Doswiadczenia_tekstu_Tom_2_e_0xnw.pdf

(213 KB) Pobierz
Słowo wstępne
Przywołując symboliczną sytuację, w której to Fryderykowi Schillerowi
powierzono katedrę historii na uniwersytecie w Jenie u zarania XIX stu-
lecia, John Neubauer pytał przed ponad dekadą: „Czy
Mitteleuropę
można
jeszcze ocalić?”. Podkreślił przy tym, że nauka o literaturze w jej formie
instytucjonalnej rodzi się wraz z nowoczesnym pojęciem narodu i po-
zostaje z nim nieodłącznie związana, co przekłada się, jego zdaniem, na
potrzebę objęcia „(historii) literatur narodowych historią regionalną”
1
.
Innymi słowy – na szczególnie ważką w przypadku krajów naszego re-
gionu potrzebę uzupełnienia narodowych odmian literaturoznawstwa
o refleksję nie tylko nad ich kontekstem europejskim czy światowym,
ale również – regionalnym. W obliczu przemian dokonujących się w re-
gionie w ostatnich latach pytanie to wydaje się nabierać znaczenia tym
większego, że – jak udowadnia Przemysław Czapliński w  swojej naj-
nowszej pracy poświęconej geografii kulturowej w polskiej literaturze
współczesnej – dziś „Polska
nie leży tam, gdzie dotąd leżała”:
Zmiana naszego położenia wynika z poluzowania więzi z większymi – ta-
kimi jak Unia Europejska czy Europa Środkowa – całościami. Znajdujemy
się w fazie wyprowadzki z dotychczasowej mapy, a ruch ten odbywa się
w niewiadomym kierunku i niewiadomym celu. Mówiąc inaczej, mieszka-
my gdzie indziej nie dlatego, że nasz kraj nagle znalazł się na innej półkuli,
J. Neubauer,
Ist Mitteleuropa noch zu retten? Zur Geschichte und Aktualität des
Begriffes,
w: W. Müller-Funk i in.,
Kakanien revisited: das Eigene und das Fremde (in) der
österreichisch-ungarischen Monarchie,
Tübingen 2002, s. 318.
1
8
DOŚWIADCZENIA TEKSTU
lecz dlatego, że rozkład narracji zakotwiczających nas w większych cało-
ściach postępuje szybciej niż tworzenie powiązań
2
.
O ile nie sposób domagać się, by polscy literaturoznawcy czy kultu-
roznawcy wytyczali trajektorię tej podróży, o tyle ich zadaniem wydaje
się odtwarzanie „zakotwiczających nas” powiązań, które warunkują jej
przebieg. I temu celowi ma służyć niniejszy tom.
Stanowi on część zbioru pod tytułem
Problemy literatury i  kultury
modernizmu w  Europie Środkowo-Wschodniej (1867–1918),
który wień-
czy badania w  ramach projektu naukowego finansowanego ze środ-
ków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki
3
. Badania podjęte
przez międzynarodowy zespół naukowców pod kierunkiem profesor
Ewy Paczoskiej dotyczące środkowo-wschodnioeuropejskiego warian-
tu modernizmu, ze szczególnym uwzględnieniem polskiej specyfiki
doświadczenia nowoczesności, są próbą „obmapowania” jednej ze
wspominanych „większych całości”: wspólnoty pytań o nowoczesność
naszego regionu.
Sam tom
Doświadczenia tekstu
ma na celu rozwinięcie dotychcza-
sowych prób podsumowania dziedzictwa literackiego regionu. Gwoli
przypomnienia warto tu przywołać wybrane studia poświęcone tej te-
matyce, pozwoli to bowiem zarazem przypomnieć trudności podob-
nego zadania, jak i wyjaśnić na szerszym tle wybory metodologiczne,
które poprzedziły przedstawione w niniejszym tomie propozycje.
W badaniach nad literaturami Europy Środkowej i Wschodniej wy-
różniają się w pierwszym rzędzie rzadkie rozprawy o charakterze syn-
tetycznym, jak np. pionierskie studium segedyńskiego komparatysty,
Györgyego M. Vajdy (1994), zarysowujące koncentryczne kręgi rozwoju
literatury wokół Wiednia, od czasów Marii Teresy po wiek XX
4
, czy
P. Czapliński,
Poruszona mapa,
Kraków 2016, mobi [wyróżnienie – M. C.].
Jego ogólne założenia metodologiczne zawiera
Słowo wstępne
prof. Ewy Pa-
czoskiej w: E. Paczoska, I. Poniatowska, M. Chmurski (red.),
Teksty doświadczenia,
Warszawa 2017, s. 7–15.
4
Gy. M. Vajda,
Wien und die Literaturen in der Donaumonarchie: zur Kulturge-
schichte Mitteleuropas 1740–1918,
Wien 1994.
2
3
Kup książkę
Słowo wstępne
9
wydana w  2003  r.
Historia literatury Europy Środkowej
komparatystów
Zorana Konstantinovicia i  Fridrun Rinner
5
. Dzięki spleceniu ujęć syn-
tetycznych ze studiami punktowymi (na temat znaczenia powieści hi-
storycznej, recepcji Rilkego etc.) ta ostatnia praca stanowi modelową
próbę wzbogacenia przeglądu
stricte
historycznego o refleksję meto-
dologiczną, co potwierdza jeszcze obszerna bibliografia wprowadza-
jąca w  przedmiot badań. Syntezom tym nie dane było jednocześnie
uniknąć niebezpieczeństw nieodłącznie towarzyszących próbom sze-
rokiego zarysowania dziejów kultury regionu. Najobszerniej komento-
wane są bowiem problemy, co oczywiste, najbliższe wiedzy i kulturze
samych autorów. W tym wypadku chodzi więc o problematykę literatur
byłej Jugosławii (Kontantinović) oraz kręgu niemieckojęzycznego (Rin-
ner). Podobnie w  przypadku pracy Vajdy nacisk położony był przede
wszystkim na zjawiska niemiecko- i węgierskojęzyczne. W obliczu na-
rastającej lawinowo ilości badań nad poszczególnymi literaturami uję-
cie syntetyczne wydawało się nam jednak przedwczesnym.
Co więcej, wyzwaniem pozostawała tu kwestia języka, symetrycz-
na poniekąd wobec kakofonicznej natury monarchii austro-węgierskiej.
Sprostanie wielojęzyczności stanowi więc niezmiennie największą trud-
ność badawczą studiów nad naszym regionem, które nie ograniczałyby
się do tradycyjnie pojętej refleksji slawistycznej. To przekroczenie pro-
gu cudzego języka (języka Innego) pozwala na wykroczenia ku Innemu
językowi, ku Innej kulturze: otwiera tym samym na bogactwo i subtel-
ność przesunięć w obszarach najbardziej nieraz oczywistych. Wymaga
jednak podjęcia się asymilacji odmiennych wartości kulturowych przy
akceptacji faktu, że obserwator pozostaje zawsze obcym, nawet w rze-
czywistości do złudzenia przypominającej jego własną przestrzeń kul-
turową. Stąd owoce, jakie przynieść może przekroczenie progu języka,
prowadzą do refleksji o  największej nieraz innowacyjności. Tytułem
przykładu wskazać można na monografię Clary Royer poświęconą po-
koleniu żydowskich pisarzy Europy Środkowej, tworzących na Słowacji,
5
F. Rinner, Z. Kontantinović,
Eine Literaturgeschichte Mitteleuropas,
Innsbruck
2003.
Kup książkę
10
DOŚWIADCZENIA TEKSTU
na Węgrzech i w Transylwanii
6
. W wyniku rekonstrukcji złożonej sieci
wymiany kulturowej, inspiracji i niepokojów autorów zasymilowanych
w  języku i  kulturze poszczególnych krajów, lecz odrzuconych na fali
antysemityzmu, badaczka ukazuje w nowym świetle zapomnianą twór-
czość całego pokolenia, które pochłonie niemal w całości Zagłada. Co
więcej, Royer przedstawia też interdyscyplinarną metodę analizy na
skrzyżowaniu archiwalnej pracy historycznej i  metod literaturoznaw-
stwa, a sam zwrot ku interdyscyplinarności wydaje się jednym z nieod-
łącznych wymogów badań nad historią kultur naszego regionu. Jednym
słowem, konieczne okazuje się wykroczenie
poza język(i):
mowę ojczy-
stą, jak i metody opisu przedmiotu badań. Choć inspirujące, podejście
to nie wydawało się nam jednak operacyjne wobec rozległości przed-
miotu badań zaplanowanych do opisania w tomie.
Stąd też za najwłaściwsze z dotychczasowych modeli badań nad lite-
raturami Europy Środkowej i Wschodniej uznaliśmy rozwiązanie kom-
promisowe, które określić można mianem federacyjnego. Jego założe-
niem jest otwarcie na problematykę środkowo- i wschodnioeuropejską
w wyniku wspólnej pracy zespołów badawczych, której podstawą jest
dialog między specjalistami z  różnych dziedzin literaturoznawstwa
i  poszczególnych filologii. W  przypadku modernizmów regionu naj-
ważniejsze z  podobnie zorientowanych metodologicznie prac, które
poprzedziły badania zgromadzone w niniejszym tomie, to studia pod
redakcją Michała Masłowskiego
7
, Marii Delaperrière
8
, a  także monu-
C. Royer,
Le Royaume littéraire: Quêtes d’identité d’une génération d’écrivains juifs
de l’entre-deux-guerres: Hongrie, Slovaquie, Transylvanie,
Paris 2011. Fragmenty pra-
cy zostały przetłumaczone na język polski: C. Royer,
Melancholia nieprzynależności.
„Literatura żydowsko-węgierska” i  poszukiwania tożsamości,
tłum. M. Chmurski, w:
E. Paczoska, M. Chmurski (red.),
Modernizm(y) Europy środkowo-Wschodniej,
„Prze-
gląd Filozoficzno-Literacki” 2013, nr 3–4, s. 229–241.
7
Por. np.: M. Maslowski, D. Francfort, P. Gradvohl (red.),
Culture et identité en
Europe centrale: canons littéraires et visions de l’histoire,
Paris–Brno 2011.
8
Por. np.: M. Delaperrière (red.),
Histoire littéraire de l’Europe médiane,
Paris–
Montréal 1998.
6
Kup książkę
Słowo wstępne
11
mentalna praca
History of the Literary Cultures of East-Central Europe
9
. Tak
też i założony był tom
Modernizm[y] Europy Środkowo-Wschodniej,
który
zainicjował prace naszego zespołu
10
.
O ile więc podejście to stanowiło ramę naszych poszukiwań, o tyle
poszczególne studia planowano jako „odwierty próbne” określonej
problematyki. Powstały tom pozostaje nieraz bardzo blisko optyki pro-
ponowanej przez najnowsze badania Moritza Csákyego i badaczy z au-
striackiej szkoły komparatystyki środkowoeuropejskiej
11
. Rozwinięcie
wywodzonych z myśli postkolonialnej kategorii hybrydyczności,
métis-
sage
czy kreolizacji służyć ma, ich zdaniem, jednoczesnej
de- i re-kon-
strukcji
obrazu literatur regionu. Csáky proponuje swoistą kulturową
historię transgraniczną (histoire
croisée, entangled history),
która stanowić
ma przeciwwagę dla prac nieraz nazbyt wiernych narodowej pamięci
kulturowej. Punktem odniesienia pozostaje więc Wiedeń: stolica impe-
rium, a jednocześnie „drugie” miasto czeskie (po Pradze), trzecie co do
wielkości miasto żydowskie Europy (po Warszawie i Budapeszcie), sto-
lica węgierskiej awangardy wygnanej przez Horthyego, ale także mia-
sto chorwackie, słoweńskie czy polskie
12
. Zgodnie z propozycją Helgi
Mitterbauer, wierność polifonii kulturowej Europy Środkowej stanowić
M. Cornis-Pope, J. Neubauer (eds.),
History of the literary cultures of East-Central
Europe. Junctures and disjunctures in the 19
th
and 20
th
century,
Amsterdam–Philadel-
phia, t. I – 2002, t. II – 2006, t. III – 2007, t. IV – 2011. Por. na ten temat: E. Pa-
czoska,
Słowo wstępne,
w: E. Paczoska, I. Poniatowska, M. Chmurski (red.),
Teksty
doświadczenia,
dz. cyt.
10
E. Paczoska, M. Chmurski (red.),
Modernizm(y) Europy Środkowo-Wschodniej,
dz. cyt.
11
Por. np.: G. Marinelli-König, N. Pavlova (Bd.),
Wien als Magnet? Schriftsteller aus
Ost-, Ostmittel- und Südeuropa über die Stadt,
Wien 1996; S. Simonek,
Distanzierte Nähe:
die slawische Moderne der Donaumonarchie und die Wiener Moderne,
Wien–Bern 2002.
12
Zob. np.: M. Nekula, V. Bauer, A. Greule (Bd.),
Deutsch im multilingualen Stadtzen-
tren Mittel- und Osteuropas. Um die Jahrhundertwende vom 19. bis zum 20. Jahrhundert,
Wien 2008, s. 99–107; A. Weigl,
„Unbegrenzte Großstadt” oder „Stadt ohne Nachwuchs”?
Zur demographischen Entwicklung Wiens im 20. Jahrhundert,
w: F. X. Eder i in. (Bd.),
Wien
im 20. Jahrhundert. Wirtschaft, Bevölkerung, Konsum,
Innsbruck 2004, s. 141–200.
9
Kup książkę

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin