Temat - Wróbel. spółgłoski.docx

„Fonetyka i fonologia” pod redakcją Henryka Wróbla

3.2. Spółgłoski (Kontoidy)

Również tę kategorię głosek można dzielić na grupy i podgrupy, opierając się na rozmaitych kryteriach artykulacyjnych. Jednym z nich jest sposób artykulacji, ograniczający w różnym stopniu przepływ powietrza przez kanał głosowy, aż do jego całkowitej blokady.
Na podstawie tego kryterium rozróżnia sie najczęściej cztery grupy spółgłosek. Są to:
1. spółgłoski półotwarte,

2. spółgłoski szczelinowe,

3. spółgłoski zwarte (zwarto- wybuchowe),

4.spółgłoski zwarto - szczelinowe (afrykanty).

Ze względu na cechy artykulacyjne i związane z nimi cechy akustyczne i audytywne (a także ze względów funkcjonalnych) spółgłoski półotwarte nazywane bywają też półsamogłoskami lub głoskami samogłoskopodobnymi, pozostałe zaś- spółgłoskami właściwymi lub obstruentami.

3.2.1. Spółgłoski półotwarte

W czasie artykułowania spółgłosek półotwartych powietrze wypływa na zewnątrz albo (a) tylko przez jamę nosową albo (b) tylko przez jamę ustną, ale inaczej niż w wypadku samogłosek. Półotwarte typu (a) nazywane są spółgłoskami nosowymi, a typu (b) - płynnymi.

  Spółgłoski płynne dzieli się na boczne, nazywane lateralnymi i na drżące, inaczej wibranty. Artykulacyjną cechą spółgłosek bocznych jest blokada środkowego toru ustnego i przepływ powietrza następuje torami bocznymi, z jednej lub obydwu stron języka.

Cechą spółgłosek drżących są szybko po sobie następujące zwarcia i rozwarcia określonych narządów jamy ustnej. W momentach zwarcia zatrzymany zostaje przepływ powietrza przez usta, równocześnie trwa blokada jamy nosowej. Chwilowe całkowite przerwanie przepływu powietrza przez kanał głosowy jest cechą definicyjną spółgłosek zwartych i zwarto- szczelinowych. Umieszczenie ich w grupie półsamogłosek usprawiedliwia jednak to,
że w fazach rozwarcia strumień powietrza płynie w kierunku wylotu ustnego wzdłuż grzbietu języka, w wyniku czego powstają segmenty o charakterze wokoidalnym. Wszystkie spółgłoski półotwarte artykułowane są w zasadzie podobnie jak samogłoski, czyli dźwięcznie. Półotwarte bezdźwięczne wymawiane są w języku polskim w obustronnym sąsiedztwie spółgłosek bezdźwięcznych i na końcu wypowiedzi po spółgłosce bezdźwięcznej.

Do polskich spółgłosek nosowych należą między innymi głoski oznaczane w transkrypcji fonetycznej symbolami [m], [n],[ᶮ], [ᵑ]. W obowiązującej pisowni pierwszym dwom głoskom odpowiadają także litery m, n, natomiast głoskę [ᶮ] zapisuje się w postaci ń (koń) lub ni (nitka). Dla głoski [ᶯ] nie ma odrębnej litery. Jest ona wymawiana bezpośrednio przed [k] ,[g] w połączeniach zapisywanych ortograficznie jako ęk, ęg, ąk, ąg, występujących w wyrazach: lęk, wstęga, bywa wymawiana zamiast[n] przed [k], [g], a po [i], [ᶧ], [ᵋ], [ᵓ], [ᵅ], [ᵓ],[ᵘ],jak na przykład w wyrazach sfinks, cynk, bengalski, itd., może sie też pojawiać jako ostatni segment odpowiedników ę, ą, realizowanych przed spółgłoską szczelinową i przed pauzą akustyczną.

Wymienione spółgłoski nosowe różnią się miejscem artykulacji. Tak nazywane jest charakterystyczne dla każdej spółgłoski miejsce największego zbliżenia (lub zwarcia) narządów mowy. Sposób i miejsce artykulacji determinują ukształtowanie kanału głosowego, a tym samym zachodzące między głoskami różnice jakości (barwy).

Podczas wymawiania głosek nosowych podniebienie miękkie jest opuszczone, a więc strumień powietrza ma otwarty dostęp do obydwu jam ponadgardłowych, ponieważ jednak droga ustna jest w pewnym miejscu całkowicie zamknięta, może się wydostawać  na zewnątrz tylko przez nos. Zwarcie narządów mowy, uniemożliwiające strumieniowi powietrza wypłynięcie przez otwór ustny, może powstać w różnych miejscach jamy ustnej.
Od lokalizacji zapory zależy udział tej jamy w modyfikowaniu barwy spółgłosek nosowych. Jest on tym większy, im bardziej do przodu wysunięte jest miejsce zwarcia. Najbardziej przednią spółgłoską nosową jest [m]. Narządami zwierającymi się są w tym wypadku wargi. Przy artykulacji [n] przód języka zwiera się a tylną ścianką górnych siekaczy i części dziąseł, przy [ᶮ] blokadę tworzy przednia część grzbietu języka i zadziąsłową część podniebienia, [ᶯ] charakteryzuje zwarcie tylnej części grzbietu języka z przednią częścią podniebienia miękkiego. Ze względu na lokalizację zwarcia wpływ jamy ustnej na jakość [ᶯ] jest niewielki. W terminologii językoznawczej używa się dla opisanych spółgłosek między innymi następujących określeń:

[m]-dwuwargowa,
[n]- przedniojęzykowo- zębowa,

[ᶮ]- przedniojęzykowo- podniebienna,

[ᶯ]- tylnojęzykowo-podniebienna.

Spółgłoski [m], [n] wymawiane są na początku, wewnątrz i na końcu wyrazu, jak na przykład w ma, złom, narty, len. W pozycji nagłosowej i śródgłosowej występują przed wszystkimi samogłoskami z wyjątkiem [i], ([j]). Również spółgłoska [ᶯ] wymawiana jest we wszystkich pozycjach w wyrazie: niebo, gonitwa, koń. Nie występuje przed [ᶤ]. Spółgłoska [ᶯ] realizowana jest wewnątrz wyrazu przed [k], [g], może też stanowić ostatni segment odpowiedników ę, ą. Oprócz wymienionych rozróżnia się w mowie polskiej szereg innych spółgłosek nosowych, których pojawienie się wynika z określonego kontekstu. Należą do nich "miękkie"[ᶆ], [ᶇ]. Dopisana z prawej strony liter m, ᵑ lub innych znaków mała jota jest
w szczegółowej transkrypcji fonetycznej opartej na alfabecie API sygnałem "miękkości" spółgłoski. Spółgłoski" miękkie" odznaczają się silnym przesunięciem masy języka ku przodowi jamy ustnej oraz silnym uwypukleniem jego grzbietu. Wysokie i zarazem przednie położenie masy języka jest charakterystyczną cechą samogłoski [i], stąd taki jego układ bywa określany jako "i-towaty". Spółgłoska [ᶆ] wymawiana jest w języku polskim w kombinacji
z samogłoską [i], ([j]) przed spółgłoską, samogłoską /ᵋ/, /ᵅ/./ᵓ/, lub /u/, ([w]) oraz w wygłosie. Pojawienia się [j]  lub innego segmentu palatalnego po spółgłoskach wargowych miękkich,
a przed samogłoską, potwierdzają między innymi wyniki audytywnej analizy utrwalonych na taśmie wypowiedzi osób posługujących się polszczyzną pozbawioną naleciałości regionalnych, odtwarzanych dla celów eksperymentu w kierunku odwrotnym.

Spółgłoska [ᶇ] wymawiana jest w połączeniach głosek zapisanych ortograficznie jako ęki, ęgi, ąki, ągi i stanowi ostatni segment odpowiedników liter ę,ą, realizowanych przed tzw. miękkimi k, g- w transkrypcji API [c]' [ᶧ], jak w wyrazie jęki. Bywa też  wymawiana przed [c], [ᶧ] zamiast [n]: bankiet.

Przed spółgłoskami zwartymi i zwarto- szczelinowymi o artykulacji przedniojęzykowo- dziąsłowej wymawiana jest spółgłoska nosowa przedniojęzykowo-dziąsłowa. W transkrypcji API artykulację dziąsłową, czyli cofniętą w porównaniu z zębową, sygnalizuje kropka pod znakiem podstawowym: [Ṇ], [ṭ]. Dziąsłowa spółgłoska nosowa występuje, na przykład
w wyrazach sączek, andrzejki.

Bezdźwięczne spółgłoski nosowe, wymawiane - jak inne półotwarte bezdźwięczne - między spółgłoskami bezdźwięcznymi i/lub po bezdźwięcznej przed pauzą, oznacza się kółkiem pod znakiem podstawowym.

Spółgłoski płynne, drugi obok spółgłosek nosowych typ półotwartych, reprezentowane są
w języku polski zarówno przez spółgłoski boczne, jak i drżące. Do polskich spółgłosek bocznych należą:

[l]- spółgłoska przedniojęzykowo-dziąsłowa dźwięczna,

[Ḷ]-przedniojęzykowo-dziąsłowa bezdźwięczna,

[ᶅ] -przedniojęzykowo- zadziąsłowa dźwięczna.

Podczas artykulacji [l], [Ḷ] zwarcie, uniemożliwiające strumieniowi powietrza wypływanie na zewnątrz wzdłuż środkowego toru ustnego, powstaje między czubkiem (koniuszkiem) języka a przednimi górnymi dziąsłami, zaś podczas artykulacji [ᶅ]- między przednią częścią grzbietu języka a zadziąsłową częścią podniebienia twardego. Podobnie jak inne spółgłoski
o takim miejscu kontaktu języka z narządem nieruchomym, dwie pierwsze głoski nazywane są z łacińska alweolarnymi, trzecia - palatalną. Spółgłoska [l] występuje na początku, wewnątrz i na końcu wyrazu, przed spółgłoskami dźwięcznymi, bezdźwięcznymi i przed samogłoskami z [i], [j], [ᶧ]. Odmiana bezdźwięczna bywa wymawiana po spółgłosce bezdźwięcznej przed pauzą oraz między spółgłoskami bezdźwięcznymi lub między bezdźwięczną a dźwięczną.

Spółgłoska boczna palatalna występuje zawsze z [i], [j]. Podczas wymawiania innej odmiany spółgłosek bocznych przepływ powietrza wzdłuż środkowego toru ustnego zablokowany jest przez zwarcie przedniej krawędzi języka z przednimi górnymi zębami; tył języka wzniesiony jest w tym czasie ku podniebieniu miękkiemu. Rozróżnia się dwie tak artykułowane spół -głoski- dźwięczną [ł] i bezdźwięczną. W zapisie ortograficznym odpowiada im litera ł.

We współczesnej polszczyźnie spółgłoska boczna przedniojęzykowo - zębowa występuje rzadko.

Podczas wytwarzania głosek drżących (wibrantów) strumień powietrza wydechowego doprowadza do drgań określony  ruchomy narząd mowy; który, odchylając się od położenia spoczynkowego, uderza w inny, ruchomy lub nieruchomy narząd znajdujący się w jego najbliższym sąsiedztwie. W określonych warunkach do drgań mogą zostać pobudzone różne narządy artykulacyjne lub części narządów artykulacyjnych, na przykład wargi, przód języka, języczek. Dwuwargową spółgłoskę drżącą można usłyszeć w wykrzyknieniach, jakie człowiek wydaje, kiedy jest mu zimno, gdy odczuwa wstręt, pogardę lub kiedy chce zatrzymać konia.

Do spółgłosek drżących przedniojęzykowych wymawianych w języku polskim należą:
[r]  - przedniojęzykowo- dziąsłowa dźwięczna,

[ṛ]-   przedniojęzykowo- dziąsłowa bezdźwięczna,

[ᶉ] - przedniojęzykowo - zadziąsłowa dźwięczna.

Przy wymawianiu pierwszych dwóch głosek do drgań pobudzany jest czubek języka,
a narządem, do którego podczas drgań ta część języka przywiera, są dziąsła. W wypadku [ᶉ] zwiera się przednia część grzbietu języka z zadziąsłową częścią podniebienia. Masa języka przyjmuje w tym czasie charakterystyczne dla spółgłosek miękkich położenie wysokie
i przednie.

Spółgłoska [r] wymawiana jest we wszystkich pozycjach w wyrazie i w różnych kontekstach głoskowych, ale nigdy przed [i], ([j]). Odmiana bezdźwięczna pojawia się między spółgłoskami bezdźwięcznymi i w wygłosie po bezdźwięcznej: krwawy, wiatr. Spółgłoska [ᶉ] występuje w połączeniu z [i], ([j]) w wyrazach obcego pochodzenia na styku wyrazów: riksza, gloria, wiatr i mgła.

Obok spółgłosek drżących przedniojęzykowych występują w języku polskim- jako cecha indywidualna niektórych jego użytkowników- spółgłoski drżące języczkowe. W toku ich realizacji pobudzany do drgań języczek uderza o tylną część grzbietu języka (postdorsum), są to więc głoski języczkowo- tylnojęzykowe (uwularno- postdorsalne). W grupie półotwartych przedniojęzykowe i języczkowe spółgłoski jedno - i wielouderzeniowe mają polisegmentalną strukturę czasową, natomiast spółgłoski nosowe i boczne są monosegmentalne. Wg - definicji Jassema - głoskę polisegmentalną tworzą segmenty, które" w określone pozycji występują zawsze łącznie i w określonej kolejności". W przebiegu artykulacji spółgłosek drżących
i jednouderzeniowych są to segmenty zwarcia i następującego po nim rozwarcia narządów artykulacyjnych." Segment, który w określonej pozycji nie występuje zawsze łącznie
w określonej kolejności z segmentem określonego typu stanowi głoskę monosegmentalną".

Spółgłoski monosegmentalne należą- obok samogłosek monoftongicznych- do tzw. kontynuantów, to jest głosek, które ze względu na czasowy przebieg ich artykulacji można wymawiać przeciągle, utrzymując przy tym charakterystyczne dla nich brzmienie. Zwarcie narządów w miejscu artykulacji spółgłosek bocznych i nosowych nie stanowi przeszkody
w wydłużaniu ich trwania, gdyż strumień powietrza uchodzi w tym czasie swobodnie inną drogą- bocznymi torami jamy ustnej lub przez jamę nosową. W związku z tym, że [ń] jest głoską dynamiczną czy dyftongiczną, nie można wydłużać jej artykulacji. W czasie artykulacji [ń] zmienia się również układ warg.

Wspólną cechą następnych grup spółgłosek- szczelinowych, zwarto- wybuchowych i zwarto- szczelinowych, nazywanych łącznie spółgłoskami właściwymi (obstruentami)- jest artykulacja czysto ustna: podniebienie miękkie przylega do tylnej ścianki jamy gardłowej,  uniemożliwiając przepływ powietrza przez jamę nosową. Każda ze spółgłosek
z wymienionych trzech grup ma w języku polskim swój odpowiednik o takim samym sposobie i miejscu artykulacji, ale różniący się od niej obecnością lub brakiem okresowych drgań wiązadeł głosowych, tj. obecnością lub brakiem dźwięczności. Obie spółgłoski tworzące taką parę występują w nagłosie i śródgłosie wyrazów i w pozycjach tych mają niektóre konteksty wspólne. Przed pauzą i przed bezdźwięcznymi spółgłoskami szczelinowymi, zwarto-wybuchowymi i zwarto-szczelinowymi występują tylko bezdźwięczne spółgłoski właściwe, przed dźwięcznymi szczelinowymi, zwarto-wybuchowymi i zwarto- szczelinowymi wymawiane są tylko dźwięczne odmiany tych głosek.  Inaczej bywa tylko w pozycji przed [v]. Podczas wymawiania spółgłosek właściwych dźwięcznych mięśnie narządów tworzących na drodze przepływu powietrza przeszkodę
w postaci zwarcia lub szczeliny są słabiej napięte niż podczas wymawiania spółgłosek bezdźwięcznych, a więc w wypadku dźwięcznych do pokonania przeszkody wystarcza mniejsza siła naporu powietrza niż w wypadku bezdźwięcznych. Ze względu na różnicę
w stopniu napięcia mięśni i w sile wydechu spółgłoski dźwięczne nazywane są słabymi (lenes), bezdźwięczne- mocnymi (fortes). Spółgłoski szczelinowe mają monosegmentalną strukturę czasową i należą do kontynuantów. Spółgłoski zwarto-wybuchowe i zwarto- szczelinowe są polisegmentalne.

3.2.2.Spółgłoski szczelinowe

Według Słownika terminologii językoznawczej są to spółgłoski, przy których artykulacji "odpowiednie części narządu mowy zbliżają się do siebie, tworząc wąską szczelinę". Obecność w kanale głosowym szczeliny utworzonej przez uczestniczące w procesie artykulacji narządy nie jest cechą właściwą wyłącznie spółgłoskom nazywanym szczelinowymi. Znaczne zbliżenie narządów artykulacyjnych charakteryzuje między innymi wokoidy [i], ([j]), [u], ([w]). Powstanie takich spółgłosek wg Jassema "zależy również od wielkości masy i prędkości powietrza". Jeżeli wytworzona w miejscu artykulacji szczelina jest mała w stosunku do masy i prędkości wypływającego z płuc powietrza, to jego przepływ ulega zakłóceniu, cząstki powietrza zostają pobudzone do drgań nieregularnych, powstaje źródło szumu. Drgania nieregularne i związany z nimi szum, to akustyczno- audytywne cechy spółgłosek szczelinowych.

Szczelina, w której strumień powietrza o odpowiedniej masie i prędkości ulega zakłóceniu, może być utworzona w różnych miejscach ponadkrtaniowego odcinka kanału głosowego. Najbardziej wysunięta do przodu jamy ustnej powstaje w wyniku zbliżenia wargi dolnej do górnej. Tak artykułowane spółgłoski noszą nazwę szczelinowych dwuwargowych. Rozróżnia się spółgłoski szczelinowe tylnojęzykowo-podniebienne i tylnojęzykowo-języczkowe. Spośród spółgłosek szczelinowych wymawianych w języku polskim w pierwszej kolejności opisane są te, które występują w największej liczbie kontekstów. Są to:

[f], [v]- wargowo- zębowe,

[s], [z] -przedniojęzykowo- zębowe,

[ᶴ], [ᶾ]- przedniojęzykowo - dziąsłowe,

[ᶝ], [ᶽ] - środkowojęzykowo- przednio-podniebienne,

[ᵡ], [ᵧ]- tylnojęzykowo- podniebienne.

Pierwszy znak transkrypcyjny w każdej parze odnosi się do spółgłoski bezdźwięcznej, drugi do dźwięcznej. Nazwy wymienionych par głosek informują ogólnie o miejscu powstania szczeliny. Dokładniej - przy wymawianiu [f, v] szczelina powstaje między dolną wargą
a górnymi siekaczami; przy [s, z] między przednią częścią języka- wzdłuż płytkiego rowka na jego grzbiecie- a dwoma górnymi siekaczami i przylegającą do nich częścią sklepienia jamy ustnej; przy [ᶴ, ᶾ] także między rowkiem wzdłuż grzbietu języka a dziąsłami
i zadziąsłową częścią podniebienia twardego; przy[ ᶝ ᶽ ] między przednio- środkową częścią grzbietu języka a przednią częścią podniebienia twardego; wreszcie przy  [ᵡ ᵧ ] między tylną częścią grzbietu języka a przednią częścią podniebienia miękkiego.

Środkowojęzykowo- przednio-podniebienne [ᶝ ᶽ] wymawiane są przed wszystkimi samogłoskami z wyjątkiem [ᶧ] , natomiast "twarde"[f v s z  ᶴ ᶾ ᵡ ᵧ ] nie występują przed [i], ([j]), np. siódemka. Spółgłoska [ᵧ] jest w języku polskim głoską zanikającą. Słyszy się ją jeszcze na styku wyrazów przed nagłosową spółgłoską właściwą dźwięczną: niech będzie.

Spółgłoski "miękkie" różnią się od [ f v s z  ᶴ ᶾ ᵡ ᵧ] tym, że podczas ich realizacji masa języka przesunięta jest do przodu i równocześnie w górę jamy ustnej, ku podniebieniu twardemu. Stąd ich nazwa palatalne lub spalatalizowane. Taki układ języka powoduje, że miejsce powstania szczeliny [ᶊ ᶎ ᶘ ᶚ] jest mniej przednie, a miejsce powstania szczeliny [ᶝ ᶨ] mniej tylne niż w wypadku ich niepalatalnych odpowiedników. Labio- dentalna[ᶂ ᶌ ] jest szersza od tak samo wytwarzanej szczeliny [f, v].

3.2.3. Spółgłoski zwarto- wybuchowe

Z artykulacyjnego punktu widzenia są to spółgłoski zwarto- rozwarte. Pierwszą fazę ich trwania- segment zwarcia- charakteryzuje krótkotrwała całkowita blokada przepływu powietrza przez jamę ustną i nosową. Jak podczas wymowy wszystkich spółgłosek właściwych, podniebienie miękkie przylega do tylnej ścianki jamy gardłowej, zamknięta jest więc droga do otworów nosowych, równocześnie zwarcie narządów charakterystycznych dla artykulacji danej spółgłoski zamyka dostęp do wylotu ustnego. Napływające z płuc powietrze zatrzymuje się przed zaporą, jego ciśnienie wzrasta i w pewnym momencie osiąga wartość krytyczną. Następuje gwałtowne przerwanie blokady, któremu towarzyszy zjawisko akustyczne nazywane wybuchem (eksplozją). Raptowne, spowodowane silnym naporem powietrza rozwarcie narządów artykulacyjnych stanowi drugi segment spółgłosek tej grupy.

Przerwanie blokady wiąże się zwykle z usunięciem przeszkody na drodze do wylotu ustnego, niekiedy jednak droga ta pozostaje zamknięta, a pod naporem powietrza następuje rozwarcie narządów artykulacyjnych, zamykających dostęp do jamy nosowej i jej otworów. Zdarza się tak, gdy spółgłoska zwarta wymawiana jest przed spółgłoską nosową, np. w połączeniach [pm bm tn dn kᶮ  gᶮ ] .

W języku polskim wymawiane są następujące, "podstawowe" spółgłoski zwarto- wybuchowe:
[p], [b]- dwuwargowe,

...