Niezgodność ilościowa i jakościowa głosek i liter
Możliwe są dwa typy realizacji – pierwszy, kiedy występuje więcej liter niż głosek, i drugi, odwrotny, kiedy występuje więcej głosek niż liter.
2.1 Więcej liter niż głosek. Takie rozbieżności obserwujemy wówczas, gdy jednemu dźwiękowi odpowiada kilka liter, tzn. jeden dźwięk zapisywany jest za pomocą kilku liter w postaci dwuznaków lub trójznaków; wyrazy mają wtedy większą liczbę liter niż głosek:
Kombinacja dwu lub kilku liter służy oznaczaniu:
2.1.1 spółgłosek miękkich (środkowojęzykowych) w pozycji przed inną głoską niż samogłoski [i] oraz [ĩ]32 :
2.1.2 spółgłosek oznaczonych dwuznakami:
2.1.3 tzw. geminaty, tzn. wymowy dwu tych samych spółgłosek w postaci jednego artykulacyjnie przedłużonego dźwięku. Taką realizację obserwuje się gdy:
- w wyrazie lub na granicy wyrazów występują identyczne spółgłoski, oddawane graficznie takimi samymi literami, np.:
- lub gdy też owa identyczność jest rezultatem dokładnego zrównania pod względem wszystkich cech fonetycznych spółgłosek; w zapisie ortograficznym występują wówczas obok siebie różne litery spółgłoskowe:
UWAGA: ostatnie ze wskazanych realizacji dopuszczają fakultatywność wymowy [stokro*ce || stokrotce]; stąd ich miejsce wśród upodobnień właściwych współczesnemu językowi polskiemu (zob. p. 1.2. w rozdziale Uwarunkowania pozycyjne głosek (upodobnienia)).
2.2 Więcej głosek niż liter. We współczesnym języku polskim są też sytuacje zapisu dwóch dźwięków za pomocą jednej litery. Zagadnienie dotyczy głoskowej realizacji liter ę i ą oraz wymawianiowych odpowiedników litery ń przed zwarto-szczelinowymi (rozsunięcie artykulacyjne).
2.2.1 Głoskowa realizacja liter ę i ą reprezentująca omawiany tu problem niezgodności ilościowej uwarunkowana jest sąsiedztwem w wyrazie, przy czym w każdej sytuacji jest to wymowa asynchroniczna, dwugłoskowa. Realizacja dotyczy wyrazów rodzimych.
2.2.2.1. Zjawisko takiej artykulacyjnej polisegmentalności od początku nie budziło wątpliwości, gdy mówiło się o głoskowych odpowiednikach liter ę oraz ą przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi33. Wtedy w zbitce dwugłoskowej (sekwens dwugłoskowy) pierwszym elementem jest znazalizowana samogłoska o odpowiedniej artykulacji ustnej [ẽ] lub [õ], drugim natomiast spółgłoska nosowa [m], [n], [ń], [ɳ], [ɳ’], a więc głoska o tym samym miejscu artykulacji, jakie ma następująca spółgłoska, której graficzny odpowiednik występuje po literze ę lub ą. Z taką realizacją mamy do czynienia:
- przed spółgłoskami wargowymi, np.:
2.2.1.2 Natomiast uznanie dwugłoskowej, zatem asynchronicznej, wymowy ę i ą przed spółgłoskami szczelinowymi, a także częściowo w wygłosie to rezultat późniejszych obserwacji.
Realizacja w takich kontekstach długo wiązana była (akceptuje ją jeszcze Bożena Wierzchowska) z nosowością wokaliczną objawiającą się synchronicznością wymowy34.
Nowsze badania pokazały, iż synchroniczna nosowość nie istnieje w wymowie współczesnych Polaków34. „Samogłoski nosowe” mają zatem również strukturę polisegmentalną, czyli realizują się jako zbitka dwugłoskowa, którą tworzy odpowiednia pod względem barwy znazalizowana samogłoska [ẽ] lub [õ] oraz następująca po niej nosowa spółgłoska półotwarta [ũ] lub [ĩ].
Tzw. nosówki w wyrazach rodzimych przed spółgłoskami szczelinowymi oraz w wygłosie mają następującą wartość wymawianiową:
- litery ę i ą występującym przed spółgłoską szczelinową twardą odpowiada zbitka dwugłoskowa, której drugim elementem jest [ũ]:
- literom ę i ą występującym przed spółgłoską szczelinową miękką (środkowojęzykową) odpowiada fakultatywna wymowa w postaci zbitki dwugłoskowej [ẽũ], [õũ] lub [ẽĩ], [õĩ], [ȱĩ]:
-litera ą w wygłosie ma odpowiednik wymawianiowy w postaci sekwensu [õũ] :
2.2.1.3. A oto podsumowanie informacji dotyczących rozbieżności między pisownią a wymową szeroko rozumianych „nosówek”. Zagadnienie to wymaga ustalenia przede wszystkim zakresu terminu „nosówki”.
Z jednej strony bowiem tradycyjnie termin ten rozszerzono o odpowiedniki fonetyczne zbitek literowych: aN, eN, iN, oN, uN, yN (gdzie N=m lub n), z drugiej – wykluczono zeń realizacje głoskowe odpowiadające literom ą, ę (w powszechnej świadomości najściślej kojarzone z pojęciem samogłoski nosowej), jeśli występują one przed graficznymi odpowiednikami spółgłosek innych niż szczelinowe.
Wariant najszerszy, przyjęty w niniejszym podręczniku, odnosi termin „nosówki” do każdej sytuacji, gdy w zapisie ortograficznym występują:
- litery: ą ę w wyrazach rodzimych;
- zbitki typu: aN, eN, iN, oN, uN, yN w kontekście następującej po nich spółgłoski szczelinowej (jeśli N reprezentuje głoskę o miejscu artykulacji tożsamym lub zbliżonym do następującej szczelinowej) w wyrazach obcych.
Tak rozumiane „nosówki” mają we współczesnej polszczyźnie wymowę asynchroniczną bądź zdenazalizowaną:
A. Asynchronia przed zwartymi i zwarto-szczelinowymi polega na realizacji głoskowej liter ę i ą w formie dwugłoskowego połączenia znazalizowanej samogłoski o odpowiednim rezonansie ustnym ze spółgłoską nosową o tym samym miejscu artykulacji, co następująca po niej spółgłoska zwarta lub zwarto-szczelinowa (p. 2.2.1.2.).
B. Asynchronia przed szczelinowymi i w wygłosie (w tej ostatniej pozycji jako tzw. samogłoska nosowa realizuje się tylko ą, ę - ulega przynajmniej częściowej denazalizacji) dotyczy fonetycznych odpowiedników liter ę i ą (p. 2.2.1.2.), a także grup literowych typu: aN, eN, iN, oN, uN, yN (p. 1.2.4.). We wskazanych sytuacjach kontekstowych „samogłoski nosowe” wymawiane są jako dwuelementowe zbitki głosowe, w których pierwszym składnikiem jest znazalizowana samogłoska o odpowiednim rezonansie ustnym [ã], [ẽ], [ĩ], [õ], [ũ], [ŷ], drugim zaś sonorna spółgłoska półsamogłoskowa[ũ] (występująca zarówno w pozycji przed spółgłoskami szczelinowymi twardymi, jak i miękkimi) lub [ĩ] (występująca w pozycji tylko przed szczelinowymi miękkimi).
C. Denazalizacja to ustna artykulacja w postaci głosek [e] oraz [o], którym odpowiadają litery ę i ą w śródgłosie w pozycji przed [l’] i [u] oraz litera ę w wygłosie (p.1.2.6.).
Przed zwarto-szczelinowymi, jako odpowiednik litery ń występuje grupa głosek, której pierwszym elementem jest [ĩ], a drugim spółgłoska nosowa o miejscu artykulacji identycznym co następująca spółgłoska zwarto-szczelinowa. Pierwszym elementem wymawianiowego sekwensu [ĩn] lub [ĩn] jest środkowojęzykowa głoska [ĩ], która w porównaniu z [ń] zachowuje także nosowość, ale jest to realizacja bez zwarcia, czyli bliższa lewostronnemu sąsiedztwu samogłosek. Z kolei drugi element grupy, tzw. głoski nosowe [n] i [n], są bliższe prawostronnemu sąsiedztwu spółgłosek zwarto-szczelinowych. Charakteryzuje je twarda artykulacja i zwarcie w tym samym miejscu jamy ustnej, które właściwe jest owym spółgłoskom w prawostronnym kontekście.
Niektórzy badacze34 uważają, że rozsunięcie artykulacyjne występuje przed wszelkimi spółgłoskami ze zwarciem, a więc nie tylko przed zwarto-szczelinowymi, ale także przed zwarto-wybuchowymi. Zasada rozsunięcia artykulacyjnego w tych wypadkach (jeśli faktycznie występuje) realizuje się identycznie.
1
monisia012