrocław 2002,
s. 34–41.
20
Łucja Charewiczowa wspominała: „Fin
de siècle
Lwowa sięga właściwie daty Po-
wszechnej Wystawy Krajowej 1894. Ileż ta impreza trwóg nasiała, iluż ludzi naruszono z jej
powodu! Jak bardzo ubolewano nad splantowaniem Stryjskiego wzgórza! Jak bardzo kryty-
kowano wznoszone tam «babilony»! Olbrzymi moralny sukces Wystawy, która stała się
prawdziwą rewią gospodarczego pogotowia polskiego, zamknął tylko na krótko usta zawo-
dowym biadaczom. Ujawniła się bowiem nowa pożywka dla sceptycyzmu i oburzeń. Był to
niedobór Wystawy w sumie dwakroć kilkadziesiąt tysięcy. Wkrótce też drażnić zaczęły lwo-
wian powystawowe symbole. Natarczywie żądała prasa i publiczność, aby co prędzej usunię-
te zostały kioski i pawilony. Pośpiech w burzeniu tych obiektów wyszedł na korzyść jednost-
kom przedsiębiorczym i tak n. p. Pasaż Hermana na ul. Słonecznej został zbudowany wraz
Kup książkę
Wprowadzenie
11
w wersji książkowej przekładów Maurice’a Maeterlincka ze wstępem Zenona
Przesmyckiego (Edward Porębowicz twierdził, że wówczas nowe idee wystąpiły
po raz pierwszy wyraźnie i wywołały najżywszą reakcję współczesnych
21
). Rok
wybuchu I wojny światowej symbolicznie okres ten zamyka. Daty nie są jednak
w tej periodyzacji najważniejsze, chodzi przede wszystkim o to, by pokazać
pewną wiązkę problemów charakterystycznych dla tamtego czasu, a także sto-
sunek do tego czasu wybranych osób
22
. Pytam, jak świadomość przedstawicieli
pokolenia lat 70. objawiła się w programie literackim i duchowym
23
.
Aby zobaczyć odrębność lwowskiej krytyki, przypomnieć wypada krótko
najważniejsze tendencje krytyki przełomu XIX i XX wieku. Nowy okres w dzie-
jach krytyki polskiej, począwszy od lat 90. XIX wieku, charakteryzowała we-
dług Piotra Chmielowskiego zmiana przedmiotu zainteresowań i metod badaw-
czych: wrażeniowość, subiektywność, indywidualizm, odrzucenie teorii
wpływu atmosfery duchowej na twórczość. Bada się strukturę duchową twórcy,
wyrażoną w dziele sztuki – docierając do niej drogą intuicji i przeżycia. Krytyka
żywi ambicje wyższe niż tylko naukowe – chce być dziełem artystycznym. (Fi-
lologii zarzucano brak estetycznego stosunku do sztuki
24
. Teoria współczucia
psychicznego Piotra Chmielowskiego
25
nie była oficjalnie przedmiotem refleksji
lwowskich krytyków właśnie z powodu zarzutu braku wrażliwości estetycznej
jej autora).
Debiutujący w drugiej połowie lub pod koniec lat 90. XIX wieku Ortwin,
Irzykowski, Womela i Sobolewski uprawiali krytykę inaczej niż Miriam czy
Przybyszewski, choć inspirująca rola obydwu w ruchu modernistycznym pozo-
staje bezsprzeczna.
Ponieważ żywotność literatury i krytyki wynikać miały z ich nieustannego
kontaktu z rzeczywistością, sceptycznie traktowano Miriama, postulującego
ukazywanie w sztuce człowieka w relacji do transcendencji, wyabstrahowanego
z kontekstu historycznego. Ortwin po latach twierdził, że odkrycie duszy było
kluczowe dla modernistów, jednak Miriam miał „właściwą sobie, jednostronną
i dogmatyczną słabostkę do tematów abstrakcyjnych, czerpanych z rojeń meta-
z salą teatralną przeważnie z materiału pozostałego po rozebranym na placu Powystawo-
wym pawilonie Matejki”. Łucja Charewiczowa,
Lwów na przełomie XIX. i XX. Wieku,
„Dzien-
nik Polski” 6 IX 1936, nr 248, s. 17–18. O znaczeniu wystawy: Jacek Purchla,
W stulecie Po-
wszechnej Wystawy Krajowej,
[w:]
Lwowska Wystawa Krajowa 1894,
katalog wystawy w MCK,
Kraków 1994.
21
Edward Porębowicz,
Poezja polska nowego stulecia,
„Pamiętnik Literacki” 1902, s. 71.
22
Por. na ten temat: Kazimierz Wyka,
Pokolenie literackie,
Kraków 1989, s. 53.
23
Ibidem,
s. 98.
24
Stanisław Brzozowski,
Współczesna krytyka literacka w Polsce,
Stanisławów 1907, s. 90.
25
Zob. Adam Makowski,
Metoda krytyczno-literacka Piotra Chmielowskiego,
Warszawa
2001.
Kup książkę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin