Temat 7.docx

FONETYKA I FONOLOGIA WSPÓŁCZESNEGO JEZYKA POLSKIEGO

Danuta Ostaszewska Jolanta Tambor

Str. 101-125

FONOLOGIA

Przedmiot i zakres badań fonologii

Przedmiot i zakres badań fonologii najłatwiej można przedstawić, zestawiając tę dyscyplinę z innym, pokrewnym jej działem językoznawstwa - mianowicie z fonetyką. Fonetyka bada i opisuje dźwięki mowy ze względu na ich właściwości fizyczne, tzn. ustala artykulacyjne i akustyczne ich cechy. Fonologia również bada dźwięki mowy, jednakże ujmuje je jako jednostki funkcjonalne. Fonologia zajmuje się dźwiękami w aspekcie pełnionej przez nie funkcji w procesie komunikacji. Gdy fonetyka przedstawia wszystkie cechy fizyczne danego dźwięku, fonologię interesują jedynie te jego cechy, które w systemie danego języka służą do przekazywania jakichś informacji. W ustaleniu, które cechy głosek są istotne fonologicznie, pomagają obserwacje występujących w języku fonologicznych opozycji. Zbadanie wszystkich możliwości dla danych głosek fonetycznych kontekstów pozwala przedstawić pełny zestaw wariantów pojawiających się w języku. W procesie takiej analizy ustala się również cechy relewantne z fonologicznego punktu widzenia oraz cechy fonologiczne nierelewantne. W ramach fonologii wyodrębnia się fonotaktykę, która zajmuje się badaniem dopuszczalnych w  języku ciągów głosek reprezentujących określone fonemy.

Fonem – podstawowa jednostka fonologii

Fonem uznaje się za najmniejszy, dający się liniowo wydzielić, funkcjonalny segment formy językowej.

Funkcjonalność stanowi podstawowe założenie definicji fonemu. Nie można inaczej charakteryzować tej jednostki, jak tylko poprzez funkcję, jaką pełni ona w procesie językowej komunikacji. Dzięki tej właściwości fonem przeciwstawia się głosce jako realnie istniejącemu w wyrazach dźwiękowi.

Głoska jest elementarnym składnikiem potoku mowy. Jej wartość fonetyczna, tzn. artykulacyjne i akustyczne właściwości, aktualizuje się każdorazowo w określonym kontekście w  mówieniu. O realizacji tych wartości decyduje w znacznym stopniu pozycja w konkretnym wyrazie bądź na styku wyrazów w otoczeniu sąsiadujących głosek. Fonem to jednostka abstrakcyjna – stanowi on element niemówienia, lecz systemu językowego. Scharakteryzować go można jedynie na tle całości systemu dźwiękowego, poprzez opozycję  do innych elementów systemu. Fonetyczne właściwości głoski można opisać niezależnie od  języka, czyli wyizolowanej głosce w jakimkolwiek języku da się przypisać wszystkie artykulacyjne cechy bez odwoływania się do innych głosek w tym języku. W przeciwieństwie do głoski definicji konkretnego fonemu możliwa jest tylko w ramach danego języka i tylko poprzez wskazanie funkcji w procesie językowej komunikacji. Proces komunikowania się polega na tworzeniu przez jego uczestników językowych tekstów. Każdy tekst stanowi spójny, zakończony i zwieńczony - zarówno  pod względem treści, jak i formy  - twór językowy dowolnej objętości, składający; to więc konstrukcja o linearnym układzie językowych komponentów, uszeregowanych następczo w czasie – od głosek przez morfemy, wyrazy, złożone struktury składniowe aż po tekst w całości. Wśród językowych jednostek teksty jako całość, zdania i wyrazy stanowią elementy znaczące, morfemy znaczną częściowo, głoski zaś nie posiadają znaczenia w ogóle.

Cechy fonologiczne i niefonologiczne

Głoski, czyli realne dźwięki występujące w konkretnych wyrazach są najmniejszymi elementami całkowicie pozbawionymi znaczenia. Mimo, iż głosek nie można dalej segmentować linearnie, są one jednostkami złożonymi synchronicznie, charakteryzującymi się stałym zespołem fonetycznych właściwości. Złożoność motywują tu względy artykulacyjne – artykulacja każdej z głosek wymaga kilku jednoczesnych ruchów narządów mowy, dzięki którym każda dana głoska uzyskuje konkretne fizyczne cechy, np. wyartykułowanie głoski [d] w wyrazie wymaga zwarcia w jamie ustnej poprzez zbliżenie przedniej części języka do przednich zębów, płaskiego ułożenia masy języka, zamknięcia kanału jamy nosowej, zsunięcia wiązadeł głosowych. Ze względu na te ruchy głosce [d] należy przypisać trzy cechy: zwartość, zębowość, dźwięczność. Trzy cechy artykulacyjne stanowią zbiór obligatoryjnie przysługujący każdej jednostce. Spośród zbioru koniecznych właściwości fonetycznych danej głoski nie zawsze wszystkie konstytuują odpowiadający jej fonem. Przykładowo głosce [z] w wyrazie należy przypisać takie cechy jak: szczelinowość, zębowość i dźwięczność.  Fonetyczne właściwości składające się na wartość fonemu muszą występować w takiej liczbie, aby jednoznacznie wyodrębnić go spośród innych fonemów. Wskazane cechy stanowią zespół wystarczający do odróżnienia fonemu [z] od pozostałych fonemów spółgłoskowych: zwartym, zwarto-szczelinowym, półotwartym; zębowość wyróżnia go w obrębie fonemów szczelinowych spomiędzy szczelinowych wargowych, dziąsłowych, środkowojęzykowych i tylnojęzykowych; dźwięczność zaś jest cechą, która fonem [z] przeciwstawia fonemowi [s] w ramach szczelinowych zębowych.  Zestawu cech fonemu nie można byłoby bez odwołania się do roli, jaką te cechy odgrywają w procesie porozumiewania się za pomocą języka. Wspomniano już, że nie zawsze wszystkie właściwości głoski składają się na wartość fonemu. Głosce [r] przypisane są trzy cechy artykulacyjne : drżącość, dziąsłowość, dźwięczność, z których tylko jedna; drżącość tworzy fonem [r]. Jest to cecha artykulacyjna, która nie tylko jednoznacznie określa dany fonem wśród innych, ale służy systemowi językowemu do przekazywania określonych informacji, wiążących się zawsze ze zdolnością różnicowania znaczeń wyrazów. Aby sprawdzić, czy cecha różniąca dwie głoski jest równocześnie cechą różniącą fonemy, czyli czy należy do zbioru cech konstytuujących fonem, trzeba sprawdzić, jak zmiana owej cechy wpłynie na znaczenie wyrazów. W tym celu stosuje się najczęściej metodę substytucji. Polega ona właśnie na podstawianiu w tym samym otoczeniu fonetycznym innej głoski, która odróżnia się od zastępowanej tylko jedną cechą. Jeśli to działanie spowoduje zmianę znaczenia wyrazów, to wówczas ową cechę uznać należy za cechę dystynktywną,  tzn.  różnicującą znaczenie wyrazów np.

Wiązka cech  dystynktywnych to fonem. Metodę substytucji wykorzystać można do ustalenia wszystkich cech dystynktywnych danego fonemu. Głoska [d] w wyrazach: woda, kody, dam zostaje wyróżniona dzięki jednej swojej właściwości: zwartości, tzn. dzięki temu, że cecha zawartości tworzy opozycje do cech innych głosek pod względem sposobu artykulacji.

Zwartość głoski [d] przeciwstawia się w przytoczonych parach: zwarto-szczelinowości  zębowej dźwięcznej głoski, szczelinowości zębowej dźwięcznej głoski [z] oraz nosowości zębowej dźwięcznej głoski [n]. Opozycjom wskazanych cech towarzyszy zróżnicowanie znaczeń wyrazów. Zwartość głoski [d] uznać należy za cechę istotną (relewantną) z  fonologicznego punktu widzenia. Fonologiczna relewancja wynika więc z komunikatywnej funkcji tej cechy. Służy ona do odróżniania językowych znaków językowych i dlatego właśnie została nazwana cechą odróżniającą albo dystynktywną. W parach wyrazów: znaczenia się spowodowane przez cechę przedniojęzykowości głoski [d], będącą w opozycji z cechami dwuwargowości [b] i tylnojęzykowości [g]. Przedniojęzykowość jest cechą dystynktywną i wyróżnia fonem [d] spośród innych fonemów zwartych dźwięcznych. Ostatnią z cech dystynktywnych tego fonemu jest dźwięczność Cecha dźwięczności głoski [d] stanowi wartość relewantną fonologicznie, gdyż opozycji cech dźwięczność-bezdźwięczność towarzyszy zróżnicowanie znaczeń wyrazów. Zespół równocześnie występujących cech dystynktywnych dla [d] : zwartość, przedniojęzykowość, dźwięczność to fonem. Pozostałe dwie cechy fonetyczne głoski [d] twardość i ustność nie pełnią funkcji dystynktywnej.  Zmiękczone [d`] nie pojawia się w tym samym otoczeniu fonetycznym co [d]. Głoska [d`] występuje tylko przed    oraz przed spółgłoskami  środkowojęzykowymi, np. Dystrybucja głoski [d`]  ograniczona jest właśnie pozycyjnie. Nie można znaleźć pary wyrazów, w których [d] i [d`] znalazłyby się w tożsamym kontekście fonetycznym. Ustność [d] także nie jest cechą dystynktywną . Nie ma głoski zębowej, zwartej, nosowej, którą można byłoby przeciwstawić ustnemu [d]. Parę opozycyjną z [d] stanowi wprawdzie nosowa głoska jest ze zwarciem w jamie ustnej [n], ale jak wskazano wcześniej różnicę znaczenia wyrazów  w tym wypadku powoduje zmiana cechy określonej ze względu na sposób artykulacji. Wszystkie głoski, które ze względu na sposób artykulacji nie są nosowe, są w związku z tym właśnie głoskami ustnymi. Informacja o tych cechach jest więc informacją redundantną. Opozycja dźwięczność : bezdźwięczność stanowi zjawisko ogólniejsze. Dźwięczność jest cechą fonologicznie relewantną dla wszystkich spółgłosek właściwych dźwięcznych, każda z nich posiada bowiem swój odpowiednik bezdźwięczny, który podstawiony w tym samym otoczeniu fonetycznym spowoduje zmianę znaczenia wyrazów.

Cecha dźwięczności jest więc składnikiem wszystkich fonemów, których reprezentantami są omawiane spółgłoski dźwięczne właściwe. Bezdźwięczność natomiast jest cechą dystynktywną wszystkich spółgłosek właściwych bezdźwięcznych, na co wskazują te samy pary wyrazów. Wyjątek stanowi fonem Bezdźwięczność nie jest jego cechą dystynktywną , fonologicznie relewantą,

W każdej innej parze spółgłosek właściwych (różniących się tylko dźwięcznością) opozycja: dźwięczność : bezdźwięczność stanowi opozycję fonologiczną [kosy] : [kozy], [rata] : [rada], [kura] : [gura].

Opozycje fonologicznie

Z dotychczasowych rozważań wynika, iż dana cecha pełni funkcję dystynktywną wówczas, gdy wraz z inną cechą tworzy opozycję dźwiękową, wiążącą się ze zróżnicowaniem znaczenia wyrazów.   

Opozycje fonologiczne, których zasady stworzone zostały przez Mikołaja Trubieckiego, a rozwinięte później szczegółowo w teorii binaryzmu Romana Jakobsona, można sklasyfikować wg trzech kryteriów, uwzględniając : - stosunek do podstawy porównania (całego systemu opozycji)  - A, stosunek wzajemny między członkami opozycji – B,  zasięg funkcji dystynktywnej – C.

Kryterium A pozwala dzielić opozycje na jedno i wielowymiarowe oraz proporcjonalne i izolowane.  Podstawą podziału na opozycje  jedno i wielowymiarowe są cechy wspólne członów opozycji.  Opozycje wielowymiarowe charakteryzują się tym, że zespół cech wspólnych jest właściwy tylko dla danej opozycji, np. cechami wspólnymi pary [d] : [t] są zwartość i przedniojęzykowość, jako zespół przynależny wyłącznie głoskom [d] i [t] poza nimi nie ma innej głoski zwartej przedniojęzykowej.  W opozycji wielowymiarowej z kolei zespół cech wspólnych jednej opozycji dźwiękowej właściwy jest także innym  opozycjom, np. parę [b] : [d]  ([bar] : [dar] ) znamionuje zespół cech: zwartość i dźwięczność, charakterystyczny też dla opozycji: Cechy różniące członów opozycji pozwalają natomiast wyodrębnić opozycje proporcjonalne i izolowane.

Opozycje nazywamy proporcjonalnymi wówczas, gdy stosunek między członami danej opozycji jest taki sam jak stosunek między członami innej opozycji. Układają się one zgodnie ze schematem proporcji.

Opozycję tę ilustrują pary wyrazów:

Cecha bezdźwięczności w liczniku znajduje się w opozycji do cechy dźwięczności w mianowniku w każdej parze fonemów. W opozycji izolowanej różnica między członami jest wyjątkowa dla danego języka. W polskim systemie dźwiękowym izolowana  jest, np. opozycja [r] : [l] ze względu na zespół cech: drżącość : boczność (rata : lata). Żadnej innej głoski nie różni fakt, iż jeden z członów opozycji posiada cechę drżącości, a drugi – cechę boczności. Kryterium B wyznacza trzy typy opozycji: prywatywne, równorzędne i stopniowe, w których istotny jest stosunek członów do siebie. W opozycjach prywatywnych jeden z członów charakteryzuje się obecnością cechy, której nie posiada drugi człon. Taka jest np. opozycja [k] : [g], ( [stoku]: [stogu]), wyznaczona zespołem cech dźwięczność : bezdźwięczność. Wyróżnia się w tej opozycji człon nacechowany i nienacechowany. Człon nacechowany ma wszystkie cechy członu nienacechowanego oraz dodatkowo cechę różniącą oba fonemy. W podanym przykładzie jest nim fonem [g], który ma, oprócz cech charakteryzujących także fonem [k], cechę dźwięczności. Za nacechowany uznaje się człon opozycji, którego reprezentant występuje w mniejszej liczbie pozycji fonetycznych – we wskazanej parze [g] nie może wystąpić, np. w wygłosie absolutnym.

W opozycjach równorzędnych każdy z członów ma cechę, której nie ma człon drugi. Tych cech nie można hierarchizować, gdyż stanowią one wartości równorzędne, a człony je posiadające są logicznie równouprawnione. Opozycję równorzędną reprezentuje np. para fonemów [p] i [t], w których obydwa człony są nacechowane. Fonem [p] ma fonologiczną cechę dwuwargowości, która pozytywnie odróżnia go od [t], posiadającego cechę przedniojęzykowości. Pozostałe cechy fonemów, a także reprezentujących te fonemy głosek w konkretnych wyrazach są tożsame: bezdźwięczność, zwartość. Dokładniejsze przyjrzenie się typom opozycji pozwala uznać, iż tak zaprezentowane opozycje prywatywne odpowiadają właściwie opozycjom ekwipolentnym, nie są odrębnym typem opozycji. Zarówno bowiem dźwięczność, jak i bezdźwięczność są też logicznie uprawnionymi, równorzędnymi cechami – trudno je hierarchizować: jeden z członów posiada cechę dźwięczności, drugi  - bezdźwięczności. Opozycje stopniowe dotyczą co najmniej trzech cech członów, które różnicuje stopień natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej. Owo natężenie np. w opozycji  wynika ze stopniowego zwężania jamy ustnej przy artykulacji samogłosek : [a], [o], [u] ([kara] : [kora] : [kura]). Zgodnie z kryterium C wyróżniane są opozycje stałe i neutralizowane. Opozycja stała jest podstawą różnicowania znaczeń wyrazów w każdym otoczeniu, natomiast pozycja neutralizowana nie obejmuje wszystkich kontekstów dźwiękowych, inaczej mówiąc – w niektórych pozycjach pewne cechy fonologiczne tracą swą relewantność, np. opozycja cech: dźwięczność : bezdźwięczność w wygłosie absolutnym w języku polskim staje się nieistotna z fonologicznego punktu widzenia, neutralizuje się. W parze wyrazów [kot] (kot) i [kot] (kod)  nie tworzy opozycji, ponieważ kontekst spowodował jej neutralizację. Natomiast w innym otoczeniu opozycja dźwięczność : bezdźwięczność jest fonologicznie relewantna .

Warianty fonemu- allofony 

Z analizowanych przykładów wynika , iż fonem nie jest identyczny z głoską. Głoska, będąc realną reprezentacją fonemu, posiada nie tylko cechy fonologicznie relewantne, ale również cechy fonologicznie nieistotne. Cechy niefonologiczne przedstawiają sobą właściwości z fonologicznego punktu widzenia nadwyżkowe. Na wartość głoski składają się zarówno cechy fonologiczne, jak i niefonologiczne, natomiast na wartość fonemu – wyłącznie cechy fonologiczne. Jest on wiązką trzech cech dystynktywnych: zwarto-szczelinowości, środkowojęzykowości i dźwięczności. Wymienione cechy są cechami fonologicznie relewantnymi, ponieważ pozwalają jednoznacznie odróżnić fonem   od innych polskich fonemów spółgłoskowych. Cecha zwarto-szczelinowości wyodrębnia  w opozycji do fonemów zwartych, szczelinowych i półotwartych: cecha środkowojęzykowości wyróżnia ten fonem wśród zwarto-szczelinowych dźwięcznych, a cecha dźwięczności pozwala przeciwstawić fonem fonemowi [ć], należącemu tak jak  do zwarto- szczelinowych środkowojęzykowych. Wymienione cechy służą różnicowaniu znaczeń wyrazów, pełnią funkcję dystynktywną

głoski, a o ustności decyduje zamknięcie kanału nosowego. Z kolei miękkość  wynika z jej miejsca artykulacji – każda głoska środkowojęzykowa z natury swej jest miękka, palatalność bowiem zależy od uwypuklenia środka masy języka ku podniebieniu twardemu, co jest podstawowym ruchem artykulacyjnym głosek środkowojęzykowych. Ustność i miękkość głoski to cechy fonologicznie nieistotne, redundantne, a więc te, które nie wchodzą w skład cech fonemu. Ustność i miękkość nie wpływają na identyfikację fonemu , jest on bowiem jednoznacznie wyróżniony wśród innych fonemów - dzięki cechom zwarto-szczelinowości, środkowo-językowości i dźwięczności. Fonem ma tylko jedną reprezentację głoskową w mówieniu, innymi słowy, fonem w każdym fonetycznym sąsiedztwie reprezentuje poniższy zapis.

Na fonemy reprezentowane przez spółgłoski środkowojęzykowe składają się trzy cechy: cecha wynikająca ze sposobu artykulacji, miejsca artykulacji, cecha wynikająca z udziału wiązadeł głosowych. Fonem [k] składa się z trzech cech: zwartość, tylnojęzykowość i bezdźwięczność. Fonem [g] składa się z cech: zwartość, tylnojęzykowość i dźwięczność. Zwartość  [g] przeciwstawia się półsamogłoskowości

Dotychczasowe rozważania, dotyczące odniesień między fonemami i ich głoskowymi reprezentacjami, zmierzały do wprowadzenia pojęcia wariantu pozycyjnego. Fonem stanowi wartość niezmienną, jest on bowiem wiązką cech pełniących w danym języku funkcję komunikatywną. Są to tylko te właściwości artykulacyjne głoski, które powodują różnicowanie znaków językowych. W mówieniu fonemy reprezentowane są przez realnie istniejące dźwięki, których artykulacja zależy od sąsiedztwa innych głosek. Kontekst decyduje więc o jakości artykulacyjnej danej głoski i, co się z tym wiąże, o wyodrębnieniu jednej (jak w sytuacji omówionych wcześniej fonemów środkowo i tylnojęzykowych lub kilku głosowych reprezentacji określonego fonemu. Reprezentacje te nazywa się w fonologii wariantami (alofonami) fonemu. Nie wszystkie cechy podlegają wpływowi kontekstu – w zbiorze właściwości każdego z wariantów fonemu wystąpić musi zespół cech niezmiennych, dzięki którym warianty te przypisuje się temu samemu fonemowi. Ów zespół to cechy dystynktywne, one bowiem konstytuują fonem i jednocześnie powtarzają się w każdym z jego wariantów.

Oprócz cech fonologicznych, które stanowią wartości niezmienne, wartości fonemów charakteryzują się również cechami niefonologicznymi – różnymi w zależności od otoczenia. „ Określone sposoby artykulacji – jak pisze R. Laskowski – nie są tu efektem świadomego wyboru, lecz automatycznie narzucane są przez kontekst. Pojawiające się wtedy głoski nazywamy wariantami pozycyjnymi (kombinatorycznymi), wśród których wyróżniamy warianty główne i poboczne. Wariant kombinatoryczny występujący w największej liczbie pozycji, w tym także w pozycji swobodnej, uznaje się za wariant główny (podstawowy). Liczba pozycji, w których pojawia się wariant główny, jest zwykle tak duża, że nie wymienia się ich, lecz określa się jego dystrybucję negatywnie, tzn. poprzez stwierdzenie, w jakich kontekstach pojawić się nie może. Przykładowo, nie mówimy, że wariant główny[t] fonemu może wystąpić, w nagłosie przed samogłoską, sylabiczną inną niż , w śródgłosie między samogłoskami sylabicznymi, z których drugą nie może być ; w wygłosie absolutnym, w nagłosie przed półsamogłoskowym  , w śródgłosie między głoskami półsamogłoskowymi, z których drugą nie może być

Wariant główny charakteryzuje się takim zbiorem fonetycznych właściwości, jaki dana głoska posiada, występując w pozycji najbardziej swobodnej. Dla spółgłosek za modelową pozycję swobodną uznaje się pozycję  nagłosową przed samogłoską.

Dla samogłosek pozycję swobodną stanowi każde otoczenie głoskowe poza obustronnym sąsiedztwem spółgłosek środkowojęzykowych lub , poza prawostronnym sąsiedztwem spółgłosek nosowych. W pozycji swobodnej samogłoski występują, np. w następujących wyrazach: [agata], [osa], [deska], [but], [koza], [noga], [dysk] Jeśli ustalamy, iż np. w głosce [t] w tak określonej pozycji swobodnej przysługują następujące  cechy: zwartość, przedniojęzykowo-zębowość i bezdźwięczność, to za wariant główny trzeba uznać [t] w wyrazach

W każdym ze wskazanych kontekstów fonetycznych [t] jest głoską zwartą, przedniojęzykowozębową i bezdźwięczną. Jest to więc zbiór identyczny ze zbiorem przypisanym [t] w modelowej pozycji swobodnej. Warianty poboczne pojawiają się w otoczeniu, które tak oddziałuje na artykulację głoski, że powoduje zmianę jej cech niefonologicznych w stosunku do zbioru charakterystycznego dla wariantu głównego. Na przykład cechą fonologiczną [t] jest przedniojęzykowość, będącą w opozycji z tylnojęzykowością [k]. Przedniojęzykowość może zostać zrealizowana jako zębowość, ([tu] : [ku]) albo jako dziąsłowość Obie cechy wynikające z miejsca artykulacji są podrzędne wobec cechy dystynktywnej, jaką jest przedniojęzykowość, ale dziąsłowość uważamy za cechę zmodyfikowaną, ponieważ zębowość przysługuje wariantowi głównemu [t] , czyli głosce występującej w pozycji swobodnej. 

Fonemy spółgłoskowe środkowojęzykowe  ź, ś, ć, g', k'

oraz tylnojęzykowe [g], [k] mają tylko jedną reprezentację głoskową (wariant główny). Zbiór cech tych głosek w każdym fonetycznym kontekście odpowiada zbiorowi realizowanemu w pozycji swobodnej, np. głosce [ś], będącej jedynym reprezentantem fonemu [ś] zarówno w opisanej modelowej pozycji swobodnej: [śarka], jak i w pozostałych kontekstach

bezdźwięczność. Podobnie, np. głoska [g] jako jedyny reprezentant fonemu w każdym otoczeniu fonetycznym jest zwarta, tylnojęzykowa, dźwięczna.

Większość jednak fonemów polskich jest reprezentowana przez wariant główny i warianty poboczne. Do fonemów mających dwa warianty należą fonemy spółgłoskowe wargowe zębowe dziąsłowe

W związku z asynchroniczną wymową spółgłosek wargowych miękkich głoski muszą być uznane za poboczne warianty pozycyjne fonemów

W związku z tym w parze znaczenie wyrazów różnicuje się pojawienie nowej głoski Palatalność spółgłoski wargowej nie jest więc cechą dystynktywną. Jej uwarunkowania pozycyjne nie pozwalają podstawić głosek [p], p`] w tym samym kontekście fonetycznym, np. [ p`] występuje w takim prawostronnym sąsiedztwie  ...