Ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej przez polski kler katolicki cz. 1
Świadectwa ocalonych i ratujących
Wartime Rescue of Jews
by the Polish Catholic Clergy
The Testimony of Survivors and Rescuers
Mark Paul
Wyd. uzupełnione maj 2019
http://kpk-toronto.org/wp-content/uploads/Wartime-Rescue-of-Jews-by-the-Polish-Catholic-Clergy-rev-2019.pdf
Polish Educational Foundation in North America
Toronto
Akcji ratowania Żydów podczas II wojny światowej podejmowali się księża, zakonnice i zakonnicy w ponad 1.000 instytucjach Kościoła Katolickiego w Polsce. Liczba uczestniczących w nich księży i osób konsekrowanych była wielokrotnie większa.
Ten wysiłek jest tym bardziej niezwykły, gdyż Polska była jedynym krajem pod niemiecką okupacją, w kórym za jakąkolwiek pomoc Żydom rutynowo karano śmiercią. Kilkudziesięciu członków polskiego kleru zginęło z tego powodu.
Należy pamiętać, że polski kler katolicki był jedynym chrześcijańskim klerem systematycznie śledzonym, prześladowanym, mordowanym i więzionym w tysiącach jako skutek ludobójczej nazistowskiej polityki.
Niniejszy zbiór opowieści o ratowaniu nie jest wszechstronny, jest jeszcze do umieszczenia kilkaset historii. Tego dzieła dokonała Polska Fundacja Edukacyjna w Ameryce Północnej /
The Polish Educational Foundation in North America (Toronto) i zamieszczono je na tych portalach:
http://www.kpk-toronto.org/obrona-dobrego-imienia/
i
http://www.glaukopis.pl/images/artykuly-obcojezyczne/CLERGYRESCUEKPK052016.pdf
NINIEJSZY ZBIÓR NIE JEST NA SPRZEDAŻ, JEST JEDYNIE DLA CELÓW EDUKACYJNYCH I BADAWCZYCH.
Wybrane publikacje Marka Paula:
Historia 2 sztetli, Brańsk i Ejszyszki: Przegląd relacji polsk-żydowskich na Kresach podczas II wojny światowej /The Story of Two Shtetls, Brańsk and Ejszyszki: An Overview of Polish-Jewish Relations in Northeastern Poland during World War II. Praca zbiorowa. Toronto; Chicago: Polish Educational Foundation in North America, 1998: Pogrom antysemicki w Ejszyszkach? Przegląd relacji polsko-żydowskich na Kresach /“Anti-Semitic Pogrom in Ejszyszki? An Overview of Polish-Jewish Relations in Wartime Northeastern Poland” (Cz. 2, s. 9–172) & Relacje żydowsko-polskie na okupowanych przez sowietów Kresach… / “Jewish-Polish Relations in Soviet-Occupied Eastern Poland, 1939–1945” (Cz. 2, s. 173–230)
Złote żniwa czy złote serca? Badania wojennego losu Polaków i Żydów / Golden Harvest or Hearts of Gold? Studies on the Fate of Wartime Poles and Jews. Red. Marek Jan Chodakiewicz, Wojciech Jerzy Muszyński & Paweł Styrna. Washington, D.C.: Leopolis Press, 2012.
Ratowanie żydowskich uciekinierów z obozu śmierci w Treblicne / “Rescue of Jewish Escapees from the Treblinka Death Camp” (s. 117–137) & Polacy i Żydzi na polskich Kresach we wrześniu 1939 / “Poles and Jews in Poland’s Eastern Borderlands in September 1939” (s. 257–293)
Glaukopis, no. 25/26 (2012), no. 27 (2012), no. 28 (2013), no. 30 (2014)
Publikacje online: http://www.kpk-toronto.org/obrona-dobrego-imienia/:
Sąsiedzi w przededniu holokaustu: relacje polsko-żydowskie na polskich Kresach pod okuopacją sowiecką / Neighbours on the Eve of the Holocaust: Polish-Jewish Relations in Soviet-Occupied Eastern Poland, 1939–1941
Wzory współpracy, kolaboracja i zdrada: Żydzi, Niemcy i Polacy w okupowanej Polsce w czasie II wojny światowej / Patterns of Cooperation, Collaboration and Betrayal: Jews, Germans and Poles in Occupied Poland during World War II
Pogmatwana sieć: relacje polsko-żydowskie na polskich Kresach w czasie i po wojnie / A Tangled Web: Polish-Jewish Relations in Wartime Northeastern Poland and the Aftermath
Tradycyjne żydowskie postawy wobec Polaków / Traditional Jewish Attitudes Toward Poles
SPIS TREŚCI
Mapy
Przegląd niemieckiej okupacji 1939–1945 4
Traktowanie polskiego katolickiego kleru 6
Początkowe lata niemieckiej okupacji 1939–1941 13
Atak Niemiec na Związek Sowiecki czerwiec 1941 35
Pełna furia holokaustu 1942–1945 42
Bibliografia…………………………………………………………………………………………..266
Zakony żeńskie ratujące Żydów…………………………………………………………………..268
Zakony męskie ratujące Żydów ……...……………………………….272
Polscy księża i zakonnice uznani za Sprawiedliwych wśród Narodów przez Yad Vashem 274
Polscy księża i osoby konsekrowane zamordowani przez Niemców za pomoc Żydom 276
Zbiorowe wysiłki polskich chrześcijan w ratowaniu Żydów 287
Uznanie i (nie)wdzięczność……………………………………………………………………303
ARCHIDIECEZJE I DIECEZJE
KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO ŁACIŃSKIEGO RYTU W 1939
ARCHIDIECEZJE I DIECEZJE KOŚCIOŁA RZYMSKOKATOLICKIEGO
RYTU ŁACIŃSKIEGO W 1939
Archdiecezja Gniezno – Poznań
Diecezja Chełmno
Diecezja Włocławek
Archdiecezja Warszawa
Diecezja Łódź
Diecezja Lublin
Diecezja Płock
Diecezja Sandomierz
Diecezja Siedlce (Podlasie)
Archdiecezja Kraków
Diecezja Częstochowa
Diecezja Katowice (Śląsk)
Diecezja Kielce
Diecezja Tarnów
Archdecezja Lwów
Diecezja Łuck
Diecezja Przemyśl
Archidiecezja Wilno
Diecezja Łomża
Diecezja Pińsk
By Lonio17 - Own work, GFDL, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=31996938
"Ani katolicki kler wcale nie był pomocny"
Yeduda Bauer, izraeliski historyk holokaustu [1]
Przegląd niemieckiej okupacji 1939–1945
Historyk holokaustu Philip Friedman był pierwszym który opisał różne formy pomocy udzielanej przez katolicki kler w całej Polsce w swojej pionierskiej pracy o ratownikach Żydów, Opiekunowie swoich braci / Their Brothers’ Keepers (New York: Holocaust Library, 1978), s. 125–26 i 140.
Emanuel Ringelblum zapisuje w dziennikach 31.12.1940, że księża ze wszystkich warszawskich kościołów napominali swoich parafian by zakopali uprzedzenia wobec Żydów i strzegli się trucizny o nienawiści do Żydów głoszonej przez wspólnego wroga – Niemców. We wpisie z czerwca 1941, Ringelblum opowiada o księdzu w Kampinosie, który wezwał swoją owczarnię do udzielania pomocy żydowskim współwięźniom w obozach pracy przymusowej w okolicy. Ksiądz w Grajewie [ks. Aleksander Pęza] podobnie zachęcał parafian do pomocy Żydom.
Na początku niemieckiej okupacji, w październiku 1939, w Szczebrzeszynie złapano 11 Żydów. Pomocy szukano u lokalnego księdza, Józefa Cieślickiego, który szybko zorganizował komitet chrześcijan by wstawił się za nimi u władz niemieckich…
Kilku Zydów z Siedlec przeżyło w bunkrze w lesie w pobliżu Międzyrzecza dzięki zakonnikowi, który po przypadkowym odkryciu ich kryjówki codziennie przynosił im jedzenie.
W lipcu 1941 Niemcy nałożyli ogromną grzywnę na Żydów z Żółkwi; ksiądz katolicki przekazał dużą kwotę by im pomóc.
Ks. Andrzej Gdowski, ze słynnego Kościoła Ostrej Bramy w Wilnie, uratował życie kilku Żydów ukrywając ich w domu modlitwy. Zdaniem Hermanna Adlera, żydowskiego poety, który przeżył wileńskie getto, ks. Gdowski, oprócz uratowania życia Żydów, zadbał też o ich duchowe potrzeby organizując dobrze zakamuflowanym pokój w kościele do wykorzystania przez jego "gości" jako synagogę.
W Szczucinie, w Dniu Pokuty [Yom Kippur, wrzesień 1939], Niemcy zorganizowali nalot na wszystkie synagogi. Dręczyli i bili modlących się, wyśmiewali się i ich opluwali, zdzierali ubrania z młodych Żydówek, i pędzili je nagie przez plac targowy. W południe wikariusz z lokalnego kościoła pojawił się na targowisku w swoich kościelnych szatach i błagał Niemców by przestali torturować Żydów i pozwolili im wrócić do modlitw. Ale SS-mani nie odmówili sobie rozrywki, i spalili synagogi.
Wielu księży w okolicach obozu śmierci w Treblince dawało żywność i schronienie Żydom uciekającym z transportu w drodze do obozu.
Ks. [Jana] Urbanowicza z Brześcia nad Bugiem Niemcy rozstrzelali w czerwcu 1943 za udzielanie pomocy Żydom. Za tę samą zbrodnię kanonika Romana Archutowskiego, rektora Seminarium Archidiecezjalnego w Warszawie, wysłano do obozu koncentracyjnego w Majdanku, gdzie w październiku 1943 zmarł na skutek tortur. Podobnie dziekana parafii w Grodnie [ks. Albin Jaroszewicz [2] i opata Zakonu Franciszkanów [o. Dionizy lub Michał Klimczak] wysłano do Łomży jesienią 1943 i zastrzelono.
W 1942, podczas masowych niemieckich nalotów na Żydów w warszawskim getcie, 3 pozostali rabini otrzymali propozycję azylu od 3 członków katolickiego kleru. Rabini odmówili zaproponowaną szansę ucieczki i zginęli wraz ze wspólnotami…
Kilku księży w Wilnie wygłosiło homilie upominające parafian by powstrzymali się od zabierania żydowskiej własności lub przelewu krwi; w końcu ci duchowni zniknęli.
Ksiądz który ochrzcił 17-letnią Żydówkę i pomógł jej na inne sposoby został osądzony publicznie, wychłostany przez Gestapo i skazany na dożywotnią pracę przymusową.
--------------
[1] Yehuda Bauer, Holokaust w perspektywie historycznej / The Holocaust in Historical Perspective (Seattle: University of Washington Press, 1978), 57.
[2] Choć Niemcy aresztowali ks. Albina Jaroszewicza, nie zabili go. Jego los opisany jest w dalszej części.
Historyk Władysław Bartoszewski, wybitny członek Żegoty, wojennej Rady Pomocy Żydom, podaje następujący przegląd w książce Krew przelana nas brata: strony z historii pomocy Żydom w okupowanej Polsce /The Blood Shed Unites Us: Pages from the History of Help to the Jews in Occupied Poland (Warsaw: Interpress Publishers, 1970), s. 189–94.
W Polsce za okupacji nie było zgromadzenia zakonnego które nie zetknęło się z problemem pomocy ukrywania Żydów, głównie kobiet i dzieci – pomimo silnego nacisku Gestapo i ciągłej inwigilacji zakonów, i przymusowego przenoszenia zgromadzeń, aresztowań i deportacji do obozów koncentracyjnych, tym samym utrudniając pracę podziemia.
Niektóre zakony działały na szczególnie dużą skalę: Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, które ukrywało kilkaset żydowskich dzieci w swoich domach w całej Polsce; postać Matki Matyldy Getter, prowincjalnej Przełożonej tego Zakonu, przeszła do historii. Siostry Urszulanki [Unia Rzymska] odegrały podobną rolę w Warszawie, Lublinie, Krakowie i woj. krakowskim, Lwowie, Stanisławowie i Kołomyi; zakonnice z Zakonu Niepokalanego Poczęcia robiły to samo w swoich zakonach; Karmelici Bosy ukrywali szczególnie zagrożonych liderów żydowskich organizacji podziemnych.
W ich domu przy Wolskiej 27 w Warszawie znajdującym się koło murów getta, udzielali pomocy uciekinierom w różnych formach, było to jedno z miejsc gdzie Żydom diosarczano fałszywe dokumenty, tam też łącznicy z żydowskiego podziemia na "aryjskiej" stronie - Arie Wilner, Tuwie Szejngut, i inni – mieli tajne pomieszczenia. W 1942 i 1943, 17 zakonnic żyło pod stałym niebezpieczeństwem śmierci, ale nigdy nie odmówiły współpracy nawet w najbardziej ryzykownych przedsięwzięciach.
Benedyktyński Zakon Samarytanek Świętego Krzyża ukrywał dzieci i dorosłych w Pruszkowie, Henrykowie i Samarii w woj. warszawskim [3]; Siostry Zakonu Zmartwychwstania [Naszego Pana Jezusa Chrystusa] ukrywały Żydów w swoich zakonach w całej Polsce; Siostry Franciszkanki [Służebnice Krzyża] w Laskach k. Warszawy wielokrotnie udzielały schronienia wielkiej liczbie tych prześladowanych kiedy wszystkie wysiłki były nieudane; Zgromadzenie Najświętszego Serca opiekowało się Żydami we Lwowie w czasach największego nazistowskiego terroru...
Równie wspaniała była historia wielu zakonów mnichów, szczególnie Zgromadzenia Ojców Misjonarzy Św. Wincenta de Paul, Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela, Stowarzyszenia Salezjańskiego, Stowarzyszenia Katolickiego Apostolstw, Zgromadzenia Ojców Marianistów, Franciszkanów, Kapucynów i Dominikanów.
Dobrze znana jest ochronna rola odegrana wobec Żydów przez abpa Romualda Jałbrzykowskiego, wtedy metropolitalnego Biskupa Wilna, i dr Ignacego Świderskiego, profesora teologii moralnej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, po wojnie ordynariusza Diecezji Siedleckiej (zm. 1968); to dzięki ich woli i wiedzy wielu uciekinierów z gett ukrywało się w instytucjach kościelnych i zakonach.
Równie dobrze znana jest działalność wybitnego pisarza i kaznodziei, nieżyjącego ks. Jacka Woronieckiego z Zakonu Dominikanów. W Warszawie szczególnie korzystną rolę odegrali, m. in., ks. Władysław Korniłowicz [3a], ks. Jan Zieja [4], ks. Zygmunt Trószyński, i w samym getcie do 1942 ks. Marceli Godlewski, rektor Parafii Wszystkich Świętych, ks. Antoni Czarnecki i ks. Tadeusz Nowotko.
W Krakowie szeroko zakrojoną pracę społeczną prowadził – za wiedzą i wolą arcybiskupa-metropolity Adama Sapiehy, ks. Ferdynand Machaj, znany przywódca społeczny, pisarz i kaznodzieja.
Również to na księży w całym kraju spadło niebezpieczne zadanie ex officio wydawania ukrywającym się ludziom świadectw urodzenia i chrztu koniecznych do zdobycia "aryjskich" dokumentów.[5] Liczni księża, np. ks. Julian Chróścicki [Chrościcki] z Warszawy, zapłacili za to deportacją do obozu koncentracyjnego…
We wszystkich wysiłkach mających na celu pomaganie Żydom, kler i zakony współpracowali z zasady z katolickimi świeckimi w swoim regionie. W ten sposób, np. proboszczowie lokowali tych ukrywanych w domach swoich parafian, i zakony często były w kontakcie ze świeckimi instytucjami polskiej opieki społecznej, personel których obejmował wiele osób oddanych idei niesienia pomocy.
------------------------
[3] Działalność Benedyktyńskich Samarytanek Sióstr od Krzyża Chrystusa w Niegów-Samaria, Henrykowie i Pruszkowie, zob. Zygmunt Zieliński, red., Życie religijne w Polsce pod okupacją 1939–1945: Metropolie wileńska i lwows...
OlaGordon