Temat 1.docx

Danuta Ostaszewska, Jolanta Tambor

„Fonetyka i fonologia współczesnego języka polskiego” s. 23-32

1.      Narządy mowy

Dźwięk powstaje przy udziale trzech grup narządów mowy, mianowicie:

- aparatu oddechowego (płuca, przepona, tchawica, oskrzela);

- krtani z wiązadłami głosowymi;

- nasady (jama gardłowa, nosowa, ustna).

W jamie ustnej znajdują się narządy artykulacji, takie jak:

- wargi,

- zęby,

- dziąsła,

- język (w procesie artykulacji udział biorą jego części: przednia, środkowa, tylna)

- podniebienie twarde (palatum),

- podniebienie miękkie (velum) zakończone języczkiem (uvula).

Powietrze wychodzi z płuc przez tchawicę, wówczas dostaje się do krtani, gdzie napotyka wiązadła głosowe (dwie sprężyste fałdy). W momencie gdy są one zsunięte, powietrze pokonuje opór i przeciska się między nimi, wprawiając je w drgania (powstają głoski dźwięczne: [d], [b], [g], [z], [m], [u], [a]. itp.). W sytuacji - gdy wiązadła są rozsunięte, powietrze przechodzi swobodnie przez szczelinę pomiędzy nimi (powstają głoski bezdźwięczne: [t], [p], [k], [s], itp.). Następnie powietrze dostaje się do części jamy gardłowej, w której istotną rolę odgrywa podniebienie miękkie, zakończone języczkiem na granicy jamy gardłowej, nosowej i ustnej. Gdy języczek przylega do tylnej ściany jamy gardłowej, powietrze przepływa wyłącznie przez jamę ustną (realizacja głosek ustnych: [d], [t], [b], [p], [l], [a], itp.) Z kolei w sytuacji opuszczenia podniebienia miękkiego spowoduje przedostanie się części powietrza do nosa (powstanie głosek nosowych lub znazalizowanych: [m], [n], itp.).                                                                                                                                                           Język stanowi narząd decydujący o jakości głosek i odgrywa podstawową rolę przy artykulacji samogłosek. Barwa samogłosek zróżnicowana jest ze względu na:

- poziome ruchy języka (samogłoski przednie: [i], [y], [e]; środkowe: [a]; tylne: [o], [u]);

- pionowe ruchy języka (samogłoski wysokie: [i], [y], [u]; średnie: [e], [o]; niskie: [a]).

Wargi także uczestniczą w artykulacji, wówczas gdy przywierają do siebie powstaje [b], [m], bądź gdy dolna zbliża się do przednich górnych zębów, powstaje [f], [v].

Podniebienie twarde jest nieruchome, jednak współdecyduje o miękkości, wówczas następuje uwypuklenie środkowej części masy języka ku palatum [ś], [ź], [ń].

2.      Podstawowe pojęcia fonetyki

Głoska stanowi najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, niemający własnego znaczenia, który można wydzielić w wyrazie dzięki stałemu zespołowi cech artykulacyjno-akustycznych.

Części składowe głoski:

- następ głoski (wstęp, nastawa)- moment przechodzenia narządów mowy od położenia obojętnego do układu właściwego danej głosce;

- szczyt głoski- moment trwania narządów mowy w pozycji właściwej dla danej głoski;

- zestęp głoski- powrót narządów do położenia obojętnego.

Wyrazy zbudowane są z głosek. W wyrazie można wydzielić części składowe składające się z jednej lub kilku głosek:

- nagłos- początek wyrazu (Na);

- śródgłos- środek wyrazu (Śr);

- wygłos- koniec wyrazu (Wy).

Nagłos i wygłos absolutny występują po pauzie (nagłos) lub przed pauzą (wygłos), czyli w sytuacji, gdy narządy mowy przechodzą od położenia obojętnego (właściwego oddychaniu) do aktywnej pozycji mówienia lub położenia obojętnego. Trudności
z wydzielaniem faz wyrazu są inne niż przy wydzielaniu faz głoski. W zależności od potrzeb badającego, co innego może być nazywane nagłosem i wygłosem wyrazu, mianowicie:

Sylaba stanowi część wyrazu, zawierającą jedną i tylko jedną samogłoskę sylabiczną.  Sylabę kończącą się samogłoską nazywamy otwartą z kolei sylabę kończącą się spółgłoską lub grupą spółgłosek nazywamy zamkniętą. Sylaba mówiącemu narzuca się jako pewna, łatwa do wydzielenia względna całość. W sytuacji, gdy na granicy dwóch sylab znajduje się grupa spółgłosek, występują problemy przy dzieleniu na sylaby, wówczas możliwe są dwa sposoby rozwiązania, mianowicie:

-               grupa spółgłoskowa wewnętrzna nie istnieje jako całość, gdyż przynajmniej ostatni element należy do sylaby następującej; wówczas gdy wszystkie elementy należą do sylaby następującej mowa o grupie nagłosowej (sylaby), zazwyczaj grupa wewnętrzna należy do obu sylab sąsiednich.

- do sylaby następującej należą zarówno ostatni element, jak i poprzedzające elementy, tworzące grupę wygłosową wyrazu. Z powyższych uwag wynika dwojaka możliwość podziału na sylaby przy przenoszeniu wyrazu:

trudność

tru-dność ( grupa nagłosowa sylaby drugiej może być w całości do niej zaliczona, znamy                     wyraz dno, którego grupa grafemów spółgłoskowych dn występuje w nagłosie)

trud-ność             

3.      Charakterystyka głosek

Głoski charakteryzuje się ze względu na ich strukturę akustyczną oraz artykulacyjną. Struktura akustyczna wskazuje na to, iż dźwięki mowy cechuje:

- wysokość (zależy od liczby drgań fal głosowych, wyrażonej w hercach na sekundę);

-siła (intensywność zależna od amplitudy drgań mierzonych w decybelach);

- tembre (zależy od zbioru podstawowego tonu i półtonów);

- długość dźwięku (zależy od ilości czasu użytego na artykulację dźwięku).

Długość dźwięku związana jest z tempem mówienia, a im szybsze tempo (allegro), tym krótszy okres trwania dźwięku i na odwrót- wolne tempo (lento) charakterystyczne jest dla staranniejszej mowy i powoduje wydłużenie czasu trwania głoski.                                                         Struktura artykulacyjna dotyczy różnic wynikających z ułożenia znamiennych dla każdej głoski narządów mowy. W klasyfikacji artykulacyjnej głosek uwzględnia się:

- kierunek przepływu powietrza przez narządy mowy- głoski ekspiracyjne (modyfikacja wydechu), inspiracyjne (modyfikacja wdechu), dźwięki zwane mlaskami (powstające na bezdechu);

- zachowanie się wiązadeł głosowych- głoski dźwięczne (zsunięte i wibrujące więzadła głosowe wytwarzające ton krtaniowy)  i bezdźwięczne (rozsunięte i niewibrujące wiązadła);

- położenie podniebienia miękkiego- głoski ustne i nosowe;

- sposób artykulacji, stopień zbliżenia narządów mowy- głoski dzieli się na: otwarte, nosowe, boczne, drżące, półsamogłoski, szczelinowe, zwarto szczelinowe, zwarto-wybuchowe;

-miejsce artykulacji- głoski wargowe (dwuwargowe, wargowo-zębowe), przedniojęzykowe (przedniojęzykowo-zębowe, przedniojęzykowo-dziąsłowe), środkowojęzykowe (prepalatalne, postpalatalne), tylnojęzykowe (welarne);

- pionowe i poziome ruchy języka- głoski wysokie, średnie, niskie (ruch pionowy), głoski przednie, środkowe, tyle (ruch poziomy).

              W obrębie artykulacji występują istotne różnice pomiędzy spółgłoskami
a samogłoskami. W trakcie wymawiania samogłosek w płaszczyźnie środkowej aparatu mowy powstaje kanał bez zwarć i szczelin, zwany otworem.

Różnice pomiędzy samogłoskami a spółgłoskami dotyczą:

- funkcjonalności głosek- samogłoski są ośrodkami sylab a spółgłoski nie, każda sylaba zawiera jedną samogłoskę, a każda samogłoska jest ośrodkiem jednej sylaby;

-struktury akustycznej obydwu grup głosek-granice słyszalności dla człowieka wynoszą od 16 do 30 000 podwójnych drgań cząsteczek powietrza na sekundę, wewnątrz tej skali
w granicach od 50 do 7000 drgań, znajdują się dźwięki zwane tonami, które mogą być regularne lub nieregularne; samogłoski stanowią tony o przebiegach regularnych, z kolei spółgłoski o przebiegach nieregularnych, czyli stanowią połączenie tonów ze szmerami;

- udziału wiązadeł głosowych- samogłoski są zawsze dźwięczne, natomiast spółgłoski poza sonornymi tworzą opozycje pary: dźwięczne-bezdźwięczne;

- odmienności artykulacyjnej.

4.      Charakterystyka samogłosek

Dla artykulacji samogłosek ważne są poziome oraz pionowe ruchy języka. Klasyfikację samogłosek charakteryzuje się za pomocą trójkąta bądź czworokątów samogłoskowych

1