Chrystianizacja i elity władzy Wielkich Moraw.pdf

(272 KB) Pobierz
A
NNA
J. K
SIĄŻEK
(B
ANSKÁ
B
YSTRICA
)
CHRYSTIANIZACJA I ELITY WŁADZY WIELKICH
MORAW. WYBRANE
ASPEKTY
Christianitas,
rozumiane jako przyjęcie chrześcijaństwa, w funkcjonowaniu
wczesnośredniowiecznego władztwa czy wspólnoty plemiennej oznaczało
aspiracyjne dążenia książąt i wodzów do uzyskania lepszej pozycji w gronie
władców kierujących ówczesną Europą, oznaczało także nobilitację do gro-
na wczesnośredniowiecznych elit rządzących. Do takich zmian dążyli głów-
nie władcy młodych państw, szukający poparcia i rekomendacji. Chrystia-
nizacja zatem szła w parze z rozwojem. Można wręcz twierdzić, iż u Słowian
przyjęcie chrztu było warunkiem istnienia władztwa
1
, a sam chrzest upew-
niał pozycję społeczną księcia. Misja chrystianizacyjna nie miała szansy na
sukces tam, gdzie nie było podstaw organizacji
2
, a schemat konwersji kolej-
nych obszarów „barbarzyńskiej” Europy był niemal identyczny. Najpierw de-
monstracyjnie nową wiarę przyjmował lokalny przywódca ze swym najbliż-
szym otoczeniem; przekonany przez misjonarzy, zachęcony przez sąsiadów
lub też zmuszony przez sytuację geopolityczną. Kolejnym etapem było dobro-
wolne lub pod przymusem ochrzczenie współplemieńców
3
. Konwersja bywa-
ła
w
źródłach łączona
z bliskim kręgiem wokół księcia i często przypisywana
D. Třeštik,
Počátky Přemyslovců,
Praha 1997, s. 336; por. M. Wyszyński,
Chrzest Polski
w
świetle
wytycznych misyjnych dla Słowian,
„Prawo Kanoniczne” 9 (1996), nr 1–2, s. 27;
M. Simon,
Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa,
Warszawa 1979, s. 25.
2
P. Boroń,
Wiece słowiańskie decyzja o przyjęciu chrześcijaństwa – możliwości poznawcze,
[w: ]
Pohanstvo a kresťanstvo,
red. R. Kožiak, J. Nemeš, Bratislava 2004, s. 96.
3
P. Urbańczyk,
Władza i polityka we wczesnym
średniowieczu,
Wrocław 2000, s. 159; por.
D. Třeštik,
Počátky Přemyslovců,
s. 98–99; P. Boroń,
Wiece słowiańskie,
s. 97.
1
CHRYSTIANIZACJA I ELITY WŁADZY WIELKICH MORAW. WYBRANE ASPEKTY
91
przymusowemu narzucaniu książęcej woli. Późniejszy opór przeciw chrze-
ścijaństwu,
identyfikowany niekiedy z pogańskimi powstaniami, na płasz-
czyźnie religijnej przejawiał się w konfrontacji wierzeń, praktyk i zachowań
przedchrześcijańskich z kulturą chrześcijańską
4
.
Środowisko,
w którym
żyli
morawscy Słowianie na przełomie VIII i IX
wieku w
świetle
nowych badań archeologicznych przejawia się jako silna
wspólnota ekonomiczna i społeczna. Wyniki badań archeologicznych z te-
renów
środkowego
Dunaju pokazują znaczną kulturową przemianę, jaką
przeszły zamieszkujące te ziemie plemiona
5
po upadku kaganatu awarskie-
go i spotkaniu z frankijską cywilizacją Karola Wielkiego i jego następców
6
.
Podbite tereny Kotliny Karpackiej, poza Panonią, nie zostały włączone do
Imperium, co pozwoliło okolicznym książętom słowiańskim wykorzystać
zwycięstwa oraz zagarnąć bogate
łupy
awarskie i dzięki nim umocnić swoje
pozycje przywódcze. Sytuacja ta doprowadziła do przejęcia plemiennej wła-
dzy na Morawach przez nowe elity i budzenia się pierwszych państwowości.
Książęta słowiańscy przystosowali się do późnoantycznego modelu funkcjo-
nowania państwa, a chrześcijaństwo rozumiane właśnie jako styl
życia,
a nie
jako wiara w dzisiejszym znaczeniu, kształtowało się głównie w warunkach
akulturacji. Głównym bodźcem takich zmian, jak słusznie zauważa Dušan
Třeštík, nie był upadek hegemonii awarskiej w Europie
Środkowej,
lecz po-
czątek intensywnych kontaktów elit, głównie z państwem Franków, któ-
re otwierały nowe kulturowe i polityczne możliwości
7
. Słowianie zamiesz-
kujący tereny
środkowego
Dunaju byli przygotowani do przejęcia wzorów
4
P. Boroń,
Wiece słowiańskie,
s. 95–102. P. Boroń wskazuje głównie na przykłady
z Karyntii i Czech, gdzie wprowadzono chrześcijaństwo decyzją książęcą.
5
D. Třeštík używa terminu
gentes,
unikając mylącego i obciążonego ewolucjonistycz-
nym dziedzictwem pojęcia „plemię” czy „naród” obcego wczesnemu
średniowieczu.
Por.
D. Třeštík,
Vznik Velké Moravy. Moravané,
Čechové
a střední Evropa v letech 791–871,
Pra-
ha 2001, s. 13; R. Wenskus,
Stammesbildung und Verfassung. Das werden der frühmittel-
alterlichen gentes,
Köln–Graz 1961 oraz W. Pohl,
Tradition, Ethnogenese und literarische
Gestaltung:eine Zwischenbilanz,
[w:]
Ethnogenese und Überlieferung. Angewandte Methoden
der Frühmittelalterforschung,
red. K. Brenner, B. Merta, Wien–München 1994, s. 9–26;
tenże,
Conceptions of ethnicity in earlu medieval studies,
„Archaeologia Polona” 29 (1991),
s. 34–39; I.N. Wood,
Ethnicity and the Ethnogenesis of the Burgundians,
[w:]
Typen der Eth-
nogenese, unter besonderer Berücksichtigung der Bayern,
t. I, red. H. Wolfram, W. Pohl,
Wien 1990, s. 53–56.
6
D. Třeštík,
Vznik Velké Moravy,
s. 13.
7
Tamże, s. 14–15.
92
ANNA J. KSIĄŻEK
cywilizacyjnych od innych kultur, była to społeczność rozwinięta pod wzglę-
dem wytwórczym, wspólnotowym i ideologicznym, posiadała swoją grupę
elit i zaczątki władztwa. Zmiany takie mogły się dokonać, ponieważ nie było
to jedynie kopiowanie nowych wzorów, a adoptowanie ich do potrzeb wa-
runków miejscowych. Następowało więc przejmowanie różnego typu roz-
wiązań, ale powodowane własnymi potrzebami. W takich okolicznościach
morawscy Słowianie wkroczyli na arenę
życia
państwowego.
Źródła
jedno-
myślnie wskazują na związek całego procesu ze słowiańskimi elitami, któ-
re od VIII wieku zaczęły wyraźnie występować z egalitarnego słowiańskiego
środowiska,
a w następnych stuleciach stały się głównymi czynnikami et-
nicznych, politycznych i ideologicznych zmian na rozległym terenie Euro-
py
Środkowo-Wschodniej
8
. Państwo Wielkomorawskie, przechodzące w tym
okresie proces formowania się, stało się jednocześnie wschodnim sąsiadem
państwa Franków, co dla jego dalszego rozwoju miało istotne znaczenie
9
.
Specyfika względnie rozległego zasobu
źródeł
dotyczących Wielkich Mo-
raw w IX i na początku X wieku jest dobrze znana. Głównie dla II połowy
IX wieku dysponujemy corocznymi wzmiankami annałów frankijskich o sy-
tuacji na granicy między Morawianami a państwem wschodniofrankijskim.
Jednak wewnętrzne struktury socjalne i ekonomiczne nie budziły zainte-
resowania wczesnośredniowiecznych autorów
10
. Rodzime dokumenty, które
opisywałyby relacje między poszczególnymi grupami albo nie istniały, albo –
prócz dwóch tekstów które prawdopodobnie kopiowały wzory bizantyńskie
11
– nie zachowały się. Natomiast
źródła
archeologiczne, prócz paru wyjątków,
utrudniają wytworzenie rzetelnego obrazu, który w przebiegu IX wieku bar-
dzo się zmieniał.
D. Třeštík,
České
kmeny. Historie a skutečnost jedné koncepce,
„Studia mediaevalia Pra-
gensia” 1 (1988), s. 138–140; H. Brachmann,
Tribal Organizations in Central Europe in
the 6th–10th Centuries A.D. Reflections on the Ethnic and Political Development in the Sec-
ond Half of the First Milennium,
[w:]
Origins of Central Europe,
red. P. Urbańczyk, Warsza-
wa 1997, s. 29–32; J. Gąssowski,
Cult and Authority in Central Europe,
[w:]
Origins of Cen-
tral Europe,
s. 60–64.
9
J. Steinhübel,
Veľkomoravské územie v severov�½chodnym Zadunajsku,
Bratislava 1995,
s. 13.
10
Zob. L. Bílková,
Altmährische Terminologie in den zeitgenössischen lateinischen Quellen
und ihre Bedeutung,
„Byzantinoslavica” 28 (1967), s. 289–335.
11
Zob. P. Charvát,
K otázce sukromného vlastnictví půdy na Velké Moravě,
„Archeologické
rozhledy” 39 (1987), s. 672–679.
8
CHRYSTIANIZACJA I ELITY WŁADZY WIELKICH MORAW. WYBRANE ASPEKTY
93
Najpóźniej od lat 30. IX wieku i aż do końca istnienia państwa wielko-
morawskiego, stojący na jej czele władcy pochodzili z jednej dynastii, przez
źródła
frankijskie nazywani
ducis
bądź wyjątkowo
regis
12
. W dziele perskiego
uczonego Ibn Rusta
Świętopełk
występuje jako
książę książąt
13
. Jesienią 884
roku ów
książę
Świętopełk
wraz ze swoimi książętami
przysięgał cesarzowi Ka-
rolowi III Grubemu
14
pokój na górze w okolicy Lasu Wiedeńskiego
15
. Wiel-
kie Morawy przez cały czas swojego istnienia zachowały dwa centra: pierw-
sze, które odgrywało główną rolę znajdowało się na Morawach; a drugie,
z głównym grodem w Nitrze, gdzie zasiadali przeważnie nierządzący człon-
kowie dynastii Mojmirowiców. O losie państwa decydował morawski władca
oraz podległy mu książę nitrzański wraz ze wszystkimi „mniejszymi”, dru-
gorzędnymi książętami i z wolnymi Morawianami. Kiedy zaś w 880 roku
Świętopełk
oddał państwo, którym rządził pod patronat papiestwa, papież
pochwalił go słowami: „wybrałeś sobie błogosławionego Piotra […] i jego na-
miestnika na patrona […] razem z twoimi szlachetnymi i wiernymi męża-
mi, i całym ludem twojej krainy”
16
. Margraf wschodniej marchii Aribo wy-
słał w 891 roku list do króla wschodniofrankijskiego Arnulfa, w którym
pisał,
że
„wszyscy Morawianie” zgromadzili bydło jako opłatę – powinność
(servitium), którą
Świętopełk
zobowiązał się płacić za każdy miniony rok Ar-
nulfowi. Aribo podkreślał,
że
Morawianie działają spokojnie: „bez
żadnego
panowania dostojników”. Dostojnicy –
proceres
nie mieli nad Morawiana-
mi
żadnej
władzy –
dominatio.
Jeśli „wszyscy Morawianie” zgromadzili się, by
O strukturze społecznej w oparciu o
źródła
pisał m.in.: F. Graus,
L‘Empire de Grande
Moravie, sa situation dans l‘Europe de l‘epoque sa structure intérieure,
[w:] F. Graus et al.,
Das Grossmährische Reich,
Praha, s. 172–195.
13
Kitábu l-a láki n-náfísati li-bni Rusta,
[w:] MMFH III, s. 346–347; J. Pauliny,
Arabské
správy o Slovanoch
(9.–12.
storočie),
Bratislava, 1999, s. 99; D. Třeštík,
Počátky Přemys-
lovců. Vstup
Čechů
do dějin
(530–935), Praha 1997, s. 289, 294–295.
14
Karol III Gruby (839–888), król wschodniofrankijski (876–887), cesarz (881–887).
15
Zwentibaldus dux cum principibus suis
–
Annales Fuldenses, ad a.884,
[w:] MMFH I,
s. 110, 116; H. Wolfram,
Die Geburt Mitteleuropas. Geschichte Österreichs vor seiner Entste-
hung 278–907,
Wien 1987, s. 289–290; Á.Cs. Sós,
Die Slavische Bevölkerung Westungarns
im 9. Jahrhundert,
„Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte” 22 (1973), s. 48–63.
16
Nam divina gratia inspirante contemptis aliis seculi huius principibus beatum Petrum apos-
tolici ordinis principem vicerimque illius habere patronum et in omnibus adiutorem ac defen-
sorem pariter cum nobilibus viris
fi
delibus tuis et cum omni populo terrę tuę amore
fi
delissimo
elegisti et usque ad
fi
nem sub ipsius et vicarii eius defensione colla summittens pio affectu cu-
pis auxiliante Domino utpote
fi
lius devotissimus permanere
–
Dilecto
fi
lio Sfentopulcho glorio-
so comiti,
[w:] MMFH III, Epistolae 90, s. 201–201.
12
94
ANNA J. KSIĄŻEK
oddać część ze swojego dobytku dobrowolnie, musieli
Świętopełkowe
zobo-
wiązanie zaakceptować na wspólnym wiecu
17
.
Wyłączna i niezachwiana pozycja oraz status rodziny panującej naj-
prawdopodobniej od lat 30. IX wieku
łączona
była z ideologią chrześcijań-
ską
18
. Wąską identyfikację państwa wielkomorawskiego z rodziną Mojmiro-
wiców ukazuje epizod z 871 roku, kiedy to po rzekomej
śmierci
uwięzionego
Świętopełka,
morawscy wielmoże powołali na jego następcę kuzyna – księ-
cia Sławomira, który niechętnie przyjął ową propozycję. Możemy patrzeć na
Wielkie Morawy przez pryzmat kontynuacji autorytetu centralnego, wypeł-
niając zarazem jedną z częstych kulturowo-antropologicznych tez „wodzo-
stwa” opowiadającą się za konkurencją między lokalnymi władcami o wła-
dzę centralną
19
. Owa walka o władzę zachodziła na Morawach wewnątrz
rodziny panującej, tak jak to miało miejsce w późniejszych
średniowiecznych
państwach Europy
Środkowej,
lecz o tzw. początkach dynastii Mojmirowi-
ców przed 830 rokiem możemy jedynie spekulować. Morawski władca wystę-
pował na arenie międzynarodowej jako suweren, a jego siła wynikała z moż-
liwości aktywowania własnego społeczeństwa. Kluczową rolę odgrywała tu
elita, która utwierdzała autorytet władcy.
Źródła łacińskie
wymieniają
no-
biles viri, optimates, primates
czy
principes,
lecz milczą o tym, skąd brała się
jej pozycja, jaki był jej podział wewnętrzny czy zasobność. Możemy mówić
o „przedpaństwowej” elicie
20
, która uznawała suwerenność władcy, ale opie-
rała się na swojej sile czy raczej głównie na mocy pochodzącej z porozumie-
nia z władcą? Punktem wyjścia do rozważań nad wpływem procesu chry-
stianizacyjnego na elity wielkomorawskie będą lokalizacje siedzib, kościołów
oraz pochówków tej grupy społecznej.
P. Ratkoš,
Cenn�½ prírastok k pramenom o Vel’kej Morave,
„Slovenská archivistika”
11 (1976), nr 2, s. 178–179 oraz „Slovenská archivistika” 15 (1980), nr 1, s. 210; D. Třeštík,
Počátky Přemyslovců,
s. 288–289.
18
D. Třeštík,
Von Svatopluk zu Boleslav Chrobry. Entstehung Mitteleuropas aus der Kraft
des Tatsächlichen und aus einer Idee,
[w:]
The Neighbours of Poland in the 10th Century,
red.
P. Urbańczyk, Warszawa 2000, s. 118–119.
19
V.R. Cohen,
State origins: a reappraisal,
[w:]
The Early State,
red. H. Claessen, P. Skalník,
The Hague 1978, s. 55–57; T. Earle,
Chiefdoms in archaeological and ethnological perspective,
„Annual Review of Anthropology” 1991; N. Yoffee,
Myths of the Archaic State. Evolution
of the Earliest Cities, States, and Civilisations,
Cambridge 2005.
20
I. Štefan,
Great Moravia, Statehood and Archaeology. The ‘Decline and Fall’ of One Early
Medieval Polity,
„Studien
zur Archäologie Europas” 14 (2011), s. 334.
17

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin